A igrexa parroquial de San Bartolomeu de Rebordáns é un monumento realmente singular pola súa arquitectura e a súa antigüidade, unha auténtica alfaia. Pero xunto aos valores artísticos e históricos non é tan amplamente coñecida a súa dimensión arqueolóxica que posúe un grandísimo interese.
No ano 1970 comezou un proceso –que demorou varios anos- de restauración deste templo. Como paso previo a esta intervención foi realizado na segunda metade do ano 1970 un proceso de escavación arqueolóxica dirixido por Manuel Chamoso Lama, responsable daquela dos temas de patrimonio en Galicia, coa colaboración de Xosé Filgueira Valverde, director do Museo de Pontevedra. Froito daquela campaña foi o descubrimento da necrópole sobre a que se asenta esta igrexa de San Bartolomeu, e que hoxe podemos contemplar baixo o chan do templo parroquial, e de diversas estructuras arquitectónicas no adro que foron tras o seu estudo de novo soterradas para garantir a súa conservación.
Sobre esta campaña de escavacións publicaron os seus responsables un pequeno traballo en “Noticiario Arqueológico Hispano” do ano 1976. Do seu contido imos extractar varios parágrafos e o plano desta intervención para achegarnos ao coñecemento do que hoxe conservamos, e podemos contemplar, no subsolo da Igrexa de San Bartolomeu.
Los trabajos realizados que fueron comenzados ya en los primeros meses del verano de 1970 no defraudaron (...) Da descrición dos traballos que realizan neste traballiño podemos apuntar a existencia de varios niveis arqueolóxicos ou momentos de ocupación deste terreo.
Inicialmente, después de levantar un primer nivel de tierras partiendo del asiento del pavimento, dejó al descubierto los basamentos del primitivo templo prerrománico, en los cuales aparecen empleados abundantes elementos romanos, sillares y ladrillos. Un segundo nivel ou estrato dejó a la vista una primitiva organización constructiva formada por largos muros que acusan la existencia de crujias, las cuales enlazan, según permiten apreciar claras responsiones, con los basamentos de espaciados pilares. Cabe suponer que estos vestigios constructivos corresponden a la existencia de un claustro o de un amplio peristilo romano, que podemos interpretar coma unha estructura doméstica. Recentemente o arqueólogo Fermín Pérez Losada concretiza estes achados como de tipo mais netamente urbán concretamente un pórtico ou soportal pilastrado disposto sobre unha rúa. Os paralelos son múltiples no ámbito urbano galaico-romano
Continuando co relato de Chamoso e Filgueira: Ligando con el nivel así obtenido, se descubrió una necrópolis formada por grandes tumbas construidas con enormes piezas de granito procedentes de edificaciones romanas, y, entre estas, y como cabecera de una de las sepulturas, una bien tallada pila. Otras tumbas son de grandes ladrillos romanos, otras están construidas con finas y largas placas de caliza, cuidadosamente recortadas, lo que hace suponer se trata de piezas utilizadas como revestimiento de jambas. Los fondos de las tumbas son siempre de grandes ladrillos romanos y una de ellas cierra en los pies con una tégula. En el mismo nivel se halló un gran sarcófago de granito cuya tapa luce, aunque bastante gastada, la decoración de “stola”(...)
Una de las tumbas hallada en la zona de la nave central tenia en cabecera una estela de granito que presentaba en su frente grabada una figura femenina, estela que puede calificarse como de época tardo-romana.
Podemos, como conclusión, establecer a existencia de varios niveis de ocupación. O máis antigo correspondería coas estructuras domesticas ou habitacionais de época romana, posiblemente un edificio porticado sobre unha rúa. A un momento posterior corresponde a necrópole que abrangue dende o tardorromano ata época altomedieval, como evidencian os restos atopados e as propias estructuras sepulcrais. Como sinala Pérez Losada a necrópole obviamente é intrusiva no nivel romano anterior pero respecta as estructuras murais e adáptase á súa orientación (ONO-ESE) implicando en consecuencia que as ruínas romanas aínda eran obvias e visibles nos inicios da utilización do lugar como cemiterio A súa cronoloxía estaría en época imperial ou baxorromana. Finalmente en época altomedieval, nese período que adoitamos chamar xermánico que corresponde coa dominación sueva e visigótica do século V aos inicios do VIII, se erguen os alicerces dun templo prerrománico, precedente do que actualmente conservamos.
Completáronse os traballos arqueolóxicos cunha sondaxe no adro do templo: Una amplia cata abierta en el atrio a partir de dos metros de la puerta principal del templo, dejó al descubierto una extraordinaria edificación con muros de espesor de 1,20 metros. Se trata de una organización constructiva absidial, desarrollada en semicirculo, pero mostrando unos extraños contrafuertes, a la vez que, al finalizar el desarrollo semicircular, se recoge la construcción como si se estrechase la nave que debe seguir a tan poderosa edificación. Os nosos autores identifican estes restos como vestixios do antigo mosteiro de época medieval existente neste lugar.
Sirvan esta pequenas notas tomadas dos autores citados para promover o coñecemento e comprensión dos restos arqueolóxicos do templo de San Bartolomeu que como sinalan Chamoso e Filgeira: La importancia de lo aqui hallado solamente puede ser comparado hasta el presente a lo descubierto en las excavaciones efectuadas en la Catedral de Santiago de Compostela.
Bibliografia:
Chamoso Lamas, Manuel e Filgueira Valverde, José: “Excavaciones arqueológicas en la iglesia y atrio de San Bartolome de Rebordanes de Tuy (Pontevedra)” en Noticiario Arqueológico Hispano, nº 4, 1976, pp.323-333.
Pérez Losada, Fermín: “Entre a cidade e a aldea: estudio arqueohistórico dos aglomerados secundarios romanos en Galicia” en Brigantium, vol. 13, A Coruña, pp. 61-87.
Fotografías do arquivo gráfico da Real Academia de Bellas Artes “Nuestra Señora del Rosario” de A Coruña.