Quantcast
Channel: Tudensia
Viewing all 229 articles
Browse latest View live

Lembranza agradecida a Xabier Añoveros

$
0
0

Onte á tarde, nos comezos de setembro, cando xa as horas diúrnas minguaron, o aire nos anticipa a proximidade do outono e as conversas se centraban nestas intranscendencias, recibín a triste noticia do falecemento, no Hospital Álvaro Cunqueiro de Vigo, de Xabier Añoveros Trías de Bes, navarro de berce, barcelonés de vida e traxectoria e tudense de corazón.  Tuy (con i grego como adoitaba a escribir pois con este arcaísmo semellaba reflectir mellor a antigüidade da nosa cidade) es una ciudad de la que estoy enamorado desde hace muchos años” e, como é propio dun noivo, a esta vella cidade lle ten dedicado horas, estudos, e moi especialmente un agarimo permanente centrado na súa querida “Casa da Canicouba”.

O seu noivado e posterior matrimonio con Julia García-Valdecasas Salgado, filla da tudense Julia Salgado Peñarredonda, o ligou dende 1968 a este outeiro pétreo sobre o Miño, que é Tui. Non sei se foi a longa tradición tudense da familia de Julia, o rico arquivo da Casa da Canicouba, se a historia milenaria que conservan as rúas e prazas do conxunto histórico tudense, ou o engado do rio Miño nas tardes pracenteiras do verán... O certo é que Xabier Añoveros quedou prendado de Tui dende hai máis de cincuenta anos.

Un compromiso que o levou a incorporarse, en 2008, ao Instituto de Estudios Tudense, onde asumiu posteriormente -en 2014- a súa presidencia, afondando no traballo xa realizado, impulsando a incorporación de novos membros e potenciando a súa revista “Castellum Tyde”. Nestas labouras colaborei con Xabier Añoveros comprobando o seu entusiasmo pola nosa cidade e pola súa historia, a súa amizade e acollida para levar adiante esta tarefa común do Instituto de Estudios Tudenses. Esta liñas pretende unicamente renderlle este sinxelo homenaxe de recoñecemento ao seu pulo a prol da nosa querida cidade de Tui, unha paixón que compartía con calquera que se achegase onda él.

Recollo unha liñas do seu pregón das festas de San Telmo do ano 2008 en que expresa esta condición tudense que sentía con intensidade:

A Tuy vino mucha gente de fuera, unos al cobijo de la sede episcopal, otros como destino militar a sus cuarteles, levantados por su estratégica situación fronteriza, y mezclaron sus jóvenes sangres con las de aquí.

Ha sido Tuy una ciudad abierta desde siempre y continua hoy conservando su bendito espíritu de acogida, porque ese espíritu de hospitalidad les sale a los tudenses del alma.

Tuy es una ciudad pequeña, amante de sus tradiciones, de sus peculiaridades, a veces anclada en otros tiempos, con su personalidad, distinta hoy de la de ayer, una ciudad de días claros y días brumosos, con sus sombras y su color de fondo.

Y es que Tuy sigue siendo dualista, anda entre el arte y la historia, lo divino y sacro, lo pagano y lo cristiano, la música y el silencio, la vida y la muerte.

Cada tudense tiene su propia ciudad y yo tengo, como todos, mi propio Tuy, hecho por las calles donde habitualmente me muevo, ya sea para hacer mis pequeñas compras, para ver a mis amigos o sencillamente para pasear.

Dentro de ese Tuy mío, tengo, lógicamente, ciertas preferencias. Una de ellas, a parte de la catedral, a la que visito todos los días, son los rincones de la zona monumental.

Las ciudades tienen alma, todas ellas la tienen. El alma de las ciudades son sus tradiciones, su historia, los sentimientos de sus gentes, su particular manera de ser y de estar en el espacio y en el tiempo. Un alma poliédrica con infinidad de formas y perspectivas. Tuy, en su alma, además de todas esas cosas, tiene, desde hace siglos, la devoción a San Telmo en un lugar destacado. Una devoción especial y trascendente.

Pero lo que realmente me fascina de Tuy es la ciudad vieja, en cuyas calles se apiñaban talleres artesanos, tascas o cuadras, que podían evocar además un mundo de oficios múltiples y antiguos de gremios y cofradías.

A Tuy, no le pesa el pasado, porque aunque es una ciudad antigua nunca podrá considerarse una ciudad vieja.


Por último, recollo nas seguintes liñas unha pequena achega biográfica que permite coñecer a súa intensa traxectoria, a súa dedicación humanística, docente, xurídica e mesmo deportiva. Pois en tanto ámbitos bregou Xabier Añoveros Trias de Bes porfiando sempre con intensa dedicación.

Nado en Pamplona o 18 de xuño de 1944) a traxectoria profesional de Xabier Añoveros estivo vinculada especialmente co Dereito, tanto na súa faceta como docente como de avogado con bufete propio na cidade condal. Estudou na Universidade de Barcelona onde obtivo en 1967 a licenciatura  en Dereito. En 1975 inicia a súa andaina como profesor asociado en Dereito Mercantil dese centro onde se doutorou en 1987 tamén en Dereito cunha tese centrada nas Caixas de Aforro. Aos dous anos, en 1989, figura como profesor titular por oposición de Dereito Mercantil. Compaxinou a súa carreira profesional coa actividade docente sendo profesor titular de dereito mercantil e profesor de sectores financeiros, ambos na Facultade de Dereito da Universidade de Barcelona. Así mesmo, foi profesor nos máster de dereito concursal e sociedades de capital do Colexio de Avogados de Barcelona.

Dende setembro de 2014, ao xubilarse tras 46 anos de docencia, mantén a súa curiosidade e capacidade de traballo e logra catro novos doutoramentos: en Económicas, en 2016, pola Universidade Camilo José Cela, cunha tese versada en conceptos, ideas e contidos económicos no Quijote; en Humanidades, en 2018, pola Universidade Internacional de Cataluña, sobre a vida e obra de San Francisco Javier; en Historia, pola Universidade de Santiago de Compostela, coa tese sobre a casa familiar da Canicouba en Tui, e, finalmente en literatura, na Facultade de Filoloxía da Universidade de Barcelona, sobre as dúas últimas novelas de Camilo José Cela: «La cruz de san Andrés» y «Madera de boj».

Na súa carreira profesional iniciouse como letrado de Caixa Catalunya, entidade na cal ocupou o cargo de responsable da asesoría xurídica entre 1984 e 1990. O 1982 fundou o bufete profesional Digestum Legal onde, ademais de socio, foi conselleiro. Tamén foi conselleiro de Gas Natural Fenosa. Membro, entre outras moitas entidades, da Sociedade Catalá de Bibliófilos, académico e vicepresidente da Real Academia de Doutores e membro da xunta do Círculo Ecuestre. Formou parte, durante 12 anos, do Consello de Administración do Real Club Deportivo Español.

Xabier Añoveros publicou 5 libros e 23 traballos de temas xurídicos, e outros 12 libros e 70 traballos de contido variado como historia, haxiografía e bibliografía principalmente. Entre tanta obra merecen destacarse os seus artigos sobre San Francisco Javier algúns dos cales recompilou no libro: Retablo de escritos javieranos, editado en 2005 e actualizado en 2011, que converteuno nun dos máximos especialistas na figura deste santo navarro de proxección universal.

Casou con Julia García-Valdecasas Salgado, filla da tudense Julia Salgado Peñarredonda, e dende 1968 en que visita por vez primeira Tui quedou vinculado permanentemente coa nosa cidade á que acode varias veces todos os anos. Unha relación consolidada coa compra, aos seus sogros, da Casa da Canicouba, un inmoble situado no centro histórico da cidade, que mantén conservado con especial coidado.

A súa incansable curiosidade e capacidade de traballo levou a Xabier Añoveros a dedicar, ao longo destes anos, numerosos traballos de investigación sobre temática tudense en publicacións como “Pórtico” de Amigos da Catedral Tudense, “Tuy. Revista del Museo y Archivo Histórico Diocesano”, “Tude” revista da Asociación  Cultural Arzbispo Lago, etc.. Destacan especialmente os libros: “Estampas santelmianas” (2003), “Floresta de textos sobre San Telmo” (2006), “Mosaico de historias tudenses” (2005), “Los alcaldes de Tui del siglo XX” (2008) e “Vidas paralelas tudenses” (2013).

Dende o ano 2014 é Presidente do Instituto de Estudios Tudenses, publicando na revista deste instituto, “Castellum Tyde”, numerosos artigos dedicados á nosa cidade. No ano 2008 foi o pregoeiro das festas de San Telmo. E hai escasos días o Concello de Tui entregoulle unha "Mención Honrífica Especial" de recoñecemento.

Xabier Añoveros legounos esta vocación tudense que agradezo dende estas liñas de "Tudensia" ao tempo que rogo polo seu descanso eterno coa intercesión do noso patrón, o seu querido San Telmo.


A singularidade da menorá da catedral de Tui

$
0
0

O traballo realizado nas últimas décadas por diversos investigadores ten contribuído decisivamente ao coñecemento e valorización da presenza de comunidades xudías e cripotixudías na nosa cidade ao longo dos séculos. Unha achega asumida polo concello tudense que culminou unha coa integración de Tui na Red de Juderías de España – Caminos de Sefarad en 2019.

Tanto en Tui como en Galicia a presenza destas comunidades xudías está amplamente recollida na documentación conservada nos arquivos que os historiadores teñen estudado e publicado. Igualmente a lembranza desta presenza ficou, ás veces, na memoria colectiva a través da toponimia e mesmo no rueiro de vilas e cidades do noso país.

Pero os restos materiais que poidamos atribuír directamente a estas comunidades de xudeus residente en Galicia son moi escasos, pero algúns de inestimable valor. Como é o caso da Biblia Kennicott (finalizada na Coruña o 24 de xullo de 1476 por encargo dun importante comerciante, Don Isaac, fillo de Salomón de Braga) conservada hoxe na Universidade de Oxford ou o recente achado dunha posible mikvé nunha vivenda na coruñesa rúa Sinagoga. Xunto a isto algunhas laudas sepulcrais en Coruña, Pontevedra... ou algunha inscrición con caracteres hebraicos que atesouran varios dos nosos museos.

Tui conserva, singularmente, diversos bens materiais que podemos relacionar de modo directo con esta presenza xudía. Por unha banda, está a colección de sambenitos da catedral, expresión dos procesos inquisitoriais contra os xudaizantes de inicios do século XVII e conservados ata as primeiras décadas do século XIX nas paredes da catedral. Unha pezas completamente excepcionais pois non se coñecen máis que outros sambenitos procedentes da igrexa parroquial da pequena localidade de Coruña del Conde, na provincia de Burgos, e que corresponden aos últimos anos do século XV.

Posuímos tamén diversos obxectos litúrxicos da catedral tudense, hoxe conservados no Museo catedralicio, obra de ourives xudeus que eran contratados polo Cabido para a confección destas pezas destinadas ao uso litúrxico. Pola súa calidade cómpre destacar os catro cetros das dignidades que a documentación recolle como obra de ourives xudeus que desaparecen sen rematar a obra. A composición iconográfica destes cetros nos remite a unha obra que asume os valores e criterios do renacemento.

Nunha vivenda da antiga rúa da Misericordia, hoxe Párroco Manuel Rodríguez Vázquez, se conserva unha inscrición, nun perpiaños dos seus muros, que está pendente dunha axeitada interpretación, aínda que resulta evidente que estamos diante de caracteres hebreos.

Finalmente está o gravado da menorá ou candelabro de sete brazos dos xudeus que se conserva nunha das coxías do claustro da Catedral. Este candelabro é, dende a dispersión do pobo de Israel no ano 79 d.C., o símbolo mais universal que identifica ao pobo xudeu no mundo.

Queremos centrar hoxe a nosa atención neste candelabro recollendo os traballos de investigación realizados e as hipóteses interpretativas que se presentan arredor deste gravado pétreo.

Ante todo debemos remarcar un feito que normalmente pasa desapercibido para a inmensa maioría dos tudenses e dos visitantes que contemplan esta gravado no decurso da súa estadía na nosa cidade. Estamos diante da única menorá que se conserva nunha catedral, a única menorá que leva séculos gravada nunha posición preeminente nun recinto catedralicio. Esta circunstancia tantas veces inadvertida ou descoñecida incrementa substancialmente o valor e a significación deste candelabro de sete brazos que atesoura a catedral de Santa María de Tui.

Foi o cóengo e historiador Juan Domínguez Fontenla o primeiro en publicar e describir este gravado nun artigo publicado no “Faro de Vigo” titulado “Los judios en Tuy: página histórica” en tres entregas no mes de febreiro de 1938. Cábelle a Domínguez Fontela o mérito de ser o descubridor desta menorá.

Como recuerdo de la intromisión de los judíos en la Catedral, dejaron en el claustro de la misma un testimonio epigráfico que da a conocer la audacia de aquellos y que hemos hallado buscando signos lapidarios de obreros. Es una representación esculpida groseramente como hecha de prisa y a escondidas, del candelabro de siete brazos de la Sinagoga. Está en el ángulo del basamento de la arcada del claustro debajo del machón-pilastra fronteriza a la puerta del cuarto de música, al lado de la puerta que del templo va al Claustro. Publica un debuxo deste gravado xudeu e da inscrición que o acompaña.


Haberá que agardar ata 1987 cando Ernesto Iglesias publique de novo este gravado que, na súa opinión, parece aludir a canteros judios.

Anteriormente, en 1977, o propio Ernesto Iglesias publicou[1] un traballo de recollida de signos lapidarios conservados na catedral tudense localizando entre los signos lapidarios de la parte superior de la torre del lado de la Epístola, la estrella de cinco puntas y otros coincidentes con los de la parte meridional de la Torre del Homenaje del Castillo de Monforte de Lemos, tenida por obra del siglo XIV. 

Suso Vila é o historiador que ata agora ten realizado unha achega mais abondosa en torno á presenza de comunidades xudías e criptoxudías na nosa cidade. No seu primeiro libro sobre esta temática “Xudeus e conversos en Tui” (2004) escribe o que de seguido reproducimos sobre esta menorá:

Un dos elementos máis carismáticos e reveladores da presenza hebrea en Tui o conforma a menorá ou candieiro de sete brazos gravado no canto da galería oriental do claustro catedralicio.

Esta menorá orientada cara a Sala Capitular románica (século XII) nun lugar preeminente para a súa visión (a sala capitular estaba mais baixa que o resto do claustro, a galería oriental estaba á mesma altura que o acceso da sala, polo que a inscrición estaba antigamente á altura da cabeza). Está acompañada de dúas letras iniciais en alfabeto latino (F p) cuxa significación terá que ver coa intención de doazón dunha comunidade mais que o signo dun canteiro (interpretación que ata o momento se viña dando, pero que tanto a importancia do lugar como outro casos análogos fan posible pensar na hipótese dunha doazón).

Estamos ante un feito singular, tanto polo lugar en que se fai a inscrición como na total ausencia de símbolos semellantes no resto do claustro e incluso en toda a Catedral. É mais que probable que a comunidade hebrea de Tui ofrecese unha cantidade de diñeiro para rematar as obras do claustro, que ficarían terminadas antes de 1264.

Este dato confirmaríase coa inscrición que fica a carón da menorá, e que en caracteres latinos (normal se consideramos que estamos nunha igrexa cristiá) representa un nome sefardí: I. Arie.

Este ven sendo un apelido habitual na comunidade sefardí, existindo actualmente no leste europeo (Salónica e Sofía predominantemente). O nome, pola abreviatura podemos deducir que era o mais común que escomeza con esta letra capital (I) e que polo tanto puidera corresponder a Iacob.

Teríamos entón a Iacob Arie gravado diante da sala capitular do claustro catedralicio, polo que tamén teríamos a unha personaxe xudea (importante) doando unha cantidade para o remate do claustro catedralicio.

Datar ambas inscricipcións non semella fácil, posto que a epigrafía (en letras carolinas) pode ser tardía, algo habitual en Galicia, aínda que a data mais lonxana nunca podería ir mais aló do primeiro cuarto do século XIII, cando a catedral de Tu recibe abondosos privilexios reais en letra gótica e polo tanto se comeza a imitar este modelo de letra.

Ante un feito tan revelador como son os gravados do claustro tudense, semella fácil entender que a comunidade de Tui xa estaba formada na primeira metade do século XIII, aínda que a escaseza documental nos impida coñecer personaxes desta comunidade ata o século XV[2].

No ano 2013 Suso Vila actualiza as súas investigacións e coñecementos sobre a presenza xudía en Tui cunha nova publicación titulada “Judios, conversos e Inquisición en Tui” que no que atinxe á descrición da menorá resulta practicamente igual agás algunhas precisións que reproducimos:

A menorá está acompañada de dos letras inciales en alfabeto latino cuya significación es problemática por su misma mala calidad de conservación. Estaría ligada a la intención de donación de una comunidad mas que el signo de un cantero o incluso como espacio reservado a los representantes de la comunidad tal y como aparecen signos gremiales en el resto del claustro (...) la relación de la menorá con una donación de la comunidad judía para las obras del claustro podría confirmarse con la presencia junto a esta una  inscripción en caracteres latinos que representa la inicial del nombre y el apellido de un mercader tudense del siglo XIII, Xoán Arias (la inscripción está en latín I. ARIE, el nombre más habitual era Iohan. En el testamento del arcediano Fernán Eáns en 1264 aparece vinculado este personaje).[3]

A prestixiosa investigadora do Instituto de Estudios Galegos “Padre Sarmiento” do CSIC especializada no estudo do xudeus en Galicia, María Gloria de Antonio Rubio, ao estudar este gravado da menorá tamén se decanta pola súa relación coa presenza de canteiros xudeus na obra da catedral tudense, reproducimos a continuación o seu texto e ilustración que o acompaña:

Aunque se desconoce el o los nombres concretos se puede suponer la presencia de canteros judíos trabajando en la catedral. Ésta fue construida entre los siglos XII y XV y en ella son perceptibles las diferentes generaciones de canteros a través de los signos que utilizaron. Se encuentran repartidos por toda la catedral, en los muros exteriores, en la planta principal, en las torres, en la sala capitular y en el claustro. Es en el claustro, frente a la Sala Capitular románica, precisamente, donde aparece, una representación del candelabro de siete brazos acompañado por otros símbolos que parece aludir a la existencia de canteros judíos.



Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento (IEGPS), Colección de Dibujos de Xosé Antón García G.-Ledo, 0072_III_29

 

Existe, además, en el mismo claustro, otro candelabro, en esta ocasión muy deteriorado que se encuentra en las escaleras de acceso al claustro y que no ha sido restaurado en la última fase de obras de la catedral[4].

Temos en consecuencia unha escasa información e análise sobre esta peza fundamental para a testemuña da comunidade xudía tudense. Por unha banda, o historiador Suso Vila, que conta cun acreditado coñecemento da documentación medieval tudense, ao analizar esta gravado formula hipóteses, que modifica nas súas últimas investigacións, ao carecer de base documental que as verifique. A interpretación do nome gravado xunto á menorá, a hipotética identificación desta marca xudía como testemuño dunha doazón.... non deixan de ser meras suposicións pendentes de verificación documental.

Pola súa banda, a identificación da menorá cunha marca de canteiro -que apuntan Ernesto Iglesias Almeira e Gloria de Antonio- tamén suscita abondosas dúbidas, especialmente polo seu tamaño moi superior a calquera outra das múltiples marcas que atopamos na propia catedral tudense ou noutros edificios románicos da contorna. María Gloria de Antonio cita outra menorá gravada no claustro pero nin ela presenta debuxo ou fotografía da mesma nin quen subscribe estas liña foi quen de atopar este segundo gravado nas escaleiras de acceso ao claustro.

Por tanto, en rigor co estado actual dos nosos coñecementos unicamente podemos afirmar que no claustro da Catedral de Tui, na súa panda norte, fronte á entrada da antiga sala capitular románica, se conserva un gravado cunha representación esquemática dunha menorá ou candelabro de sete brazos, acompañada de diversas letras que ata agora non fomos quen de interpretar.

Pero o que si podemos é abordar a significación deste elemento litúrxico e identitario para o pobo xudeu. Segundo a tradición Moisés fixo forxar en ouro puro un candelabro de sete brazos, seguindo as indicacións detalladas recibidas do Señor. Esta tradición está recollida no libro do Éxodo (25, 31-40):

Labrarás un candelabro de ouro puro; o candelabro, o seu pé e o seu fuste serán de ouro macizo; os seus cálices, corolas e flores formarán un corpo con el. Seis brazos sairán dos seus lados, tres dun lado e tres doutro. O primeiro brazo terá tres cálices con forma de flor de amendoeira con corola e flor, tamén o segundo terá tres cálices con forma de flor de amendoeira con corola e flor; e así os seis brazos que saen do candelabro. O candelabro terá catro cálices con forma de flor de amendoeira con corola e flor: un cáliz baixo os dous primeiros brazos formando un só corpo; outro baixo os dous seguintes e outro debaixo dos dous últimos; así serán iguais os seis brazos que saen do candelabro. Os cálices e os brazos formarán un só corpo co candelabro e todo será de ouro puro macizo...

Reconstrucción da menorá do Templo de Xerusalén, creada polo Instituto do Templo en Israel.

Esta menorá elaborada tras a saída de Exipto do pobo xudeu foi colocada no Tabernáculo, un santuario itinerante onde estaba a Arca da Alianza, ata que se constrúe o primeiro tempo de Xerusalén no reinado de Salomón, onde hai referencias a que foi deposita tamén alí a Menorá, onde permaneceu ata o saqueo do templo por parte dos babilonios no 587 a.C. en que levan ao exilio ao israelitas.

Cando Babilonia foi derrotada e integrada no Imperio Aqueménida, os persas restituíron o candelabro sacro aos xudeus, que o reinstalan  no novo templo que constrúen en Xerusalen, o denominado Segundo Templo.

Este obxecto, cuxas peregrinacións teñen acompañado ás do pobo de Israel -especialmente tras o exilio en Babilonia-, converteuse co paso dos séculos nun símbolo de identificación importante da cultura e a relixión xudía.

O historiador Flavio Josefo relata a entrada triunfal de Tito en Roma despois da vitoria realizada en terra de Israel, e que terminou coa destrución do segundo Templo de Xerusalén no ano 70 d.C. Entre os obxectos levados a Roma describe o famoso candelabro de sete brazos – que tamén encontramos esculpido no Arco erixido na cima do Palatino, o Arco de Tito (81-82 d.C.) – que logo colocouse no Templo da Paz, que Vespasiano mandou construír no Foro de Roma. Procopio, historiador bizantino do século VI, escribiu que a menorá foi roubada durante o saqueo de Roma por parte dos vándalos no ano 455 d.C. e posteriormente recuperada polo xeneral bizantino Belisario, que exhibiuna en Constantinopla antes de retornala a Xerusalén. Sen embargo, de todo esto non hai probas. O único certo é que perdeuse o rastro da menorá e todas as hipóteses do lugar onde puido encontrarse se converten en mitos e lendas, que chegan ata os nosos días.

Representación da menorá no Arco de Tito

A Menorá evoca de xeito metafórico á luz do Señor que, a través da Torah, guía aos homes para levalos cara á plenitude espiritual e o número sete dos seus brazos é un vínculo claro co Sabbat bíblico, o sétimo día da semana, o día do descanso na creación, que anticipa o descanso na vida futura. Tamén o número sete é entendido, na cultura bíblica, como unha referencia á plenitude, á vida que procede de Deus. As mensaxes espirituais da Menorá e a súa directa relación co templo de Xerusalén, centro da vida relixiosa e social do pobo hebreo, converteuna nun signo de identidade colectiva -especialmente tras a destrución deste templo polo Imperio Romano e a dispersión do pobo xudeu- que perdura ata hoxe ata a punto de ser elixida como elemento principal da heráldica do actual Estado de Israel.

Aparte da imaxe do arco de Tito -coas dúbidas que suscita ao estar esculpido por un artista non xudeu- carecemos dunha imaxe histórica clara que nos permita achegarnos ao coñecemento da representación orixinal da menorá. Sen embargo, un descubrimento arqueolóxico do ano 2009 en Magdala (Isarel) dunha sinagoga do século I d.C. nos ofrece unha imaxe da menorá, diverxente da existente no arco de Tito, pero quizais mías fiel á realidade pois sería realizada por un artista xudeu.

Representación da menorá nas escavacións de Magdala (Israel)

Cabe tamén lembrar que ás veces a menorá é confundida coa januquiá, candelabro de noves brazos empregado nas celebracións festivas de Janucá, festas das luces do calendario xedeu, que ten nove brazos e unha orixe e funcionalidade moi diferente.

Finalmente unha nota sobre o emprego deste candelabro de sete brazos polo cristianismo. Atopamos a representación da menorá nalgunha biblias miniadas de época medieval e nalgunhas obras de arte dende o século XVI como elementos identificativo do pobo xudeu. Non sucede o mesmo co simbolismo deste obxecto litúrxico que aparece citado no libro do Apocalipse e noutros escritos patrísticos. Neste sentido, cabe sinalar a súa representación no reverso dunha moeda de 1590 acuñada na honra de Urbano VI xunto ao lema “Sic luceat lux vestra” (Así alume a vosa luz, Mat. 5, 16).

A representación gráfica da menorá tudense, mantendo o esquema dun candelabro de sete brazos, resulta moito mais esquemática e menos traballada nos detalles pero aínda así plenamente identificable.

Neste sentido cabe indicar como a menorá tudense está próxima ao esquema elaborado por Maimonides (médico, rabino e teólogo xudeu da Córdoba do século XII). Maimonides non debuxa os brazos da menorá de forma circular senón que emprega liñas rectas.  Este debuxo atópase nunha copia do “Comentario sobre a Mishná” de Rambam (nome dado a Maimonides) O paralelismo estilístico da menorá tudense con esta proposta de Maimonides non debe ser descartado.

Resulta pois plenamente confirmada a convivencia desta imaxe plenamente xudía nun ámbito plenamente cristián e ortodoxo como era o espazo catedralicio. Como chegou ata nós? como superou as medidas discriminatorias contra os xudeus derivadas do decreto de expulsión de 1492 e aínda os procesos inquisitoriais tudenses de finais do século XVI e inicios do XVII? Estes últimos procesos derivaron na aprobación do “estatuto de limpeza de sangue” para o Cabido da Catedral de Tui en 1617 e como sinala a inscrición conservada, ata os nosos dias, na igrexa parroquial de Torroso (Mos) “esta iglesia se hizo año de 1617 en que la iglesia de Tui fue libre de judíos y publicó el Estatuto de Roma por Paulo V. Obispo Don Juan Garcia Valdemora”. Un gravado xudeu que paradoxicamente compartía un mesmo ámbito cos lenzos que reproducían os sambenitos, colocados nas paredes da catedral tudense ata o século XIX como perpetuación infamante das condenas inquisitoriais.

Resulta verosímil que a preservación deste gravado, do símbolo por antonomasia dos xudeus ao longo destes séculos de antixudaísmo, poidamos relacionalo co feito de que as paredes do claustro, como as da propia catedral, estiveron ao longo dos séculos enfuscadas cunha capa de morteiro que ocultaron este debuxo da menorá,  así como outras inscricións e as abondosas marcas de canteiro existentes. Aínda hoxe en diversos lugares do claustro podemos ollar os vestixios deste enfuscado que chegou ata as primeira décadas do século XX, cando os gustos historicistas levaron  a retirar dos edificios históricos estes enfuscados que sempre tiveran, nunha errónea pretensión de fidelidade histórica.

Restos de enfuscado onda a porta de acceso ao claustro

Restos do enfuscado en columnas do claustro

Isto explicaría por que Francisco Ávila y La Cueva na súa monumental obra sobre a nosa cidade e diocese en que ofrece os primeiros datos sobre as comunidades xudías de Tui, identificando a sinagoga e cemiterio, descoñece a existencia desta menorá que foi publicada por vez primeira por Juan Domínguez Fontenla en 1938 como temos comentado anteriormente.

Unha decisión non pretendida, una azar nunca buscado, está na orixe da conservación deste gravado da menorá no claustro de catedral tudense. Tamén é unha hipóteses, que como as que sinalamos anteriormente pretenden explicar a orixe e a motivación que existiron para labrar este candelabro neste espazo litúrxico tudense.

O feito feliz é a súa conservación que mostra a única menorá gravada nunha catedral ou igrexa e conservada ao longo de séculos. Descoñezo a existencia dunha labra similar noutro templo medieval no noso ámbito xeográfico e histórico.

Velaí que na catedral tudense custodiamos dúas pezas sobranceiras e excepcionais (pois carecen de paralelo) sobre a presenza de comunidades xudías. Este gravado da menorá que testemuña, na época medieval cando foi construído este claustro, a convivencia entre cristiáns e xudeus que caracterizou á presenza de familias xudías na nosa cidade ata 1492.

A outra peza única é a colección dos catorce sambenitos da nosa catedral, que expresan unha nova relación co mundo xudeu que non chega a Tui ata o século XVI: a persecución dos xudeus convertidos ao cristianismo tras o decreto de expulsión -ben por obrigación ou por convencemento-, os “cristián novos” aos que persegue o Tribunal da Inquisición polas súas practicas xudaizantes incompatibles coa súa condición de bautizado.

Fronte a unha inicial convivencia que expresa a menorá-, a intolerancia e a condena dos sambenitos nunha época en que todos os reinos europeos -tamén o reino de Castela- buscaban na unificación relixiosa o sustento das súas monarquías. Unha intolerancia expresada na colocación destes sambenitos nas paredes de catedral mantendo por séculos a infamia pública das familias dos condenados.

Sirvan estas breves notas para ofrecer unha visión critica e axustada sobre unha imaxe sobranceira da presenza xudía na nosa cidade, como é menorá, elemento simbólico por excelencia que define ás comunidades xudías, pero cuxa orixe e significación neste ámbito da catedral tudense segue pendente de ser interpretado axustadamente e non en base a hipótese sen posibilidade de verificación documental. Pero, sen dúbida, esta menorá é unha portentosa imaxe, sen parangón, que identifica á nosa cidade e ao seu rico patrimonio vinculado á comunidade xudía que nela ten habitado.

 



[1] Iglesias Almeida, Ernesto: “Los signos lapidarios de la catedral de Tuy en los sigklos XII y XII” en Tuy. Museo y Archivo Histórico Diocesano,II. Tui, 1977, pp. 135-146.

[2] Vila, Suso: Xudeus e converos en Tui. Tui, 2004, pp. 29-33.

[3] Vila Suso: Judios, conversos e Inquisición en Tui. Tui, 2013, pp. 22-24.

[4] Antonio Rubio, María Gloria de: “Revisión de la presencia judía en Tui” en Castellum Tyde: revista do Instituto de Estudios Tudenses, Tui, 2021,

Emma Álvarez Besada a primeira tudense doutora en medicina

$
0
0

O legado dunha comunidade está conformado por un conxunto de bens materiais, que adoitamos denominar patrimonio, xunto cun amplo abano de elementos inmateriais que definen o seu carácter e a súa pervivencia no tempo.

Entre estes bens intanxibles ou inmateriais ocupan un lugar non menor aquelas personalidades que ao longo do tempo teñen deixado unha pegada perdurable na memoria colectiva ou aquelas outras que, ás veces esquecidas ou non recoñecidas, expresan na súa traxectoria fitos senlleiros para a vida colectiva.

Hoxe queremos recuperar dende Tudensia unha desas figuras olvidadas pero que no seu momento histórico tiveron unha pegada significativa na vida social e colectiva da nosa cidade e de alén dos seus termos xeográficos. As novas demandas sociais se expresan tamén na historiografía que investiga aos grupos sociais discriminados ou marxinados nos diferentes momentos do pasado.

Retrato de Emma Álvarez Besada, foto da orla da Facultade de Medicina de Madrid, 1931

Unha revisión crítica do papel das mulleres nos procesos colectivos, nos procesos históricos, implica reinterpretar momentos do noso pasado cunha visión superadora dos parámetros patriarcais que, ata agora, dominaba amplamente a nosa visión histórica. Deste xeito, pescudar no papel da muller na sociedade, sacar á luz a súa achega esencial ao desenvolvemento histórico son novos retos para os historiadores.

Un dos elementos que marca o proceso histórico de incorporación da muller á unha vida social de seu ven dada polo seu acceso aos estudios universitarios. Ata 1910 a muller non podía acceder ao ensino universitario en igualdade de condicións cos homes.

Todo comezou en España cando en 1841 Concepción Arenal atreveuse a cursar estudos na Universidade Central de Madrid disfrazada de home, aínda que foi descuberta o Reitor permitiu que finalizara os seus estudos. En 1868 foi Emilia Pardo Bazán quen volveu a cuestionar o “status quo” matriculándose na mesma Universidade con gran escándalo.

En 1882, unha Real Orde acabou co baleiro legal e suspendeu a admisión das mulleres no Ensino Superior, prohibindo a súa matriculación en calquera establecemento docente.

Seis años despois, en 1888, acordaron que as mulleres podían ser admitidas como alumnas de "ensino privado". Si algunha solicitaba unha matrícula oficial, era a “superioridade”, mesmo o propio Consello de Ministros, quen resolvía cada caso segundo as circunstancias da interesada.

Será o 8 de marzo de 1910 -curiosa coincidencia de data- cando se aprobe unha Real Orde que autoriza “por igual la matrícula de alumnos y alumnas”. Ata 1910, tíñanse matriculado na universidade 77 mulleres, e tan so 36 conseguiron licenciarse. Despois desta lei todo mudou. A presenza feminina na universidade se disparou nos anos 20. Das 21 alumnas matriculadas no curso 1909-1910 se pasa a máis de 2.000 en 1935.

A primeira alumna que se matriculou en España foi María Elena Maseras en 1872 na Facultade de Medicina da Universidade de Barcelona. Con todo, Elena non puido exercer de médico e dedicouse ao ensino. A primeira en licenciarse foi Dolors Aleu i Rise, que se matriculou en 1874 na Facultade de Medicina de Barcelona e terminou os seus estudos en 1879. Pero non obtivo o permiso para facer o exame ata o 4 de abril de 1882.  Martina Castells i Ballespí, foi a primeira muller en alcanzar un doutoramento o 4 de outubro de 1882.

En Galicia, a primeira universitaria foi Manuela Barreiro -de Viveiro-, en Farmacia, mesmo antes da referida orde de 1910, concretamente en 1900. Debido ás limitacións impostas ás mulleres na época, tivo que solicitar permiso (que finalmente lle foi concedido) para matricularse e para exercer a súa profesión. No escrito dirixido ao ministro de Instrución Pública e Belas Artes, indicaba que os estudos realizados debían habilitala “para o exercicio dunha profesión que sempre creu propia ao seu sexo e na que pretende achar ocupación útil para si e para a sociedade”.

As primeiras que pisaron as aulas da Facultade de Medicina de Santiago de Compostela foron as irmás Fernández de la Vega (1913), naturais de Vegadeo; Olimpia Valencia López (1919), natural de Baltar, en Ourense; Mª Luisa Fernández Cascallar (1920), de Pontevedra; María Piñeiro Estrela (1921), de Santiago e María Freire Garabal (1921), natural de Montevideo/Uruguai, e de familia compostelá. A esta vangarda sumáronse estudantes de Farmacia, sendo as cinco primeiras matriculadas as irmás Mariña e Manuela Caldeiro Calvo, Sara Fernández Casas e María López Cotarelo (as catro no ano 1914) e María García Berdiales (1917).

Esta introdución nos contextualiza a figura de Emma Álvarez Besada a primeira tudense en licenciarse na Universidade, concretamente na Facultade de Medicina de Santiago de Compostela no ano 1924. Recuperar hoxe a súa figura resulta unha acción de xustiza pois destaca o seu carácter pioneiro no acceso ao ensino superior.

Emma Álvarez Besada, nace en Tui o 21 de abril de 1906, filla do matrimonio entre Juan Manuel Álvarez Cordero, farmacéutico,  e Raquel Besada López, ambos naturais de Baiona e residentes en Tui. O seu pai tiña a botica no paseo de Colón, logo Augusto G. Besada, e tivo unha intensa actividade social e política na nosa cidade (foi concelleiro en varios períodos -en 1924 con Benito Pérez e logo ata 1927 con Estanislao Ferreira Martín de Argenta- foi tamén membro da Junta Regionalista de Tui que organizou os Xogos Florais de Galicia celebrados en Tui en xuño de 1891).

Juan Álvarez Besada, fotografía de Gonzalo Gutiérrez

Álvarez Cordero levanta a súa casa e botica no ano 1896 nun edificio, na daquela rúa Colón nº6, construído polo mestre de obras José Fernández, responsable doutros inmobles na cidade (como o de Félix Rodríguez ou de Donato Torres nas rúas Ordoñez e Olmo respectivamente)[i]

Este matrimonio forma unha familia numerosa con nove fillos: Raquel. Juan, Álvaro, Carlos, Emma, Amparo, Rita, Jaime e Gonzalo. Nesta ampla proxenie cabe lembrar a Juan, que continua a tradición familiar licenciándose en Farmacia no ano 1918; cando este morre en 1940 faise cargo da farmacia Carlos, tamén licenciado na Universidade de Santiago en 1926. Álvaro, perito químico industrial pola Escuela Industrial de Tarrasa, fíxose cargo da droguería en Tui creada xunto á farmacia polo seu pai. Amparo Álvarez Besada obtivo o título de bacharel en 1924, sendo despois funcionaria no Ministerio de Comercio en Madrid; foi a que máis relación familiar tivo con Emma xunto a súa irmá Rita. Esta formouse como enfermeira en Madrid. Jaime fixo estudos de Belas Artes na Escola de San Fernando en Madrid, rematando a súa vida como catedrático de Debuxo no Instituto Feminino de Pontevedra. Tamén o seu irmán Gonzalo cursou Belas Artes en Madrid, ademais de licenciarse en Veterinaria en León; foi veterinario municipal en Tui, e logo profesor de debuxo no Instituto Laboral tudense no que foi director ata que obtivo por oposición a cátedra no Instituto Santa Irene de Vigo. Foi tamén alcalde de Tui durante catro meses en 1957.

Juan Álvarez Cordero e Raquel Besada López, 1895, fotografía de Pedro Varela

Fotografía da familia Álvarez Besada: os fillos Gonzalo, Jaime, Rita, Carlos, Amparo, Emma, Raquel, Álvaro y Juan; os pais, Raquel Besada e Juan Álvarez. Agosto 1932

Pola súa banda, Emma obtivo o Grado de bacharel no Instituto de Pontevedra -daquela único centro na provincia-, con título expedido o 7 de outubro de 1924. Comezou de seguido a carreira de Medicina na Universidade de Santiago de Compostela en 1924, trasladando o expediente á Universidad Central de Madrid en 1926; retorna en abril de 1929 á de Santiago e, de novo, a Madrid en 1930 onde termina a licenciatura en 1931. A investigadora Xoana Pintos subliña: “As súas cualificacións son notables”.[ii]

Achegamos, por xentileza do seu sobriño Álvaro Álvarez Caramés, unha fotografía de 1925, en Santiago, dos alumnos que estaban cursando Medicina. No centro o catedrático de Patoloxía Médica, Miguel Gil Casares, que, posiblemente, fora o Decano nese momento. A súa dereita está Emma, 19 años; e a súa esquerda figura Carmen Martín Castro, de Vigo, que terminaría con Emma os estudos en Madrid.


Outra fotografía é a orla do ano 1931 da Universidade Central de Madrid, cos seus profesores (entre eles o mais coñecido Juan Negrín). Foron cinco mulleres; ademais das dúas galegas están: Beatriz López de Ocaña, de Toledo; Bernarda Torre Gutiérrez, de Argentina; Salvadora Ortíz Cánovas, de Alicante.

A súa licenciatura coincide cos primeiros dias do novo goberno republicano e son recibidas por diversos medios de comunicación como “las primeras médicas de la República”, titular publicado no xornal gráfico “Ahora” de Madrid no seu número de 2 de xullo de 1931 co seguinte texto, do xornalista José Díaz Morales -logo acreditado guionista e director de cine-, acompañado de diversas fotografías que de seguido reproducimos:

Emma Álvarez Besada, figura sinalada cun punto amarelo

En la facultad de Medicina de Madrid se han licenciado, al terminar este curso cuatro muchachas. Son las primeras “médicas” de la República. Modernas, estudiosas, independientes...

Beatriz López de Ocaña, Bernardita Torres, Emma Álvarez Besada y Salvadora Ortiz Cánovas pertenecen a la nueva generación en quien tiene España puestos los ojos. Generación que luchó contra todos los atropellos de la fuerza. Fueron los estudiantes, especialmente los de Medicina, los que primero y mas tenazmente defendieron el triunfo de la Libertad. ¡Cuantes veces al frente de manifestaciones y de las luchas, figuraron algunas de estas mujercitas, estudiantes ayer y a las cuales aleja de las aulas el título que acaban de conseguir!

En el laboratorio de Histología. Por la puerta entre abierta llega el rumor de los exámenes. Gritos de júbilo, murmullos de rabia. Aprobados, suspensos. Las cuatro nuevas “médicas” estudiantes de ayer no hablan. Los ojos, lejanos, se interrogan unos a otros. Por fin, una de ellas dice:

“Ya no nos examinaremos más. ¡Ya no somos estudiantes!”

Y en la voz se adivina la nostalgia de un tiempo que acaba de pasar y ya es solo un recuerdo.

Emma Álvarez Besada, figura sinalada cun punto amarelo

Hacia la calle. En los pasillos se incorporan algunos compañeros. Enhorabuenas, augurios de ganancias profesionales. Las simpáticas muchachas, rodeadas por el corro de los camaradas jubilosos, aguantan el chaparrón de las últimas bromas universitarias. Cuando llega la hora de las declaraciones políticas, Beatriz López de Ocaña se define como socialista. Y asegura que debe ser un ideal para la mujer la conquista del voto. Otras conquistas vaticinan maliciosamente sus compañeros de carrera a estas cuatro hermosas jovencitas que ya lograron ser libres, independientes, dueñas de si mismas y del incierto porvenir.

El laboratorio, la puericultura y el pueblo

Hablando de él se tornan graves las caras risueñas. La perspectiva de la lucha es siempre dura e ingrata.

Trece años de carrera. Ya son licenciadas en Medicina. Estas últimas horas de las aulas que inician un interrogante en su vida de muchachas estudiosas, nos las podrán nunca olvidar.

J. Díaz Morales

Emma forma parte pois dunha xeración de mulleres que accedían as aulas universitarias acreditando a súa capacidade e rompendo as barreiras sociais que limitaban a presenza pública da muller. Hai un debate social nestas primeiras décadas do século XX centrado na necesaria rexeneración de España, logo da crise do 1898, onde estas mulleres que comezaban a acceder aos estudos superiores terán tamén o seu papel e se conforman iniciativas tanto laicas como católicas para atender a esta demanda feminina.

Neste tempo agroman diversos organismos inspirados pola Institución Libre de Enseñanza: a Junta para Ampliación de Estudios (1907), a Residencia de Estudiantes (1910), a Residencia de señoritas (1915), o Centro de Estudios Históricos e o Instituto Nacional de Física y Química.

No ámbito católico tamén agroma esta preocupación e no que atinxe á educación feminina a principal iniciativa é a impulsada por Pedro Poveda que funda (arredor de 1913) a Institución Teresiana.

Unha ampla cita da profesora Mercedes Montero contextualiza esta situación na que, como veremos, participa de xeito protagonista a tudense Emma Álvarez Besada.

Poveda percibió también este activo femenino. Su idea era nueva en el ámbito del catolicismo social: preparar maestros laicos para ocupar puestos oficiales en las estructuras estatales, organizarlos para que se ayudaran, formarlos en los nuevos métodos pedagógicos, darles una honda preparación profesional y cristiana para que fueran capaces, con ciencia y doctrina, desde sus puestos, de regenerar a España. Una idea tan nueva requería igualmente una tierra nueva, un terreno virgen también. Y ahí estaban las mujeres, con sus luchas personales y tantas veces solitarias, para avanzar en el conocimiento. Poveda trabajó primero maestras, pero su objetivo era la educación superior. No hay que olvidar que por entonces –en 1909– se había creado en Madrid, por iniciativa de la Junta, el centro docente más moderno y mejor equipado de España: la Escuela Superior del Magisterio, entendida como un centro de nivel universitario. Ingresar en él era notablemente más difícil que matricularse en cualquier Facultad

La Institución Teresiana fundó su Residencia universitaria en Madrid en el mes de marzo de 1914. La Residencia de Señoritas de la ILE nació en la misma ciudad en septiembre de 1915. El centro teresiano no pasó desapercibido en la Escuela Superior del Magisterio. En el verano de 1915, cuando se estaba preparando el comienzo de la Residencia de Señoritas, hubo un intento por parte de Castillejo y María de Maeztu para unir ambas iniciativas. El asunto no prosperó, pues Poveda entendió que aquello supondría el fin de su independencia para formar universitarias cristianas. Este desencuentro inicial no impidió que tanto Maeztu como Carmen Cuesta –que sería directora de la Residencia Teresiana desde 1918– mantuvieran un contacto vivo y se apreciaran mutuamente; aunque mutuamente también aspiraran a convencerse. En ambas Residencias se intentó crear un ambiente propio de la inteligencia, de ayuda mutua, de contacto con mujeres más mayores, ya formadas. Se dio prioridad a los libros, a los idiomas, a las actividades culturales, a las conferencias, a la vida intelectual. Si la Residencia de Señoritas recibió en sus salones a lo más selecto que pasaba por Madrid, las muchachas de la Residencia Teresiana acudían a todos los lugares donde bullía la cultura, como el Ateneo o la Biblioteca Nacional. Los precios incluso fueron muy similares a partir de la década de los 20, poniendo con ello de manifiesto que se dirigían al mismo segmento social. Hubo frases que se repitieron casi al pie de la letra en una y otra Residencia, al hablar de lo que era su espíritu esencial, el ambiente de familia. En la Residencia Teresiana añadían: de familia cristiana. De familia española bien organizada en su régimen moral, manifestó constantemente María de Maeztu respecto a la Residencia de Señoritas (…)

Es cierto, por otra parte, que la influencia pública de la Residencia de Señoritas fue mucho más amplia que la de la Residencia Teresiana. Gracias a la colaboración del Instituto Internacional y al hecho de ser un organismo de la Junta para Ampliación de Estudios, con la influencia intelectual y política que eso llevaba consigo, la Residencia de Señoritas se convirtió en un verdadero foco de cultura femenina durante sus años de vida. Todas las vanguardias de los años 20 encontraron eco entre sus paredes. Las intelectuales, poetas o escritoras de aquella época pasaron de una forma u otra por la Residencia: Ernestina de Champourcin, Concha Méndez, María Zambrano, Gabriela Mistral (Premio Nobel de Literatura posteriormente), Carmen Conde, María Goyri, María Moliner... Por no hablar de Victoria Kent, la mujer que durante muchos años fue la que más alto había llegado en la vida política española (…)

La superior relevancia pública de la Residencia de Señoritas no puede hacernos olvidar que, a pesar de todo, la mujer universitaria española era un fenómeno residual. A comienzo de los años 30, tan solo el 6% de los estudiantes de Facultad eran mujeres. Nos llevaban la delantera prácticamente todos los países del ámbito occidental (…) En el primer tercio del siglo xx muchas de las mujeres más notables no tuvieron carrera universitaria. Se pueden citar numerosos ejemplos. Carmen de Burgos, fue una conocida periodista. Margarita Nelken ocupó un escaño parlamentario. Federica Montseny fue ministra de Sanidad durante la Guerra Civil. Hubo buenas escritoras y poetas que nunca fueron a la Universidad: Concha Espina, María Lejárrerga, Emilia Pardo Bazán, Concha Méndez o Ernestina de Champourcin. Tampoco pisaron las aulas superiores pintoras como María Mallo, pedagogas como Concepción Sainz Otero, o damas tan cultas como Zenobia Camprubí, esposa de Juan Ramón. Todas ellas realizaron aportaciones de relieve en su entorno, a pesar de no haber cursado estudios superiores.[iii]

A Residencia de Universitarias de Pedro Poveda xorde do seu proxecto de formación da muller que levaba adiante dende 1911  -ao ano do acceso da muller á Universidade- coa creación de Academias e Centros Pedagóxicos en diversas cidades: Oviedo (1911), Linares (1912) de onde era natural e Xaén (1913).

En 1914, Poveda se fija en quienes han de formar a los maestros. Quiere hacer algo para los futuros profesores de las Escuelas Normales y abre en Madrid, la única ciudad con Escuela Superior del Magisterio (Pedagogía), una Residencia Universitaria Femenina, para estudiantes de ese centro con rango universitario, inspirándose en los más serios proyectos existentes y contando con un grupo de colaboradoras preparadas y que compartían la idea y el proyecto. Resultó ser la primera de España en su tipo y se llamó “Academia Teresiana”. Tuvo su primer domicilio en la c/ Goya, 46. Sin embargo, la residencia no solo admitió a estudiantes de Pedagogía. Desde su fundación, admitió a jóvenes que querían preparar otras licenciaturas universitarias.

San Pedro Poveda Castroverde

Se abre el 25 de marzo. El 11 de mayo llega la primera alumna a la Academia, Victoria Kent. Prepara el examen de ingreso en la Escuela Superior del Magisterio y estudia en la Residencia todo el verano. No aprobó el examen y no continuó en la residencia. Más adelante, cambió el rumbo de sus estudios. La nueva Residencia pasa por varios domicilios: Cuesta de Santo Domingo, Serrano…El último domicilio de la Residencia, cuando estalla la guerra civil fue en la calle Alameda, 7.[iv]

Emma cando chega a Madrid para completar o seu doutoramento en Medicina vai residir nesta Residencia Universitaria da Institución Teresiana, integrándose na súa vida académica e formativa. En 1932 os pais se establecen en Madrid, onde varios dos seus fillos cursarán estudos, e Emma se traslada a esta casa familiar. A súa nai falece no ano 1933 e o seu pai en 1935, integrándose logo definitivamente na vida teresiana.

A directora da cátedra de historia da institución teresiana nas aporta algúns datos biográficos correspondentes aos anos da II República: En 1933 fue profesora en el curso de preparación para Auxiliares Sanitarias de Instrucción Pública, organizado por la Federación de Amigos de la Enseñanza (FAE), Y profesora de la asignatura de Anatomía y Fisiología en el Instituto Católico Femenino de Madrid en 1933 y 1934, y en la Casa de la Estudiante de la calle Mayor 70 para alumnas de Medicina en 1935 y 1936. También en 1936 realizó un curso de “Higiene escolar para médicos” organizado por el Servicio Médico Escolar del Estado, dependiente del Ministerio de Instrucción Pública y Bellas Artes; y en el mes de mayo solicitó tomar parte en el Concurso de Higiene Escolar convocado por la Inspección Médico-Escolar. En el mismo año participó en un cursillo sobre Fundamentos fisiológicos de la educación física impartido en la Facultad de Medicina de la Universidad Central.

Emma Álvarez Besada, 1926

Pero a estadía de Emma Álvarez Besada na Residencia Universitaria e o coñecemento da obra que leva adiante Pedro Poveda e Josefa Segovia, cofundadora e primeira directora da Institución Teresiana, marcan a súa existencia para sempre, pois no ano 1934 Emma Álvarez Besada ingresa nesta organización de laicos católicos, a Institución Teresiana, á que ficara vencellada ata a súa morte, vivindo dende aquela nos centros desta organización na vida comunitaria que élles propia.

Esta Institución Teresiana foi fundada en 1911 por Pedro Poveda, canonizado en 2003, como una asociación de laicos, especialmente mulleres, que buscan a promoción humana e a transformación social mediante a educación e a cultura, dende a súa vocación ao servizo da Igrexa católica. No ano 1934 Emma Álvarez Besada solicita o seu ingreso nesta asociación traballando dende aquela no ámbito educativo e de axuda á formación de mozas universitarias, especialmente ás estudantes de Maxisterio, que como recollíamos anteriormente é o ámbito preferente de actuación da Institución Teresiana.

A persecución relixiosa se agrava en Madrid unha vez que comeza a guerra civil e tamén resulta afectada a propia Institución Teresiana e os seus integrantes. De feito, Emma nesas xornadas reside no domicilio familiar xunto con outras compañeiras teresianas e nese lugar coñecen a noticia da detención do seu fundador Pedro Poveda, que foi dos primeiros detidos tras o golpe militar, en concreto o 27 de xullo tras celebrar misa no centro da Institución en Alameda, 7 de Madrid catro milicianos o levaron, sendo fusilado na madrugada do 27 ao 28 de xullo.

As integrantes da Institución preocupadas pola detención e ao carecer de noticias ao respecto deciden buscar ao seu fundador e neste episodio Emma Álvarez Besada ten o protagonismo, recollemos un dos relatos sobre este episodio[v]:

el 28 de julio de 1936. Emma, con María Domínguez Astudillo, que realizaba el doctorado en la Facultad de Ciencias, localizaron el cuerpo de Pedro Poveda en el cementerio del Este de Madrid pocas horas después de ser fusilado. Hecho afortunado que hizo posible su enterramiento en el panteón familiar. Ambas dejaron un detallado relato de cómo se había producido. Selecciono del escrito por Emma:

“Al día siguiente, martes 28, [Pedro Poveda había sido detenido la mañana del día 27] María [Domínguez] Astudillo después de desayunar, se disponía a salir con Remedios [una empleada] para llevar a cabo el plan previsto y aprobado por la Srta. Grosso: ver a un primo suyo, que para esa hora ya tendría hechas algunas indagaciones, ir a la Casa de Campo, lugar donde se sabía fusilaban a muchos, etc. entonces le pedí que me llevara con ella dejando a Remedios para ayudar a mis hermanas. Aceptó enseguida. Y cuando íbamos a salir, nuestra muchacha –Lucía- me abordó diciendo: “Srta. Emma, sé que van en busca de una persona detenida ayer. Tengo un tío empleado municipal encargado, estos días, de la recogida de cadáveres. Quizás les podría dar algunas pistas. ¿Por qué no van a su casa?

[…] A Astudillo le pareció bien y Lucía nos acompañó porque era una calle a medio urbanizar, con desmontes y casuchas sin perfecta numeración y nada fácil de dar enseguida con la casa. Tuvimos la suerte de encontrarle allí. Era un día de descanso semanal, cosa que ignorábamos. María le expuso sus planes y él nos aconsejó que no fuéramos a la Casa de Campo. No acercarse a la verja, nos dijo, es muy peligroso. […]

- ¿Por qué no van al Cementerio del Este? Ahora hemos recibido la orden de llevar todos los cadáveres a ese Cementerio.

Nos despedimos muy agradecidas y una vez en la calle Alberto Aguilera despedimos a Lucía y preguntó Astudillo ¿dónde vamos primero, a ver a mi primo o al Cementerio?

- Mire, ahí viene un tranvía 49 que nos lleva directamente a Ventas y desde allí queda cerca el Cementerio. Ganamos tiempo empezando por ahí. Y así lo hicimos. […]

Andaba por allí un guarda. Le expusimos nuestro deseo de entrar y nos llevó. […] entramos en la parte llana que circunda la Capilla. De repente una exclamación de María ¿Pero si es el Padre?, ¿es posible? Apresuramos el paso y ella cayó, sollozando a sus pies. Yo quedé helada, sin poder pronunciar palabra. Quise levantarla del suelo. No me fue posible. Continuaba diciendo sin respeto humano: en su vida no hizo más que el bien a todos, era el padre de los pobres... Por mi parte clavaba los ojos en aquellos hombres queriendo adivinar sus intenciones. Nos miraban con odio. Unos debían ser empleados del cementerio. Los otros no tenían aire de milicianos.

Me preguntaron si era alguien de nuestra familia. Respondí que no, aunque le estimábamos y queríamos como si lo fuera. ¿Se trata quizá, de un sacerdote? Sí. ¿Cómo se llama? D. Pedro Poveda Castroverde. Tiene un hermano Juez del Tribunal de Menores. ¿Podemos sacarle? Sí. ¿Y permitirán enterrarle con los de su familia? Precisamente hace meses que murió su madre. Sí, sí […]

María tenía prisa. Urgía comunicar la terrible noticia. Nos despedimos de aquellos hombres diciendo que íbamos a avisar a la familia. Apenas comenzamos a andar nos llamaron. ¿Queréis el sombrero? Sí, contestamos. […]

Astudillo comunicó telefónicamente con D. Carlos [Poveda Castroverde] y con la Academia Veritas. En ambos sitios contestaron que salían inmediatamente para el cementerio. […]

Emma Álvarez Besada manterá ao longo da súa existencia a súa pertenza a esta Institución Teresiana formando parte do núcleo central de dirección da mesma. Será unha colaboradora permanente de Josefa Segovia, directora das teresianas á que acompaña en numerosas xestións e viaxes. Por exemplo, en 1946 acompaña a Josefa Segovia nunha audiencia en Roma co Papa Pío XII, e manterá sempre esta proximidade, sendo a súa médico persoal e así a acompaña na operación á que foi sometida o 25 de marzo de 1955; Josefa Segovia faleceu ao catro días.

Emma Álvarez Besada, 1955

De 1940 a 1949 foi directora da Residencia Universitaria Teresiana de Madrid, na rúa San Mateo, 7; atención ás universitarias que retomou no Colexio Maior Fonseca da Universidade de Santiago de Compostela durante o curso 1964-1965. De 1951 a 1957 desempeñou a dirección das actividades da Institución Teresiana en Madrid. Posteriormente, seguiu compartindo diferentes actividades xunto ao exercicio da medicina, principalmente no ámbito de la Institución Teresiana. Pertenceu desde 1944 á Hermandad Médico-Farmacéutica de San Cosme y San Damián de Madrid.

Mantivo sempre a súa relación coa familia e visitou Tui en diversas oportunidades, entre elas en 1951 no decurso dunha visita a Portugal, Galicia e León xunto a Josefa Segovia.

O 19 de xaneiro de 1985 falece en Santa María de los Negrales, Alpedrete (Madrid). Esta casa, situada na Serra de Guadarrama, comeza sendo un lugar dedicado á formación das persoas vinculadas á Institución Teresiana, destacando o feito que na súa capela está a tumba do seu fundador, san Pedro Poveda, e da súa primeira directora, Josefa Segovia. Tamén neste lugar repousan os restos de Emma Álvarez Besada.

Agardamos que esta breve achega biográfica á figura de quen foi posiblemente a primeira muller tudense en matricularse nas aulas universitarias e, sen dúbida algunha, a primeira doutora en Medicina natural de Tui, sirva para afondar nunha historia de vida, como a de Emma Álvarez Besada, que a pesar do seu descoñecemento público ten deixado un legado frutífero tanto polo seu carácter pioneiro no acceso da muller aos estudos universitarios como pola súa dedicación de vida a favorecer a formación universitaria de tantas e tantas mulleres a través do seu traballo na Institución Teresiana.

Réstame agradecer a colaboración dos seus sobriños Gonzalo Álvarez Jurado e, moi especialmente, de Álvaro Álvarez Caramés que me proporcionou xenerosamente datos, textos e fotografías para este post, que sen a súa achega non sería posible.

 



[i] Vila, Suso: Dinámicas urbanas en la frontera del Miño durante el siglo XIX: sociedad y arquitectura en Tui y Valença.Tese de doutoramento, USC, 2017, p. 290. Sinala que este inmoble segue o modelo da casa de Ignacio García no Paseo da Corredoira nº 23, edificada poucos anos antes.

[ii]Pintos Barral, Xoana: As mulleres nos estudos experimentais na Universidade de Santiago: 1910-1960 Tese de doutoramento. USC

[iii] Montero, Mercedes: “El acceso de la mujer española a la universidad y su proyección en la vida pública (1910-1936) Comparación de las iniciativas de Pedro Poveda y de la Institución Libre de Enseñanza” en

[v] Relato proporcionado por Consuelo Flecha da Cátedra de Estudios da Institución Teresiana, a quen agradezo a súa colaboración para a redacción deste post.



11 de outubro de 1924, centenario do gordo da lotería en Tui

$
0
0

 Neste blog temos recollido ao longo dos dezaseis anos da súa existencia numerosos acontecemento, avatares ou persoeiros da vida tudense no decurso dos séculos. Pero en moi escasas oportunidades temos reparado en acontecementos da vida diaria da nosa localidade.

Gracias á xenerosidade de Juan José Cortegoso Durán, a quen todos coñecemos como “Cheché”, daremos conta hoxe do centenario dun extraordinario evento na nosa cidade, cando en Tui cae o “gordo” do primeiro sorteo extraordinario que organizou Loterías xunto coa “Cruz Vermella” (“Cruz Roja”) e celebrado o 11 de outubro de 1924. No pasado mes de maio celebrouse o centenario desta colaboración ininterrompida con este sorteo.

A Lotería Nacional Española é unha das que goza de máis fama e prestixio a nivel mundial; as súas orixes están no século XVIII no reinado de Carlos III, cando a Facenda Pública Española atravesaba momentos difíciles nos que, a pesar das continuas reformas do sistema fiscal, non se lograba frear o crecemento do déficit público. É entón cando xorde a lotería como unha decisión fiscal, pero encuberta baixo a aparencia dun xogo no que todos podían participar e obter premios. A lotería era en realidade un imposto encuberto que debía achegar novos ingresos ás arcas reais.

É este monarca quen encomenda ao Marqués de Esquilache, Ministro de Facenda por aquel entón, que fixese vir de Nápoles ao director da lotto napolitana, don José Peya, para que póñese en marcha a lotería española. Coa Real Orde do 30 de setembro de 1763, a lotería en España queda instaurada. O primeiro sorteo desta Lotería Real, denominada "beneficiata ou primitiva", celebrouse, a modo de ensaio e só para Madrid, o 10 de decembro dese mesmo ano 1763.[i]

É durante o reinado de Carlos IV cando o seu carácter benéfico comezou a incrementarse, pois o Estado doaba parte dos beneficios a hospitais, centros de beneficencia, eclesiásticos, hospicios e montepíos.

En torno a 1769 establecérase en México outra lotería distinta ao modelo italiano, que consistía na impresión de cada sorteo en billetes enteiros, medios ou cuartos, ao igual que actualmente se fai cos décimos. Este tipo de lotería sería a que case un século despois desbancase á Primitiva e se implantase en España. Así, o 23 de novembro de 1811, as Cortes de Cádiz aprobaban por unanimidade a proposta a este novo tipo de lotería, mediante a cal o Estado pretendía unha vez máis incrementar as malparadas arcas do Tesouro que, debido á guerra contra Napoleón.

O primeiro sorteo da coñecida como lotería "moderna ou nacional" celebrouse o 4 de marzo de 1812 ás nove da mañá en Cádiz, quince días antes de aprobarse a Constitución da Monarquía Española. O sistema de xogo era moi similar ao que coñecemos hoxe en día, os billetes estaban impresos a unha soa cara coas sinaturas dos dous directores xerais e a cantidade destinada a repartir entre os 250 premios e 500 aproximacións era de 30.000 pesos fortes, sendo o premio maior de 8.000 pesos (uns 120 euros).

A gran aceptación desta lotería entre toda a poboación levou ao monarca Fernando VII a considerar a introdución de sorteos extraordinarios con maiores premios, sendo o de Nadal o de maior aceptación e que se mantén como desde 1892, aínda que esta denominación non figurou nos décimos ata 1897.

A denominación de “gordo” ao premio da lotaría parece que se remonta aos inicios da lotería en 1763. Para promocionar a nova Lotería de Números decidiuse presentar unha mascota e difundir a súa imaxe en estampas e selos a modo de amuleto. Chámase “O Anano Afortunado”, o “Fanático da Lotería” ou “O Anano Mil Homes”, e é a caricatura dun personaxe gordecho, vestido con roupa recuberta de bolas e números, e cun sombreiro tricorne, bastón e espada como complementos. Esta personaxe resulta un completo éxito e vai recibindo diversos nomes entre eles “O gordo” que se asocia progresivamente ao primeiro premio do sorteo de Nadal, de sempre o máis importante de cada ano.

A popularidade dos sorteos levou a establecer sorteos extraordinarios como foi o caso, que vimos comentando, deste sorteo para Cruz Vermella establecido en 1924. Aquel primeiro sorteo foi celebrado “a beneficio de la Cruz Roja y de la Lucha Antituberculosa” e tiña uns premio moi substanciosos, un total de 2.000.000 millóns de pesetas ao billete, e por conseguinte 200.000 pesetas ao décimo. O importe de cada décimo era de 25,00 pesetas.

Dado o volume dos premios, con 25 premios maiores (o primeiro de 200.000 por décimo, o segundo 100.000 pesetas, o terceiro 50.000 pesetas, o cuarto de 20.000, o quinto de 10.000 e vinte premios máis de 1.000 pesetas ao décimo) suscitouse un grande interese por este sorteo, recibindo o primeiro premio o título de “gordo”.

Para calibrar ben a dimensión deste sorteo, cabe sinalar que naquel altura o ingreso medio dun fogar de traballadores en España era de arredor de 4.300 pesetas ao ano (en Galicia substancialmente menor) ou que o ingreso medio diario por fogar andaba por 11,90 pesetas (en Galicia escasamente superaba as 9,50 pesetas)[ii]. Mercar un décimo de 25 pesetas non estaba ao alcance da inmensa maioría da poboación popularizándose por tanto as participación de menor importe.

Neste sorteo extraordinario de 11 de outubro de 1924, hai agora un século a fortuna trouxo ata Tui o primeiro premio integramente deixando na cidade cerca dos dous millóns de pesetas (pois algúns décimos non vendidos foron devoltos).

En escasas oportunidades foi a fortuna xenerosa con Tui, unicamente teño localizado un primeiro premio no sorteo ordinario de 10 de decembro de 1907 co número 16.904; ou unha serie do “gordo” de Nadal en 1978 co número 15.640. Noutros anos neste sorteo navideño tocaron billetes do 5º premio (2006), 4º premio (2011) ou 5º premio (2016).

A Administración de Loterías da viúva de José Gándara Comesaña estaba situada no edificio que fai esquina entre a Corredoira e a rúa Augusto González Besada. Neste lugar tiña tamén José Gándara un importante negocio de ultramarinos e coloniais (como se adoitada chamar daquela) e no local inmediato na daquela rúa Elduayen (hoxe Calvo Sotelo) estaba o despacho de lotería. José Gándara Comesaña, falece o 25 de febreiro de 1919, ficando ao fronte da administración de loterías a súa viúva Ángela Fernández González e o seu fillo José Gándara Fernández.

Curiosamente dende hai escasos meses nese mesmo inmoble foi instalada unha das actuais administracións de lotería de Tui. Ogallá nalgún destes establecementos poidan os tudenses gozar dunha nova visita da fortuna en breve prazo. ¿Será de novo o 1.348 como hai cen anos? ¿Fican aínda abonados a este número na nosa cidade? Preguntas que deixamos para a resposta dos nosos lectores.

Ilustraremos este acontecemento coas crónicas xornalísticas do periódico tudense “La Integridad” que foi quen deu a leda noticia na cidade, completando estes apuntes cunha breve referencia do xornal da Coruña “El Ideal Gallego”.

La Integridad, 11 de outubro de 1924

EL SORTEO EXTRAORDINARIO. EL PREMIO GORDO EN TUI

Nuestra agencia de información en Madrid nos comunica en telefonema urgente, recibido a las once y cuarenta, que en el sorteo extraordinario de la lotería nacional celebrado hoy en Madrid ha correspondido al número 1.348 el premio GORDO vendido en Tuy.

Tan pronto tuvimos noticia de tan grata nueva la hemos dado a conocer al público por medio de la pizarra de nuestro periódico.

Sabemos que los diez billetes del número 1.348 han sido vendidos en la Administración de Loterías de la señora viuda de Gándara.

Se nos dice que el GORDO está muy repartido y que han sido agraciadas don diversas cantidades modestas familias de esta localidad.

Se han repartido varias participaciones de peseta.

Sabemos que el comerciante de esta plaza y exalcalde, don Agustín Blanco, lleva una participación de diez pesetas; el almacenista don Cándido del Barrio una de cinco, el abogado don José García Sánchez también ha sido favorecido con la suerte pues hace años que viene jugando en ese número, el joven don José Gándara, hijo de la dueña de la Administración de Loterías donde se despacharon los billetes, ha repartido diversas participaciones, reservándose alguna.

El cónsul portugués en esta ciudad señor Consiglieri jugaba un décimo.

También han sido agraciados con la suerte algunos redactores de este diario, que jugaban pequeñas cantidades.

El lunes daremos una amplia información acerca de este “golpe de fortuna” que ha tenido Tuy donde han caído dos millones de pesetas.

Damos nuestra efusiva enhorabuena a los agraciados.


La Integridad, 13 de outubro de 1924

EL GORDO EN TUY

La Fortuna obsequia a nuestra ciudad con cerca de dos millones de pesetas.- El 1.348 muy repartido.- Júbilo en el pueblo

Podemos dar a nuestros lectores nuevo pormenores del fausto acontecimiento que, durante los días de anteayer y ayer, fue el tema único de todas las conversaciones en los corrillos y tertulias de nuestra ciudad.

La primera noticia

A las once y cuarenta y cinco de la mañana del sábado se recibió en esta redacción un telefonema urgente depositado por nuestra Agencia en Madrid a las diez y cuarenta y cinco minutos. Dicho telefonema venía concebido en los siguientes términos” Gordo 1.348 Tuy”.

Inmediatamente dimo a conocer tan agradable noticia por medio de nuestra pizarra que colocamos en La Corredera, en el establecimiento central de don Venancio Gayoso.

La noticia corrió por la ciudad con extraordinaria rapidez.

Nuestro reportaje

Con la precipitación del caso y para poder adelantar  en nuestro número del sábado algunos datos a los lectores salió de esta redacción un reporter con la misión de transmitirnos telefónicamente cuantas noticias y comentarios fuese posible recoger.

En la casa de la señora viuda de Gándara

Nuestros primeros pasos fueron encaminados a la Administración de Loterías de la señora viuda de Gándara.

Allí nada pudieron decirnos por hallarse ausente el lotero, nuestro querido amigo don José Gándara.

Sin embargo, pudimos saber que el número premiado se había vendido en décimos y que estos habían sido adquiridos para Tuy eb casi su totalidad.

Hablando con uno de los agraciados

Poco después supimos que el acreditado comerciante y exalcalde de esta ciudad, don Agustín Blanco Arias, poseía una participación de 10 pesetas en el número premiado.

A dicho señor le corresponde la bonita cantidad de 80.000 pesetas.

Fuimos nosotros los primeros que le dimos la grata nueva y él en cambio nos facilitó datos interesantes acerca de quienes fueron los felices poseedores del número agraciado.

El señor Blanco fue quien indicó al señor Gándara la conveniencia de repartir un décimo en participaciones a fin de evitar su devolución a Madrid.

Hízolo así Gándara. Se quedó él con un décimo y dio diez pesetas al señor Blanco Arias; cinco pesetas a un vecino de Rebordanes y otras cinco a don Cándido del Barrio.

La corazonada de Parreño.- 24 mil pesetas en La Integridad

Parreño, nuestro compañero Parreño, que jamás sintió la acuciadora necesidad de lanzarse a la vorágine de la loca aventura. La tentadora fortuna no pudo nunca romper con sus halagüeñas promesas el ciclo del desdén con el que respondió a sus insinuantes coqueterías.

Pero hé aquí, que, Parreño, nuestro imperturbable compañero, hace días ha perdido su estoicismo. Siente un interior desasosiego da pez a la pluma, fija su vista zahorí en las volutas de humo que lanza a bocanadas nuestro “Duende de las Canteras” y encarándose con nuestro querido compañero Limeses, le recomienda:

“Compre, amigo Don Darío, un décimo para la extraordinaria del once -y repartiendo como se hace entre gente de buena conciencia, nos haremos ricos. ¡Es una corazonada! ¡¡Palabra!

Esto dijo. Y descargando el enorme peso que gravitaba sobre su corazón, Parreño, nuestro querido compañero Parreño, torna a bogar en las galeras de la Prensa.

Camarón que se duerme…

“Acude, corre, vuela”… dijo el poeta. Pero Tyde no acudió, no corrió, no voló. ¡Se durmió!

Y por no acudir, ni correr, ni volar, dejó escapar el décimo. ¡Ay Dios! ¡Y lo que lo hemos sentido después!

Mas Tyde que quiere a todo trance complacer a Parreño, logra que Gándara le ceda tres pesetas de las cinco que a él le quedan y cede una a cada uno de nosotros.

Y, hé aquí, como una bella mañana de otoño la Fortuna derramó su cuerno de la abundancia en nuestra redacción.

Un buen pellizco

Dos décimos los juega nuestro estimado colega el culto abogado, don José García Sánchez, corresponsal de Faro de Vigo.

A este señor le corresponde la crecida cantidad de cuatrocientas mil pesetas.

Según parece el citado señor hace años que viene jugando en el número agraciado con gran ahínco y probada fe.

Mas agraciados

Otro décimo lo posee el acreditado comerciante de esta localidad, don Canuto Santolalla, a quien le ha correspondido por la tanto la no despreciable suma de cuarenta mil duros.

La vecina Gervasia Varela, llevaba también un décimo. Esta señora dio participaciones de cuatro pesetas a don Cesar Novás y al comerciante don Venancio Varela y de una peseta a la señorita Carmiña Santolalla.

Otro décimo lo juega el industrial don Rafael García, establecido en Madrid, que hace pocos días estuvo en esta ciudad.

Un vecino de Valença juega también otro décimo entero.

Y otro huyó hacia el interior de España, en poder de agüista del Balneario de Caldelas.

El industrial don José Fernández, juega un décimo entero.

Y por último de otro no se conoce todavía a punto fijo el paradero.

A todos los agraciados les enviamos nuestra más sincera enhorabuena, al mismo tiempo que hacemos votos para que el favor de la fortuna sirva para aumentar la vida de trabajo fecundo y el bienestar de nuestro querido pueblo.

Un consejo desacertado.- Déjese usted de número feos.

El cónsul de Portugal, señor Pereira, tenía ya elegido un décimo del número 1.348. Pero, surge un amigo, supersticioso, nota que las cifras de dicho número no suman trece, si no dieciséis y le indica que debe cambiarlo por otro.

Y ved como una sencilla suma, dividió al amigo Pereira. ¡Lo dividió por el eje! ¡Palabra!

Abelardo no quiere la suerte.- Pisotea 80.000 duros

De otro de los episodios que más comentarios ha ocasionado, ha sido protagonista el conocido industrial don Abelardo Lorenzo.

Este, a quien en el sorteo del día primero le salieron premiados con 60 pesetas dos décimos adquiridos en Vigo, se presentó a cobrarlos en la Administración de la señora viuda de Gándara.

El lotero le instó repetidas veces a que comprase dos décimos del número 1.348 a lo que se negó con gran insistencia.

El señor Gándara llegó en su insistencia hasta meterle en el bolsillo de la americana los dos décimos que aquel arrojó al suelo despreciablemente diciendo: “¿Yo jugar en décimos adquiridos en Tuy? ¡En mis días! ¡Si aquí nunca toca nada!”

Y se marchó a Vigo a buscar las caricias de la suerte cuando esta aquí tan insistentemente se las brindaba.

¡Todos lo despreciaban!

El maestro albañil don Manuel Guinde venía desde hace muchos años jugando en todos los sorteos un décimo del 1.348.

Observando que nunca sale premiado, ni con pequeñas cantidades, hace unos meses que dio orden en la Administración de literías para que no se lo reservasen.

Al citado número estaba también abonado el fiel de consumosdon Juan Cruces (q.e.p.d.). Su familia al fallecimiento de su deudo dejó de jugar en el 1.340 (sic).

Excepto los abonados a dicho número todos parecían que se empeñaban en despreciar al afortunado 1.348.

Estuvieron durante días y días, seis o siete décimos expuestos en el escaparate de la Administración de la lotería. El lotero señor Gándara invitó a muchos aficionados a que jugase en el “del gordo”; la costurera Gervasia Varela ofreció varias participaciones que fueron rechazadas y, en fin, parecía que todos se empeñaban en despreciar la suerte.

Iba a devolver a Madrid varios décimos el señor Gándara, cuando el señor Blanco Arias le aconsejó que los repartiese en pequeñas participaciones.

Nosotros casi no podemos perdonar al amigo Pepiño Gándara que se olvidase del encargo que a nuestra presencia y en esta redacción le hizo Álvarez Limeses, de que le reservase un décimo del último sorteo. Porque la verdad es esta. Gándara echo en olvido el encargo de nuestro compañero, pero después reparó su “enorme falta” dándole una participación de tres pesetas en el gordo y quedándose él solamente con dos. De modo que queda “absuelto” el hombre que repartió cerca de dos millones de pesetas entre sus amigos.

Un querido amigo nuestro, que no quería desprenderse, así, de un golpe, de 25 pesetas, instó repetidas veces a un amigo para que jugase a medias un décimo del número agraciado. No lo pudo conseguir, ni aún dirigiéndose a otras personas con el mismo fin. Durante tres días, al pasar por delante del escaparate de la administración de loterías se le ocurría lo mismo, pero no compraba el décimo. Estaba de Dios que no había de darle un pellizco al gordo.

Mas agraciados

Nos dicen, sin que hayamos podido comprobar la certeza de la noticia, que el señor abad de Pexegueiro, nuestro querido amigo don Dalmiro Cambeses, le han correspondido 80.000 pesetas con el último sorteo, 40.000 al vecino de dicha parroquia don Francisco Mollas y 80.000 al señor Quinteiro.

200.000 pesetas en La Guardia

Nuestro activo corresponsal en La Guardia nos comunica que un décimo del 1.348 lo juega el acreditado panadero de aquella villa don Ignacio Español.

Le corresponden 200.000 pesetas pues no ha dado participación ninguna.

Merecidos elogios

Son unánimes los elogios que se tributan a nuestra agencia de información en Madrid por la diligencia e interés que puso para que el pueblo de Tuyse enterase rápidamente de que había sido agraciado con la suerte.

Gracias a ello pudo por nuestro conducto enterarse el público ante que por ningún otro medio de la fausta noticia.

La Integridad, 14 de outubro de 1924

Ecos del Miño (nome da sección de noticias locais)

Continua siendo el tema de todas las conversaciones la caída del gordo de la lotería en esta ciudad.

En este último sorteo no pasaban de 700 pesetas la cantidad que en Tuy se jugaba, habiendo tenido que devolver a Madrid el señor Gándara algunos décimos.

No es exacto que ningún capitular de esta ciudad haya sido favorecido con la fortuna en el sorteo último.

Desconócese aún el paradero de algunas pequeñas participaciones.

 

El Ideal Gallego, 12 de outubro de 1924

Los agraciados con el “gordo”

Tuy 11 (20,55)

En el sorteo verificado hoy en Madrid resultó agraciado con el “gordo” el número 1.348 que figuraba como fijo en la administración que regenta el señor Gándara desde hace más de veinte años.

Dicho número tuvo varios abonados, no quedando en la actualidad más que uno.

Algunos décimos se cree que debieron venderse en Portugal.

De los restantes se sabe que el comerciante de calzados don Canuto Santolalla lleva un décimo; el cónsul portugués, señor Casaglieri, otro: Don Rafael García, tudense establecido en Madrid, uno o dos, que llevó de Tuy en un viaje que realizó recientemente.

El lotero Gándara otro décimo, que repartió, dando 10 pesetas a Agustín Blanco, cinco a Cándido Barrio, cinco a un vecino de Rebordanes y otras pequeñas participaciones, quedándose él solo con dos pesetas.

Otro décimo lo adquirió un canónigo de la Catedral, que dio varias participaciones.

Otro lo tiene el comerciante Venancio Varela, quien lo repartió bastante, dando participaciones a una hija del señor Santolalla, cuatro pesetas al capellán del Hospicio y Hospital, don Cesar Novás y otras pequeña a parientes de éste.

Merece mencionarse el hecho de que el redactor de “La Integridad” señor García Terreño, tenía la corazonada de que tocaría el “gordo” en Tuy siendo de opinión de que comprase un décimo el médico señor Álvarez Limeses, redactor también de aquel diario.

Este se lo encargó al lotero, quien no se acordó de guardarlo, devolviendo varios décimos a Madrid; más ayer recibió el lotero un décimo, dando participación al señor Álvarez, quien esta mañana participo a sus compañeros que llevaba una peseta en el número que poco después salía premiado con el “gordo”.

También figura entre los agraciados el periodista señor García, corresponsal de El Ideal Gallego[iii].

 

 



[ii] Tomado de: Borderías Mondéjar, Cristina, y Luisa Muñoz Abeledo. 2018. “¿Quién ponía el pan en la mesa en la España de 1924? Economía laboral y familiar de jornaleros y pescadores en Cataluña y Galicia”. Revista De Historia Industrial — Industrial History Review 27 (74):77-106. https://doi.org/10.1344/rhi.v27i74.19921

[iii] O corresponsal de “El Ideal Gallego” era o avogado tudense José García Sánchez, que tamén levaba a corresponsalía do “Faro de Vigo”.

O praefectus cohortis Tiberius Claudius Claudianus, o primeiro tudense con nome e apelidos?

$
0
0

Recentemente nunha procura de datos a través da rede fun parar ao Diccionario Biográfico electrónico da Real Academia de la Historia onde topeime coa biografía dun militar de época romana, Tiberius Claudius Claudianus ao que identifican como natural de Tui ou da súa contorna.

Debo recoñecer que tiña lido hai tampo algunha referencia a este persoeiro pero que, como tantas outras cousas, ficou no esquecemento, ata que esta referencia veu rescatalo, pois de confirmarse o seu nacemento na nosa cidade estaríamos diante do primeiro tudense a quen coñecemos co seu nome e apelidos. Isto non deixa de ser feito anecdótico e unha curiosidade localista, pero a figura de Tiberius Claudius Claudianos resulta moi interesante para a nosa historia local.

No  se recolle a seguinte nota biográfica: Militar hispanoromano de rango ecuestre. Aunque su nombre es frecuente en la onomástica romana, la identidad de este militar puede aislarse sin dificultad de la de otros personajes homónimos. El hallazgo de una inscripción (CIL II 5613) a su nombre en Tuy parece indicar que era originario de esta región, mientras que un epígrafe dálmata parece situarle a mediados del siglo I.

Tiberius Claudius Claudianus fue comandante de una unidad auxiliar de infantería (praefectus cohortis), de la I Bracarum Augustanorum en Dalmacia, según reza un epígrafe de Humac (Dalmacia, ILS 3245) que él mismo dedicó a la diosa Diana. En el epígrafe de Tuy, que atestigua la pertenencia a esa unidad, el contenido de la última línea parece indicar que fue condecorado tras su servicio en la misma.

No se sabe si continuó con su carrera ecuestre en otras unidades hasta concluir las tres militiae, los tres servicios militares habituales de la carrera ecuestre anteriores al paso a la administración civil, o si su carrera terminó anticipadamente[i].

Resulta pertinente afondar nesta figura de Lucius Claudius Claudianus pois aporta unha nova evidencia sobre a importancia do Tude romano, un enclave secundario en palabras do arqueólogo Fermín Pérez-Losada, pero que está aínda practicamente inédito e, por conseguinte, subestimado[ii]

Epígrafe procedente de Santa Eufemia conservado no Museo de Pontevedra

A existencia de Tiberius Claudius Claudianos ven testemuñada por senllos epígrafes, un en Tui e outro na zona balcánica. Foi Francisco Ávila y La Cueva o primeiro en dar conta do descubrimento desta inscrición, asi o recolle no seu libro sobre a historia de Tui, que localiza nos “Campos de Manteigada”.

Y en esta ciudad y en todo su país se afirma por igual tradición inmemorial e inalterable que nuestro pueblo tuvo siempre su situación desde su primer origen en la llanura de Santa Eufemia y contornos donde dicen se mantuvo sin alteración por muchos siglos hasta que fue arruinada por los enemigos de la fe, que todos reconocen este sitio como el primitivo que tuvo la referida ciudad. Pero otras mayores comprovaciones tenemos de que Tui existió en el indicado parage desde su primera fundación, y no en el monte Aloya, y son, primero una piedra de grano fino y perpiaño de una quarta y tres pulgadas de grueso que se descubrió en el propio sitio de Santa Eufemia en 23 de noviembre de 1850 por Manuel González, vecino de la aldea de Pazos de Reyes, trabajando en desmontar un pedazo de terreno que en dicho parage tenía a tojal y robles, cuya tiene gravada parte de una inscripción romana de tiempos del emperador Tiberio que empezó a imperar en el año 14 u 15 del nacimiento de Cristo y la figura de la expresada piedra y sus letras es como pongo

Los quatro primeros renglones todos debían pasar a otra piedra que debió tener unida a ella por concluir las letras de cada uno muy a su orilla y además por el sentido de lo escrito se viene en conocimiento que le faltan letras y dicciones, pero el último renglón no era más largo; los caracteres de los tres primeros son más abultados que los de los dos últimos y su tamaño de unos y otros lo ponemos arriba en la planta que allí se mira. En el segundo renglón quieren decir sus letras Conventus, y acaso adelante decía Bracarense, por pertenecer a él toda esta tierra; en el tercero dice Tiberio Claudio y esto es lo más interesante que contiene por saberse se puso esta inscripción en la antigua Tuy en algún edificio o monumento notable de ella en tiempo del emperador Tiberio mucho antes de empezar a imperar Hadriano, y por consiguiente con gran anticipación al nacimiento de este ya estaba la ciudad en el sitio de Santa Eufemia (...) De que esta piedra estubo colocada en alguno de los parages indicados se convence por ella misma porque por la parte de atrás es tosca y está por labrar, pero por su frente y los quatro estremos se mira bien labrada; y en el quarto renglón la última letra parece que es parte de una A mayúscula; tiene de alto la piedra quatro quartas y media, de ancho en la parte superior tres quartas y en la parte inferior donde anchea más quatro quartas esforzadas. Y es sumamente sensible no pareciese la otra piedra a donde pasaban los renglones para venir en conocimiento de todo su contenido y ver como nombrava a Tuy y como la escribían entonces si Tyde o Tude por ser documento original. Y porque no desapareciese esta piedra y que ninguno pudiese después decir que yo la hé suplantado en apoyo de mi opinión y muy particularmente por que se conserve este monumento de tan venerable antigüedad la he comprado al dueño del terreno y la trago a mi casa donde la conservo y puede ver el que guste[iii].

Outro egrexio historiador tudense do século XIX Joaquín Fernández de la Granja tamén recolle a existencia deste epígrafe, entre outros restos arqueolóxicos, no seu traballo “Antigüedades de Tuy”, publicado en “Galicia Diplomática”, año III, nº 5, de 5 de febreiro de 1888 sinala o seguinte

Todavía corrobora más la existencia de la antigua Tyde de la ciudad llamada por Pennoto en su tripartita Urbem Tudetanam y Tudinatam, las grandes piedras de sillería como de perpiaño y trozos partidos de columna que hemos sacado al hacer una excavación en el que fue robledal de Santa Eufemia, que a no dudarlo corresponden a la época en que Tui dominaron los griegos; pero piedras de ellas algunas durísimas y el perpiaño de unas dimensiones no conocidas ahora, al que los griegos llaman diatonos con el que ataban maravillosamente la pared no necesitando grapas de hierro; la de sillería cuando no era de piedra común, la hacían de piedra dura ordinaria que es lo mismo que dice Plinio Graecie el lapide duro, ac silice aequato construunt veluti lateritios parietes. Cum ita facerint Isodomun vocabat genus structuae. Altum inequali erasinudine structa sunt sendisodomun; otra manera tenía llamada emplecton que es la usada por nuestros aldeanos y consiste en trabajar los paramentos externos de las piedras dejando lo demás como salió de la cantera y colocándolas alternativamente sobre las juntas las iban trabajando y uniendo con el mortero o argamasa. No de otro modo está labrada la piedra que contiene la inscripción CAEPOLCONV labrada por el frente y no por detrás conociéndose aún por el lado derecho en el que terminan sus letras colosales el roce de pico y señales claras de cemento; viniendo en conocimiento de dos cosas, que en esta arista terminaba la inscripción indicándolo también el punto puesto en la palabra Aurea y que los romanos al hacer uso de esta piedra la tomaron sin duda de algún edificio construido por los griegos, echado a tierra por las guerras y las revoluciones. ¿Sería Tuy poblada por los griegos?[iv]

Material arqueolóxico de Tui publicado por Joaquín
Fernández de la Granja en "Recuerdos históricos de Occidente" (1882)

Este bloque granítico atopado arredor de 1850 en Santa Eufemia – San Bartolomeu, conservado na actualidade no Museo de Pontevedra, foi analizado por Gerardo Pereira Meneaut que realiza a seguinte interpretación do seu contido:

[...] CAEPOL                            ET GENIO

     CONVENTVS BRACARA

TI(berius) CLAVDIVS CLAVDIANVS PRAEF

      C(O)HOR(TIS) BRACAR AVGVST STATVAM

       AVREAM DEDIT DEDICAVITQUE

Na análise desta inscrición sinala o expresado historiador o seguinte: A reconstrucción proposta apóiase na práctica, ben coñecida entre os militares, de facer dedicacións relixiosas a una divinidade (con frecuencia divinidades importantes), a un “genius” de unidades militares, a institucións ou, como no presente caso, a un “genius” dunha demarcación territorial. Nótese a relativa abundancia de inscricións dedicadas a unha divinidade e/ou ó “genio” dun municipio nas inscricións de Moesia, onde “Tiberius Claudius Claudianus” foi prefecto da “cohors I Bracarum Augustanorum”. De acordo con iso, na primeira liña estaba o nome dunha divinidade, da que só quedan seis letras, que podía ir precedido da palabra “deo” e seguido dun epíteto. Non é posible recontruí-lo nome da divinidade. A suposta divinidade lusitana “Caepo” non existe. Na segunda liña quíxose ve-lo nome da divinidade “Coventina” nunha das súas variantes ortográficas menos frecuentes, pero en Callaecia o nome desta divinidade aparece escrito “Cohvetene” e “Cuhvetenae”.

Reconstrucción de Gerardo Pereira et al.

Na liña 4 o nome da cohorte “Bra[car(um) August(anorum)”, abreviouse do mesmo xeito que aparece noutra inscrición votiva do mesmo dedicante en Narona, Dalmatia. Dado que “Ti. Claudius Claudianus” é o dedicante desta inscrición monumental, non debe entenderse “AUREA” en relación cos seus “dona militaria”, é moito mais probable que pertenza a aquela parte do texto onde se menciona o obxecto donado. A reconstrución “statuam auream” explícase mellor dado o carácter monumental da inscrición que servía de pedestal a un grupo escultórico, seguramente se refire  a unha estatua das divinidades ás que se dedica o monumento e á inscrición. A fórmula dedicatoria pode ser outra calquera que teña unha medidas que se axusten ás do resto do texto. En inscricións monumentais como esta as fórmulas non adoitan estar moi abreviadas.

Non se pode coñece-la procedencia de “Ti. Caludius Claudianus” praefecto da “cohors I Bracarum Augustanorum”, nin cando dedicou este monumento. No momento da formación da tropa hai unha total correspondencia entre o nome do étnico das unidades e a procedencia dos seus membros, mais tal correspondencia rómpese cando abandonan a Península para asentarse no seu lugar de destino; a partir dese momento as baixas que se producen poden cubrirse con individuos procedentes do lugar orixinario da leva ou non. O feito de que “Ti. Claudius Claudianus” realice unha dedicación ao “genius” do Conventus Bracaraugustanus xoga en favor de que esta sexa a súa procedencia.[v]

Sobre o outro epígrafe conservado de Tiberius Claudius na zona balcánica, temos de recoller os estudos do profesor Almir Marić da Universidade de Mostar que ten investigado a presenza de cohortes hispanas no campamento militar romano de Humac, localizado en Ljubuški en Bosnia. Documentando a presenza, entre outras, de dúas cohortes procedentes do noroeste da Península Ibérica, en concreto a cohorte I Lucensium equitata e a cohorte I Bracaraugustanorum equitata. Posiblemente participan na represión do Gran Levantamento Ilirio, nos anos 6 - 9 a.C., no que Roma mobilizou un gran número de tropas. Nun artigo[vi] ao respecto sinala: Una de las cohortes de la Península Ibérica, cuyos miembros fueron registrados en la región de Ljubus, es la cohorte I Bracaraugustanorum equitata. Esta cohorte era originaria de la ciudad de Bracara Augusta, sede del convento judicial situada en el lugar de la actual Braga, en el noroeste de Portugal. Deben distinguirse los nombres de las unidades auxiliares “cohors Bracarum” y “cohors Bracaraugustanorum” que aparecen en el material original. Según J. Beneš, los primeros procedían de la zona de Galicia donde vivían los indígenas bracari, mientras que los bracaraugustani procedían de la capital de esa zona, Bracara Augusta. P. Le Roux, por otra parte, cree que los términos Bracari y Bracaraugustanorum pueden referirse a personas del mismo origen. Según Roxan, las cohors I Bracaraugustanorum equitata podrían haber sido transferidas de España a la provincia de Dalmacia en el momento del Gran Levantamiento Ilirio del 6 al 9 d. C. o en la fase temprana del reinado de Claudio. Posteriormente, su presencia fue confirmada en un diploma militar de Moesia, fechado en abril del 75 d.C. Como muchas otras unidades, participó en la Guerra de Dacia. Después de la conquista de esa zona y la reorganización de Dacia por parte de Adriano, permaneció en la recién formada provincia de Dacia Inferior. En el corpus epigráfico de la región de Ljubus hay un total de cinco monumentos en los que se menciona esta cohorte. El único oficial de la I cohorte de Bracaraugustan de esta zona cuya lápida se ha descubierto hasta ahora es Tiberius Claudius Claudianus, quien sirvió como prefecto de la cohorte I Bracaraugustanorum equitata. La inscripción en el monumento de su dedicación dice:

Dianae Nemore(n)

s(i)/ sacrum/ Ti(berius) Claudius Claud[i]/

anus praef(ectus) coh(ortis) I5 / Bracar august(anorum)/

ex voto su[s]cep(to) de suo

En Humac, Tiberio Claudio Claudiano erigió un altar a la diosa Diana Nemorensis, como muy temprano en la época de Claudio, y muy probablemente durante la época en que Nerón era emperador (54-68 d.C.). Por tanto, es poco probable que perteneciera a los oficiales de las cohortes auxiliares que adquirieron su condición de ancianos de determinadas naciones hispánicas en la primera fase del reclutamiento de los jóvenes en el noroeste de Hispania. Es más probable que haya llegado a este puesto debido a que era dedel convento de Lucense, adyacente a Bracara Augusta, y probablemente se esperaba que sería más fácil tratar con auxiliares de esta zona que con oficiales de otras partes del Imperio. El monumento fue registrado a finales del siglo XIX en el monasterio franciscano de Humac, pero se perdió con el tiempo. Se trata de un ara honorario, cuya copia se puede encontrar hoy en día construida en la torre Ereš, en el pueblo de Vid, cerca de Metković. Diana Nemorensis o Diana del bosque representaba la antigua forma italiana del culto a la diosa Diana.Su santuario original y más famoso estaba ubicado en la orilla norte del lago Nemi (lat. Nemus +Aricinum), cerca de la actual ciudad de Aricia a 30 kilómetros de Roma.

Tropas dunha cohors equitata na columna de Marco Aurelio en Roma
O profesor Marić analiza a procedencia deste oficial, Tiberius Claudius Claudianus, contextualizando a orixe destes continxentes militares. Cabe lembrar que unha cohorte é unha unidade militar que formaba parte dunha lexión. Cada lexión constaba de 10 cohortes numeradas do I ao X, e cada cohorte constaba de 3 manípulos e cada manípulo estaba formado por 2 centurias, agás a cohorte I que estaba integrada por 5 centurias dobres. Existían tamén cohortes auxiliares, que contaban de 6 a 10 centurias, entre elas as “cohors equitata” integradas por tropa de infantería apoiada por unha tropa de cabalería, que dirixía un praefectus cohortis ou oficial ecuestre, función que desempeñaba Tiberius Claudius Claudianus.

Tras a conquista da Península, no ano 19 a.C. e conseguinte instalación de asentamento militares comezou tamén un proceso de recrutamento de soldados nos diversos distritos e “conventus” que en xeral foron desprazados lonxe deste terra.

Al principio, muchos regimientos auxiliares estaban comandados por sus mayores tribales. Más tarde, los prefectos de cohortes solían ser elegidos entre las filas de la clase caballeresca. Desde Augusto (24.a.C. a 14 d.C) hasta Trajano (98 – 117 d.C.), aproximadamente la mitad de los caballeros que ocupaban puestos de mando en unidades auxiliares probablemente ocupaban puestos no relacionados con el servicio militar, como funcionarios municipales, cargos judiciales, funcionarios del edil y cuestor, o como praeeffectus fabrum. Eran técnicamente civiles, sin conocimientos militares, que servían en el ejército y actuaban bajo el mando de comandantes de legiones y gobernadores provinciales, que pertenecían a la clase senatorial. El cursus honorum del oficial, que comenzó su carrera como prefecto en las tropas auxiliares, era prácticamente fijo. Desde el reinado de Nerón (54-68 d.C.), o al menos desde la época Flavia (69-96 d.C.), era normal servir primero como praefectus cohortis, luego como tribunus militum y finalmente praefectus equitum (o, como se denominaba más comúnmente en aquella época, praefectus alae).

Tiberio Claudio Claudiano probablemente era originario de Hispania. Alföldy cree que procedía de la localidad de Tudae (actual localidad de Tui en la provincia de Pontevedra), que pertenecía al conventus Bracaraugustanus, de donde originalmente fueron reclutados los miembros de su cohorte, en la frontera entre Lusitania y Tarraconensi. Allí se descubrió un monumento epigráfico que menciona a un tal Ti. Claudio..., cuyo nombre no puede leerse completamente, pero en caso de que pueda identificarse con el prefecto de la cohorte I Bracaraugustanorum equitata de Humca.

En conclusión, os epígrafes tudense e de Humac de Tiberius Claudius Claudianus nos permiten supoñer que este oficial do exército romano era procedente de Tui ou o seu territorio[vii]. A súa posición social para ocupar este cargo de praefectus era privilexiada dada a súa condición de cabaleiro, aínda que non significa que formase parte da orde dos “équites”, integrada por cidadáns romanos. Esta posición social tamén queda expresada nestas inscrición e moi especialmente na tudense que como xa apuntabamos anteriormente pola dimensións dos seus perpiaños trátase dun pedestal dun grupo escultórico. Esta condición social de Tiberius Claudius Claudianus suscita diversas preguntas: ¿víñalle a este tudense esta condición social pola súa familia? isto implica que unha familia tudense, ou da nosa contorna, tiña esta alta condición social expresando o rápido proceso de asimilación das elites galaicas na vida imperial. ¿Adquiriu esta condición polos seus méritos no exército romano e retornou á súa terra realizando a inscrición de Santa Eufemia ao seu retorno? Hipótese altamente improbable pois esta mobilidade social non era propia do mundo romano.

De novo os datos revelan a importancia do núcleo romano de Santa Eufemia, hoxe a zona de Palláns, Loureiro e Manteigada. O investigador Fermín Pérez Losada ao analizar o Tude de Santa Eufemia conclúe a existencia dun núcleo urbano, que, baseándose nos restos arqueolóxicos atopados, contaría con edificios de índole pública e oficial, posiblemente un foro cívico e/ou un templo, ambos de arquitectura culta e estilo clásico, xunto con edificacións domésticas privadas, algunhas certamente acomodadas, e outras de carácter comercial ou artesanal cunha ocupación espacial espallada. Da análise da fotografía aérea podemos inferir a existencia do antigo camiño real vello que correspondería co “kardus máximus” da cidade romana e o “decumanus maximo”, peor conservado, que cruzaría do Campo das Barcas á Santa Eufemia e Manteigada. Este núcleo tudense xurdiría da súa función viaria; pois a situación de Tui como paso obrigado do río Miño pola súa maior facilidade para a navegabilidade, xustifican o paso da vía XIX, o principal elemento de comunicación da Gallaeciae, e que nesta “mansio” tudense conflúan outros camiños comarcais.

Así Tude sería un núcleo “especializado na prestación de servicios viarios directos (“mansio” oficial, pousada, taxas de paso do río, etc.) e indirectos (mercado, percepción de tributos, comercio marítimo-fluvial) pero que experimenta o seu desenvolvemento e a súa articulación urbana coa asunción das funcións de centro administrativo e político dun territorio coa creación da “civitas tudensis” á partir da transformación da antiga entidade étnica dos grovios”. Descoñecemos as datas concretas desta creación da civitas, pero resulta evidente como o Tude romana desempeñaba un papel central na articulación do territorio ao norte e sur do tramo final do río Miño[viii]

Tiberius Claudius Claudianus tería pois un protagonsimo neste núcleo urbano tudense, ao participar na edificación dalgún elemento monumental do mesmo tal como acredita o epígrafe seu que aínda conservamos, descoñecemos se antes da súa integración na cohors I Bracaugustana equitata ou unha vez finalizado seu servizo militar nas terras de Dalmacia. Tiberius Claudius Claudianus é pois, posiblemente, o primeiro tudense que coñecemos con nome e apelidos e unha breve biografía.

A figura deste praefecto tudense é unha nova chamada para afondar na investigación sobre o Tude romano, que unicamente albiscamos coñecer polos achédegos realizados nos últimos séculos pero que reclama unha especial protección urbanística e patrimonial e nomeadamente unha escavación arqueolóxica en área, especialmente na zona de Santa Eufemia, para documentar a estructura urbana tudense en época romana, que enriquecería a nosa historia, o noso patrimonio e a nosa oferta turística.

 

 

 



[ii] Pérez Losada, Fermín e Acuña Piñeiro, Angel: “Tude (Tui, Pontevedra)un núcleo urbano secundario na Galicia romana” en Los orígenes de la ciudad en el noroeste hispánico: actas del Congreso Internacional. Lugo 15-18 de mayo de 1996 / coord. por Antonio Rodríguez Colmenero, Vol. 2, 1999, págs. 871-890

[iii] Avila y La Cueva, Francisco: Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado 1852. Edición facsímile do Consello da Cultura Galega, 1995, tomo I, pp. 12-14.

[iv] Texto xa publicado tamén neste blog nun post sobre Joaquín Fernández de la Granja: https://tudensia.blogspot.com/2022/06/antiguedades-de-tuy-de-joaquin.html

[v]Corpus de inscricións romanas de Galicia, baixo a dirección de G. Pereira Menaut. Vol. II Provincia de Pontevedra por G. Baños Rodríguez. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1994, pp. 267 ss.

[vi] Almir Marić. "Hispanske kohorte u logoru na Humcu". Istraživanja 11:11-30., ve en https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=480867

[vii] A profesora María José Pena Gimeno discrepa desta condición tudense do noso persoeiro e en base únicamente ao epígrafe de Humac, sinala que Tiberius era un individuo probablemente de origen itálico, ya que, de lo contrario, es difícil imaginar que hubiera conocido el calificativo nemorensis  ‐‐ y sobre el hecho de que se trata de la única dedicatoria a Diana Nemorensis fuera de la Península italiana e incluso simplemente fuera del Lacio.Pero descoñece o epígrafe tudense o que limita as súas conclusións. Ver en: Pena Gimeno, María José; “CIL XIV 2213 y las magistraturas del municipium Aricinum (Lacio)” en Anuari de Filologia. Antiqva et Mediaevalia (Anu.Filol.Antiq.Mediaeualia) 8/2018, Pp. 719‐734.

[viii] Sanchez Bargiela, Rafael; Breve Historia De Tui, Tui, 2022.

San Martiño, notas etnográficas por Manuel Fernández-Valdés

$
0
0

Nestas xornadas, en concreto o 11 de novembro, celebramos a festividade de San Martiño, e arredor desta data se concentran diversas expresións da nosa cultura popular convertendo o “San Martiño” nun dos principaos fitos das tradicións festivas da nosa terra.

Pousa do Bispo, fotografía de Ruth Matilda Anderson, 1924

O viño novo, a matanza do porco, as castañas e os magostos... son algunhas das manifestacións desta festa cíclica, próxima xa á entrada do inverno, ligada coa cultura agraria. Os acelerados cambios socio-económicos van modificando as expresións festeiras desta data pero non o seu esmorecemento, sendos oas magostos a principal expresión actual desta festividade.

En Galicia existen 214 parroquias dedicadas a San Martiño e incluso unha catedral, a catedral de Ourense o ten por titular, sendo un dos santos con maís apego popular. Unha advocación ligada á figura de San Martiño de Tours, oriundo da actual Hungría e bispo daquela cidade francesa no século IV, cuxa festividade celébrase o 11 de novembro. Pero en Galicia esta figura mesturase coa de San Martiño de Dumio, o apóstolo dos suevos, chegado tamén dende Panonia (Hungría), bispo de Dumio en Braga, e o principal evanxelizador da antiga Gallaecia romana, que ten a súa celebración litúrxica no mes de marzo.

Tamén en Tui a parroquia de Caldelas ten como titular a San Martiño e como en toda Galicia arredor desta festividade de outono son numerosas as tradicións que existían e que progresivamente van ficando no esquecemento a medida que a nosa sociedade e, por tanto, as súas expresións culturais e festivas xa non está ligadas, como en séculos pasados, ao ciclo agrícola.

Lembramos hoxe dende Tudensia esta festa de San Martiño coa reprodución dun breve artigo publicado polo investigador tudense Manuel Fernández-Valdés Costas no xornal “Faro de Vigo” en novembro de 1954, hai agora xustamente setenta anos.

Fernández-Valdés (de quen temos falado abondo nese blog) destaca, entre outras facetas, polo seu amplo coñecemento da cultura tradicional tudense. Pola súa posición xeracional coñecía directamente nas nosas parroquias e aldeas estas expresións da cultura popular -que daquela aínda contaban con plena vixencia- pero pola súa procedencia das clases acomodados tudenses tamén coñecia a súa trasposición a un ambiente urbano e burgués e albiscaba xa as transformacións que nas décadas seguintes sufrirá este amplo bagaxe antropolóxico.

Este traballiño ilustra plenamente estas tres realidades que apuntamos e nos permite achegarmonos a un mundo xa perdido pero que gracias a investigadores como Fernández-Valdés podemos documentar e coñecer.

 

 

SAN MARTIÑO

 

La fiesta de San Martin, a mediados de otoño, da al santo obispo de Tours un carácter de dios rural, por su relación con dos productos típicos de la economía campesina: el vino y las matanzas. El vino, terminadas ya las fermentaciones secundarias, es potable, aunque no esté totalmente clarificado, por lo que es de tradición probarlo en esta fecha

En San Martiño

proba o o teu viño”

También se dice

En San Martiño

atesta o viño”

porque también en este día se acaba de atestar para compensar las mermas padecidas, y se zapa.

Pousa do Bispo, fotografía de Ruth Matilda Anderson 1924

Cuando Dios andaba por el mundo, la sardina estaba al alcance y era de ritual probar el vino nuevo con sardinas revenidas, algo saladitas. Mientras “no da la cara” se bebe en “cuncas”. Después desde san Andrés se debe beber en copa o vaso. En estos tiempos que corren, una ola de “enxebrismo” lleva a muchos bebedores a servirse el vino en taza todo el año. No son sibaritas, sin duda.

La castañera que fue cantada por poetas y popularizada en comedias y sainete, era la figura más popular del otoño. Fue desplazada por el progreso, representado por la “locomotora”.

La pobre castañera, arrebujada en su mantón, sentada en el quicio de un portal para protegerse contra las inclemencias del tiempo; delante el asador, que agita con frecuencia para que las castañas se asen por igual y se pongan doraditas y coruscantes. Ella las palpa amorosamente, una por una, con sus dedos requemados y las va pasando al cesto, donde al abrigo de una vieja manta, acaban de “recochar”. Estas castañas, que podemos llamar de artesanía, superaban con mucho a las obtenidas en esos antiestéticos artefactos representantes del progreso.

San Martín también da su nombre a una efímera estación -seis u ocho días- que nos regala el sol rompiendo las brumas otoñales, antes de recoger sus rayos para calentar el hemisferio meridional. Se le llama “veranillo de san Martín” y también “veranillo de los membrillos”.

Y al hablar de estos aromáticos frutos viene a las mientes otra estampa casi completamente desaparecida. Me refiero a la elaboración de los dulces de membrillo por las amas de casa.

Eran unos tiempos en que la dificultad de comunicaciones y de medios de transporte obligó a las gentes a valerse por sí mismas; una especie de autarquía doméstica y por eso preparaban conservas de tomate, frutas en almíbar, dulce de membrillo, guindas en aguardiente, “curaban” lampreas, conservaban salmón en escabeche, etc.

Había membrillos en abundancia y azúcar de caña muy barato que suministraban con prodigalidad nuestras colonias ultramarinas: no hacía falta más.

Se cocía en grandes peroles de cobre y después de se guardaba en cajitas redondas de madera el álamo.

Hoy estos peroles muy bruñidos, los peroles, los cucharones de boj y antesalas, alternando con panoplias de donde penden las inútiles armas de los abuelos.

¡Que feliz día para los niños el dedicado al dulce de membrillo! Se nos reservaba la limpieza de los cacharros y no hay que decir que rebañábamos los peroles, los cucharones de boj y hasta las mallas de la “peneira”.

Según la “Reseña Geográfica de Galicia”, editada en Pontevedra en 1858, solamente las monjas concepcionistas de Tuy trabajaban al año más de 4.000 arrobas de perada, nombre genérico con que se designaba también al membrillo.

Matanza en Malvas, en "Vida Gallega", nº 158, ano 1920

San Martiño abre el ciclo de las matanzas. La autarquía doméstica, de la que hablé antes, obligaba a las gentes -como ocurre todavía en las aldeas y en los pueblos de montaña- a criar, por lo menos un puerco para la matanza. Pero no todas las casas disponían de patio o corral para chamuscarlos, por lo que estas faenas se hacían en la vía pública. Era una fiesta típica, bien desaparecida, pero no es óbice para que añore aquellos tiempos infantiles, en que presenciando las hogueras disputábamos, como en una rebatiña, las uñas calientes que el matachín arrancaba de las pezuñas del cerdo. Porque estas uñas, así calientes, colocadas en los dedos eran un remedio eficaz contra los sabañones.

Un año de fin de siglo se presentó una epidemia de triquinosis que alarmó a la población, porque eran muchos los cerdos que resultaban atacados por la trichina y había que enterrarlos o quemarlos. Mal chamuscados y peor lavados se pasaba rápidamente a la operación de abrirlos para salir de la angustiosa duda.

Un día se chamuscaba un cerdo en la calle de Seijas. Era el matarife el señor Francisco, el “Folleiro” así llamado porque era el que hinchaba los fuelles del órgano de la Catedral. Llegó el momento de abrir el cerdo y un numeroso grupo esperaba ansioso el resultado. Al llegar al tocino con parte muscular, se observaron unas veguillas blancas que padecieron sospechosas. Se cortó un trozo de carne y se mandó a la farmacia más próxima, pues no había entonces Laboratorio municipal; pronto regresó el emisario confirmando las sospechas; en el mismo plato de carne venía un papelito con una gran H mayúscula, que todavía no sé que significa, pero así el “Folleiro” que exclamó con suficiencia: ¡Aquí está, ache, “chitrina”!

El incidente fue jocosamente comentado y dio tela para el cotilleo pueblerino.

 

Faro de Vigo, 11.11.1954

 

 

Francisco Sánchez, artigo de Dámaso Calvo (1926)

$
0
0

 Conmemoramos hoxe, 16 de novembro, o CDI aniversario do falecemento do humanista Francisco Sánchez na cidade francesa de Tolosa. Esta localidade acolleu a Sánchez arredor de 1580 a onde chega dende Montpellier, tras o seu fracaso no acceso á docencia universitaria e a presión anticatólica dos hugonotes. En xaneiro de 1581 comeza a traballar no hospital de Santiago. No ano 1585 gracias ao seu traballo e a súa valía persoal é nomeado profesor de filosofía na facultade de Artes da Universidade desa cidade. Finalmente no ano 1610, logo dunha brillante oposición, acada o posto de profesor de medicina nesta Universidade tolosana, na mesma facultade na que estudara medicina e dereito Miguel Servet entre 1528 e 1530 e tiña a cátedra Giordano Bruno dende 1579 a 1581. Foi profesor ata a súa morte o 16 de novembro de 1623.

Detalle do retrato de F. Sánchez no Museo do Medicina de Toulouse

A máis do “Quod nihil scitur” (1581) o seu principal escrito, Francisco Sánchez publicou en vida outra obra de carácter filosófico: “Carmen de cometa” (A canción do cometa) editada tamén en Lyon no ano 1578, en que combate, con gran erudición, as supersticións relacionadas coa astroloxía.

Os seus fillos e o seu discípulo R. Delassus publicaron varias das súas obras agrupadas na publicación “Opera medica. His iuncti sunt tractatus quidam philosiphici non insubtiles”, editada en Tolosa en 1636, aos trece anos da súa morte. Nesta obra se inclúen os seguinte libros: “De longitudine et brevitate vital liber”, tamén “In librum Aristotelis Physiognomicon commentarius” e “De divinatione per somnum, ad aristotelem”. Contiña amais o “Quod nihil scitur”. Pola súa banda, os tratados filosóficos de Sánchez aparecerán editados, excluídos os libros médicos, en Rótterdam no 1649.

Portada da "Opera médica" de F. Sánchez (1636)

Hai que engadir á relación das súas obras, unha carta atopada no 1940 titulada “Epistula ad C. Clavium”, asinada co pseudónimo de Carnéades, e dirixida ao matemático Cristóbal Clavio. No ano 1982 o Museo Diocesano tudense publico a tradución do texto “Sobre la duración y brevedad de la vida” a cargo do profesor Carlos Mellizo

Outros libros de carácter filosófico foron anunciados polo autor pero nunca saíron do prelo: “Examen retum”, “De anima”, “Libri naturae” e o que posiblemente sería máis importante: “De modo sciendi, methodus sciendi”.

A súa principal obra filosófica foi “De multum nobili et prima universali scientia. Quod nihil scitur (Do máis nobre e universal primeiro saber. Que nada se sabe),” editada en Lyon no ano 1581 aínda que a obra fora redactada, segundo informa o propio autor, varios anos antes. No seu limiar o autor declárase inimigo do aristotelismo e do argumento de autoridade (aceptar unha idea por ser dun autor recoñecido) propugnando o exame directo de calquera realidade, sometendo os datos da experiencia á análise e á crítica do xuízo.

Francisco Sánchez foi un vigoroso filósofo de transición no Renacemento europeo: a Descartes forneceu elementos que permitirían a formulación do novo método e a filosofía do cogito, e a Bacon os pilares do coñecemento experimental. A principal característica da súa filosofía, moitas veces esquecida, ven do feito de que Francisco Sánchez foi o primeiro en empregar o concepto de “método científico”. Non só empregará este termo, que tanto éxito tivo na historia da filosofía, senón que tamén propuxo un modelo de método para a ciencia, anos antes que Francis Bacon.

Francisco Sánchez foi astrónomo, xeómetra e médico, observador infatigable da Natureza, auténtico prototipo de home do Renacemento legando unha obra que foi o inicio da revolución filosófica dos séculos XVII e XVIII.

Con todo en Galicia e España Francisco Sánchez continúa esquecido e postergado como un dos principais referentes do pensamento hispano. Non sucede o mesmo en Portugal onde a reivindicación da súa nacionalidade levou parello un importante traballo de investigación e difusión da súa personalidade que aínda perdura.

Estamos diante dun importante erudito e filósofo do Renacemento europeo cunha importante achega á historia do pensamento. Esta dimensión europea da súa figura, a súa dobre condición de tudense e bracarense, a súa dialéctica entre fe e razón, o interese que na actualidade suscita a súa obra filosófica... fan de Francisco Sánchez un tudense e un galego excepcional.

Xa en 1906 Manuel Murguía, recollendo os descubrimentos de Cazac reivindica a condición galega de Sánchez. En 1922 a revista “Nós” inicia a publicación da tradución ao galego da súa obra “Quod nihil scitur”, a  cargo de Xan Aznar, e mesmo Castelao inclúe ao noso filósofo na relación de personalidades galegas da historia no seu discurso “Alba de gloria” pronunciado en Buenos Aires en 1948. Anteriormente o Centro Galego de Montevideo promovera unha conferencia de Luis Gil Salguero, “El escepticismo de Francisco Sánchez”, e figura referenciada e publicada na revista do propio centro en 1930. Un labor a cargo do mundo emigrante e galeguista continuado coa edición en 1944 dunha tradución ao español de “Quod nihil scitur” na colección “Camino de Santiago” que promove a editorial “Nova” de Buenos Aires fundada e dirixida por Luís Seoane e Arturo Cuadrado.

En Tui haberá que agardar aos traballos de Juan Dominguez Fontela (1937), Manuel Fernández-Valdés (1956) ou Darío Álvarez Blázquez (1960) para comezar a súa reivindicación e a divulgación da súa obra e traxectoria. Completados mais recentemente coas achegas de Ernesto Iglesias Almeida ou Suso Vila e as traducións ao galego das dúas obras publicadas por Sánchez realizadas por Laureano Alonso.

Con todo, a figura de Francisco Sánchez continúa escasamente coñecida, aínda menos estudada e non reivindicada como unha das figuras egrexias que ten aportado Galicia ao desenvolvemento do pensamento europeo. A celebración no pasado ano do cuarto centenario do seu falecemento promovido polo Concello de Tui agardamos constitúa unha semente que agrome paseniñamente nesta reivindicación.

Monolito en lembranza de F. Sánchez, na antiga rúa Triparia de Tui

Achegamos de seguido, para lembrar -como diciamos ao principio deste post- esta data, un breve traballo xornalístico publicado no ano 1926 no xornal coruñés “El Orzán”. Este xornal de información local foi publicado na Coruña dende xaneiro de 1918 a xullo de 1932. Subtitulado “Diario independente”, estivo dirixido por Xosé Pan de Soraluce, Leandro Pita Romero (desde 1924) e Victoriano Fernández Asís. De tendencia monárquica e conservadora, foi escola de xornalistas coruñeses. Entre os seus colaboradores podemos citar a Picadillo, Alfredo Tella, José Luis Bugallal Marchesi, Eduardo Pérez Hervada, Joaquín Freyre de Andrade, Sebastián Naya e Dámaso Calvo Moreiras.

A este último autor débese esta columna dedicada ao noso filósofo que agora recuperamos como testemuña do interese que naquelas décadas iniciais do pasado século suscitaron os achados de Cazac que documentaban a súa condición tudense e galega.

Dámaso Calvo (Celanova, 1880 – Madrid, 1954) avogado, político e xornalista tivo unha dilatada traxectoria que os interesados poden coñecer neste enlace: https://www.galiciadigital.com/opinion/opinion.8065.php .

Dámaso Calvo mantivo unha ampla vinculación con Ortigueira, onde se instalou a súa familia, e alí foi o director de “El Eco Ortegano” ata a súa desaparición en 1913. Asentado como avogado na Coruña formou parte, co seu pai, do consello de goberno e administración de La Voz de Galicia durante moitos ano mantendo unha columna de opinión neste xornal, que compatibilizaba con colaboracións noutros medios xornalísticos galegos. De tendencia conservadora e monárquica, participou puntualmente na vida política e foi un colaborador asiduo de D. Juan de Borbón ata o seu pasamento.

Damaso Calvo está recoñecido pola súa ampla cultura e recolle neste columna unha reivindicación da figura de Francisco Sánchez logo da omisión do seu nome nun acto cultural promovido en Madrid polo Instituto Francés. Resulta unha mágoa que achegas como esta de Dámaso Calvo non calasen na vida intelectual galega recoñecendo a este senlleiro humanista do século XVI.

 

 

FRANCISCO SÁNCHEZ, EL ESCEPTICO


Recientemente se ha conmemorado en el Instituto Francés de Madrid un aniversario de la Universidad de Montepellier. En el acto organizado por el Colegio de doctores de la Corte se habló de tan ilustre centro de enseñanza describiéndose minuciosamente la vida académica en los años de mayo florecimiento de la Universidad: usos escolares, costumbres científicas de la época, colación de grados, polémicas doctorales, desfile de cortejos universitarios…

Todo ello muy pensado, muy digno de alabanza, pero manchado con un grave lunar, la preterición de un hombre verdaderamente esclarecido por su ciencia profesional, el olvido de un maestro que se adelantó a su tiempo, propugnando las excelencias docentes del método experimental, en un siglo extremadamente difícil para enseñar de un modo práctico la medicina. Este olvidado de tal fiesta académica, se llama Francisco Sánchez, el escéptico. De su vida y de alguna de sus obras vamos a decir unas breves palabras, para salvar de tan lamentable silencio un nombre particularmente grato a los gallegos.

El maestro Menéndez Pelayo -siempre hay que partir de este nombre cuando se escribe sobre la historia literaria de nuestro país como enseña Menéndez Pidal- recoge en uno de sus discursos los pocos datos conocidos acerca de la existencia y de la obra filosófica y docente del famoso médico que matriculado como alumno de la Universidad de Montpellier obtuvo a los veinticuatro años de edad, en reñidas oposiciones, una de las principales cátedras de aquel gimnasio.

Francisco Sánchez, español, oriundo de Tuy, enseñó en aquella escuela de Medicina durante once años, hasta que las guerras de religión le obligaron a refugiarse en Tolosa de Francia, en donde residió hasta su muerte, ocurrida en 1623, cuando contaba sesenta años. En la Universidad de Tolosa, de la cual fue regente, explicó filosofía veinticinco años, medicina durante doce y dirigió el hospital de Santiago en un período de treinta años. Erróneamente, aseguró Menéndez que Francisco Sánchez se graduara doctor en 1573, cuando consta -Astruc: “Memorias para servir a la facultad de medicina de Montepellier”- que en esa fecha precisamente aparece por primera vez inscrito su nombre en los registros de matrícula.

Montpellier, gravado de G. Braun e F.Hogenberg, 1572

Francisco Sánchez, hombre de ciencia positiva, médico de los más famosos de su tiempo, matemático y astrónomo que no dudó medir sus fuerzas con el mismo Cristóbal Calvio, si atacaba la ciencia de su siglo era para preparar los caminos a una concepción científica que él tenía por más racional y elevada. En este paraje, concreta el polígrafo montañés, como la actividad intelectual del célebre profesor se extendió a las disciplinas más variadas: solo un cerebro poderosamente constituido podía abarcar con fruto pensamientos tan distantes.

Lo característico en la obra profesional de Sánchez, fue la enseñanza del organismo, actuando sobre el mismo con el cuchillo anatómico de Vesalio, en una época en que la investigación experimental verificábase secretamente con el profundo misterio de un rito solo conocido por poquísimos iniciados. Así se explica la formación de una sociedad secreta, dirigida por el propio doctor, para hacer la disección de los cadáveres del Hospital de Tolosa (Dum secreto conclavi deferucta nossocomii Tolosani corpora dissecavit.)

El profesor que estudiaba de una manera experimental la anatomía humana, procurando descubrir el origen de males desconocidos y averiguar las razones de fenómenos inexplicables en la concepción científica de su tiempo, elaboró un sistema filosófico basado en la duda ante la contemplación del universo. Cuanto existe en el mundo exterior puede comprenderse empíricamente si el espíritu se desliga de prejuicios de escuela, de imposiciones rutinarias y de la sarcia ancestral de creencias milenarias.

Sánchez duda de todo: nada sabe, ni aún esto mismo, que parece el índice del escepticismo. El examen atento de los hechos, la apreciación subjetiva de mundo circundante, engendra en el alma inquieta del médico gallego el ansia de descubrir si los conocimientos científicos de su siglo son suficientes para explicar satisfactoriamente la razón de existencia. Dudando de si, sin creer en el testimonio ajeno, sin dar a los conceptos metafísicos la importancia de preceptos inmutables, Sánchez piensa que solamente son dignos de fe los conocimientos demostrables mediante el método experimental.

Ante el mundo exterior la posición del maestro es de duda, de vacilación: no cree más que lo aprendido por su inteligencia en un rápido proceso de asimilación; dice don Marcelino que nuestro eximio paisano puede ser considerado como el precursor de Descartes, que duda cartesiana está contenida, como principio dogmático inspirador de un sistema en la filosofía de Sánchez, y que este ideó las bases en las cuales descansa el criticismo.

Leyendo la obra capital del médico tudense y la fundamental de Descartes se observa un verdadero enlace entre ambas: “Que nada se sabe” y el “Discurso del método” tienen verdadera analogía y su examen justifica la presunción expresada. Quod nihil scitur se publicó en 1581, o sea cincuenta y seis años antes de aparecer el “Discurso del método”. De suerte que el libro de Francisco Sánchez es, no solo un antecedente ilustre de la filosofía Cartesiana, sino su fundamento.

Francisco Sánchez pregunta si es posible saber alguna cosa, y apartándose de lo afirmado como cierto en su tiempo, trata de averiguar si el procedimiento seguido entonces para inquirir la verdad, conducirá a organizar la nueva ciencia que él adivina. Al propio tiempo Descartes pretende aportar a la inteligencia humana un instrumento de investigación y medios de comprobación, enteramente desconocidos hasta él. La ciencia, si hay que creerle, no ha sabido aún encontrar su regla; se ha desarrollado al azar; se ha edificado reuniendo sin orden materiales informes.

Concretamente: la duda cartesiana tiene en “Que nada se sabe” este precedente: “Me encerré dentro de mí mismo y concluí a poner en duda todas las cosas como si nadie me hubiese enseñado nada y empecé a examinarlas en si mismas, que es la única manera de saber algo”.

Si el cartesianismo ha contribuido poderosamente al adelanto filosófico de Europa poniendo los cimientos del criticismo de Kant y si ambos se basan en Quod nihil scitur, ¿es lícito omitir el nombre de Francisco Sánchez, varón doctísimo en las principales ciencias cultivadas en su época, en la fiesta académica aludida”

DAMASO CALVO

“El Orzán: diario independiente”, domingo 19 de diciembre de 1926

No DCCIC aniversario da dedicación da catedral de Tui: as súas cruces de consagración

$
0
0

 Celebrouse o pasado sábado, 30 de novembro o 799 aniversario da consagración da catedral de Tui no ano 1225 tendo lugar esta mañá a cerimonia litúrxica conmemorativa, presidida polo bispo, na propia catedral. Un aniversario que abre ás portas para a conmemoración do oitavo centenario que viviremos de agora nun ano.

Son moitas as expectativas que suscita este evento que se aproxima en múltiples ámbitos da nosa vida colectiva, pois a nosa catedral recolle na súa existencia e portentosa presenza a imaxe máis acaída da nosa cidade e as súas xentes.

Este centenario é unha excelente oportunidade para reflexionar sobre a súa dimensión teolóxica ou relixiosa, pois ante todo é expresión da fe dunha comunidade humana ao longo dos séculos, que se expresa tamén a través da arte

Como sempre o recurso á autoridade de Francisco Avila y La Cueva resulta imprescindible para coñecer de onde procede a certeza ou a tradición desta celebración na data do 30 de novembro:

Era D. Esteban Egea el Prelado que gobernaba la iglesia de Tuy al tiempo de escribir su historia el que le subcedió en la Mitra, D. Lucas, diácono de León, cronista de la reyna Berenguela la Grande, madre de San Fernando, el qual refiere que la felicidad q el reyno y los Prelados gozaban en aquella envidiable constitución donde los Reyes afianzaban la proposteridad de sus armas y vasallos por la exsaltación del culto del Rey de Reyes y aumento de su iglesia. Los prelados valiendose de la protección y liberalidad de ambos Reyes de Castilla y León y especialmente de la magnífica Reyna  Doña Berenguela consagraban a Dios templos ilustres como se vió en Toledo, Burgos, Valladolid, Astorga, Orense y Zamora. Así lo testifica el refredido cronista que vivía y escribía a la sazón y por lo que mira a nuestra Iglesia de Tuy dice a la pagina 113: Generosus etiam Stephanus Tudensis episcopus eiusdem  ecllesiam magnis lapidibus consummavit et ad consecrationem usque perduxit. Hallabase esta obra empezada desde el pontificado de Don Beltrán (1173-1187) y no desde el de Don Pelayo Menendez (1131-1156) como creyó el M. Florez, pues la que empezó el Sr. Menendez la concluyó el mismo y fue en muy diverso sitio del que tiene la actual. Cuya obra de la actual prosiguia no tan conforme al deseo, cuanto a la escasez de los tiempos, pero después q reyno el León la madre de San Fernando y cuanto este por solicitud de los obispos entró pacificamente en el reyno de su padre: promovión Don Esteban la fabrica del templo con una tal actividad que logró perfeccionarla felizmente y con firmeza por uso de grande piedras magnis lapidibus consummavit. Viendo Don Esteban acabado lo que ninguno vio hizo solegne consagración de la Santa Yglesia bajo su invocación antigua y primitiva de Santa María, como afirma el que le subcedió en la Mitra. Celebrase esta fiesta anualmente con solegnidad de primera clase en el día primero de Diciembre y en dicho día la pone el calendario perpetuo del año 1578 y lo mismo el de 1688 del Sr. Obispo Don Alfonso Galaz Torrero y no en el dos de Diciembre como escribió el Sr. Sandoval. El calendario precedente del 78, añade fuit herit y prueba que la consagración se hizo en el día de San Andrés, último de Noviembre, pero no consta el año, pues aunque Rodrigo Mendez Silva en la “Población general de España” fol. 226, bto. Asegura fue hecha en el año 1224. La Tabla de los Obispos de esta Santa Yglesia la reduce al de 1225 y lo mismo el canónigo de ella Don Francisco de Alcova en el libro de ceremonias que escribió para dicha  Yglesia a principios del siglo 17, ni unos ni otros declaran donde hallaron la noticia y como el hecho es tan antiguo y ningun escritor de aquel tiempo nos señala el año, por lo mismo no se puede adactar lo que estos tales dicen en el particular.[i]

Tabla das principais cerimonias na catedral tudense



Esta información de Ávila y La Cueva documenta como a data do 30 de novembro de 1225 é unha tradición da catedral tudense ao non conservarse a acta de consagración do templo que recollería os asistentes a este solemne cerimonial. Por citar un paralelo, coñecemos a acta de consagración da catedral de Santiago realizada o 21 de abril de 1211, sendo a feira quinta da segunda semana de Pascua no arcebispado de Pedro Muñiz. Gracias á copia deste documento conservada no chamado “Tumbo B” da catedral compostelá, coñecemos que neste acto estivo presente Alfonso IX, rei de León e Galicia (así como o seu irmán Sancho e o seu fillo primoxénito, o infante Fernando) realizando ademais importantes doazóns. Xunto a eles subscriben esta acta os bispos presentes: o propio Pedro Muñiz (chamado tamén Pedro IV) e os outros bispos das dioceses de Ourense, Tui, Lugo, Mondoñedo, Coria, Guarda, Évora, Lisboa e Lamego[ii].

En época medieval se empregaban os termos “dedicación (dedicatio)” e “consagración (consecratio)” como sinónimos, pero co paso dos séculos este último reservase para a consagración do altar diferenciándose da dedicación, a un advocación tutelar, do templo.

Esta cerimonia, presidida polo bispo titular, era de gran solemnidade: El ritual completo de dedicación del templo se compone, a partir del siglo IX, de algunas ceremonias invariables cuyo orden se altera según las fuentes documentales, que son principalmente libros litúrgicos. El esquema de los ritos más comunes nos evoca una elaborada estructura de larga duración que combinaba movimientos ceremoniales, signos visuales y sonoros, así como oraciones y cantos.

Miniatura z Sacramentarium Parisiense ad usum Silvanectensem (Bibliothèque Sainte-Geneviève, Ms. 102 f. 375v), ok. 1270 r.

La liturgia comenzaba con el recibimiento del clero y de la asamblea por parte del obispo desde un lugar cercano donde se han depositado las reliquias del nuevo templo. Se bendecía el agua para la aspersión y encabezan la procesión hacia la iglesia que se va a consagrar mientras se evocaba la presencia de los santos. Al llegar al nuevo edificio, y delante de su puerta principal, se pronunciaba una plegaria de bendición y se rociaba con agua bendita el portal y, a continuación, se asperjaban los muros exteriores, antes de que el obispo y los clérigos entren en la iglesia. En este momento se cantan las letanías de los santos y el prelado traza sobre piedra una cruz con el alfabeto griego y latino en el suelo del templo. Seguidamente tiene lugar la plegaria de consagración del edificio y la consagración del altar. A continuación, se prosigue con la unción del altar con crisma, y se realiza el mismo gesto con las doce cruces del interior del templo. Se bendicen los objetos litúrgicos que van a ser utilizados en la iglesia y se perfuman sus naves con incienso. Una vez bendecido el espacio, se autorizaba al resto del clero y los fieles el acceso al interior de la iglesia. En presencia de los fieles se trasladaba la reliquia al ara central y, para finalizar, se celebraba la eucaristía sobre el nuevo altar recién consagrado[iii].

Aínda que a testemuña documental non chegou aos nosos días conservamos na nosa catedral de Santa María a testemuña epigráfica daquela cerimonia de consagración do 30 de novembro de 1225 como son as cruces de consagración gravadas na entrada e nas paredes da catedral. En total doce cruces, a totalidade das cruces que foron unxidas hai agora case oito séculos, aínda que sospeitamos que algunha non se conserva na súa localización orixinal.












Pola bibliografía coñecemos que hai diversas tipoloxías de cruces de consagración: as gravadas nas paredes do propio templo, outras son pezas talladas e colocadas ou incrustadas nas paredes e noutros casos se pintaron directamente sobre as paredes do templo. No caso tudense corresponden coa primeira modalidade e as cruces de similar deseño e proporción están gravadas nos propios perpiaños das paredes da catedral.

No ritual se contemplaba que estas cruces estivesen iluminadas por unha cadea ou vela co seu correspondente soporte. Aínda na actualidade podemos sospeitar que algunha incisión existente por baixo dalgunha destas cruces correspondía ao soporte destas candeas. Hoxe no ritual litúrxico da cerimonia conmemorativa da dedicación da catedral se colocaron baixo estas cruces as súas correspondentes velas significando o protagonismo destas cruces naquela celebración de 1225 que anualmente se actualiza.

Los pontificales de la Curia Romana en el siglo XIII aludían a la realidad de que las cruces se encontraban ya trazadas en el templo en el momento de la ceremonia, de esta manera "el obispo entrará en la iglesia para hacer un recorrido por ella, empezando por la derecha en el lado este, y con su pulgar dibujará una cruz con el crisma en los doce lugares donde las doce cruces fueron pintadas previamente, mientras dice en cada uno de los lugares: Que este templo sea santificado"

Pontifical, h. 1498. Besançon Bibl. Municipale, ms. 116, f. 103r.

Estas doce cruces son un signo que alude aos doce apóstolos, discípulos de Xesucristo, que son a base e o fundamento da igrexa e por tanto desta catedral onde ten a súa sede, a súa cátedra, un sucesor deste apóstolos pois así queda establecido na propia doutrina da Igrexa ao entender esta sucesión apostólica como a base na que se fundamenta o episcopado e a súa misión de rexer ao pobo de Deus.

Tampouco podemos esquecer que a cruz, como principal símbolo da iconografía cristián, é unha referencia á misión salvífica de Xesús que se entrega á súa crucifixión para cargar cos pecados da Humanidade e darlle acceso á salvación por medio do seu misterio pascual, da súa morte e resurrección. A cruz como signo salvífico é unha defensa fronte ao inimigo, o diaño. Por tanto estas cruces de consagración son unha defensa deste templo consagrado ao servizo de Deus, converténdoo nun lugar de gracias pola presenza de Deus.

A unción co crisma, o aceite consagrado na misa crismal, que se emprega nos sacramentos e na liturxia; significa a unción divina, a elección por Deus. A signación co crisma das cruces expresa a consagración do tempo, a súa dedicación como espazo sagrado, a súa preservación como ámbito de gracias e por tanto vedado á presenza do diaño, do inimigo.

En tal sentido, algunas fuentes medievales sobre liturgia, como el Rationale de Guillermo Durando, ahondan en las significaciones que tienen las cruces de consagración aludiendo a su efecto más allá del momento en el que fueron trazadas. La función protectora contra los demonios, que sienten terror al ver las marcas de la cruz, se entremezcla con la evocación de la crucifixión de Cristo y su sacrificio que suponen los signos de consagración, que se hace presente en la liturgia que se celebra en las iglesias actualizando los elementos fundamentales de la salvación[iv]

Las cruces de consagración tienen su precedente directo en el signo de la Cruz de Cristo, como medio de santificación en la gestualidad litúrgica: el obispo bendice trazando el signo de la cruz, consagra el pan y el vino con el mismo gesto y la asamblea saluda en la liturgia también a través del signo de la cruz. Estas cruces y su utilización litúrgica sobrepasan los límites de la Edad Media, manteniéndose el ritual de su unción crismal hasta la última edición vigente del Pontifical Romano, a finales del siglo XX, por lo que todavía se trazan cruces de consagración en las iglesias de nueva planta edificadas en la actualidad [v]

Esta evocación das cruces de consagración conservadas na catedral de Tui co seu valor patrimonial e especialmente co seu valor simbólico ou teolóxico nos achega á inmediata celebración do oitavo centenario da súa consagración. Un acontecemento de singular relevancia para a vida da diocese, pois cabe lembrar que a revelación divina que transmite a Igrexa esta baseada na Palabra de Deus ou Escritura e na Tradición apostólica, a experiencia de vida transmitida polos apóstolos aos seus sucesores, os bispos, e que ten a súa expresión na cátedra episcopal localizada na catedral. Rememorar esta dimensión da catedral como expresión da Tradición apostólica  que fai incesantemente operativa á Escritura, pois a Palabra escrita necesita ser aplicada á realidade concreta dos homes en cada tempo.

Pero este centenario da catedral é tamén un evento emblemático para a nosa cidade, pois a nosa catedral é o símbolo eminente de Tui, que nos identifica e singulariza, como expresión da nosa identidade colectiva. Neste blog xa temos apuntado en diversas oportunidade que o xeito como unha cidade lembra a súa historia –coas súas luces e sombras, coas súas grandezas e miserias- reflicte como se percibe a si mesma e, moi especialmente, como quere ser, que proxecto común quere construír[vi].

Hai oitocentos anos os tudenses foron quen de erguer este fito patrimonial que é a catedral de Santa María. Liderados polos seu bispos a cidade e o seu territorio tivo a capacidade de construír este templo referencial, expresión de arte e de fe, que acolle a primeira expresión da escultura gótica da Península Ibérica. Os tudenses expresaron a súa potencialidade, a súa ambición, a súa capacidade colectiva para edificar esta catedral, símbolo de fe e de cultura, manifestación portentosa dun proxecto colectivo que ten chegado onda nos, reclamándonos unha continuidade nesta aspiración, neste anhelo común, da construción compartida dunha cidade orgullosa da súa historia e condición.

A celebración deste 800 aniversario é unha oportunidade excepcional para abrir esta reflexión colectiva, que non pode ser unicamente unha rememoración que “añore” o pasado (cómpre rachar co bucle melancólico en que vive a nosa cidade) senón unha afirmación das capacidade de Tui e as súas xentes para reposicionarse, para repensármonos como cidade.

Con gratitude a José Ramón Fernández pola súa axuda e colaboración.



[i]Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado. Tomo III. Os bispos de Tui. Edición facsimilar, Consello da Cultura Galega, 1995, pp. 192-193.

[iii] Pazos-López, Ángel (2019): “Pintura mural y liturgia. El trazado de las cruces de consagración en los rituales de dedicación de iglesias de Occidente y sus representaciones iconográficas en el arte bajomedieval” en Pintado en la pared: el muro como soporte visual en la Edad Media de Santiago Manzarbeitia Valle,Matilde Azcárate Luxáne Irene González Hernando (eds.). Ediciones Complutense ; Universidad Complutense de Madrid.

[iv] Pazos-López, Ángel (2019): Op. Cit.

[v] Pazos-López, Ángel (2017): "Cruces de consagración", Base de datos digital de Iconografía Medieval. Universidad Complutense de Madrid. En línea: www.ucm.es/bdiconografiamedieval/cruces-consagracion


Bo Nadal cun texto de Manuel Lago González: “Noite Boa” (1892)

$
0
0

Felicitamos hoxe aos seguidores de Tudensia estas festas do Nadal recuperando un breve texto, non o chamaría nin relato, sobre como se celebraba a Noiteboa nas aldeas de Tui nas últimas décadas do século XIX, nun momento en que os labregos galegos vivían nunha economía de subsistencia e nunhas moi duras condicións de vida.

Anxo no capitel do arco triunfal da igrexa de San Domingos de Tui, sec. XV

Trátase dun texto de Manuel Lago González publicado o 24 de decembro de 1892 no xornal tudense “La Integridad”. Daquela Manuel Lago era un presbítero que formaba parte do claustro de profesores do Seminario tudense e que tiña unha activa participación como xornalista e na vida social en Tui. Ao xornalismo entregouse Lago con verdadeira ardentía e a tarefa que se impuxo foi querer incorporar a defensa das tradicións e os intereses de Galicia ao ideario católico de signo integrista (oposto radicalmente ao liberalismo).

Este texto, que non foi publicado posteriormente a súa edición en “La Integridad”, recolle expresamente este dous eixes da súa tarefa: as tradicións populares galegas e a súa defensa como expresión da alma do país onde a fe cristiá ocupaba un lugar central. Lago expresa nestas liñas, recollendo expresións populares en galego, estas conviccións pero a nós nos sirve para achegarnos ao coñecemento de como era esta festividade da Noite Boa nas casas labregas das terras tudenses hai más de cento vinte anos.

Debuxo de Manuel Lago por Eduardo Padínno libro das festas de San Telmo 1967,
xentileza de Álvaro Caramés.

Con este texto de Manuel Lago González, de quen celebraremos no ano 2025 o centenario da súa norte como arcebispo de Santiago de Compostela, van aos nosos dexesos dun FELIZ NADAL para todos!

 

NOITE BOA

 

Nochebuena en Galicia, cuyo recuerdo brilla como el fuego del hogar, sabe á mazapán y á vino enmelado y huele á romero y flor de espliego; yo te colmo de alabanzas porque muchas veces has llenado de alegría mi pobre corazón y porque eres la bendita fiesta de las familias cristianas.

Cae la tarde y viene á prisa la noche entre el zumbar de la cellisca o el arremolinarse de los copos de nieve; los aldeanos bajan a los establos, echan el haz de hierba húmeda a los mansos bueyes y dicen tal vez, mientras la esparcen por el pesebre:

Toma, gallardo, qu’hoxe é Noite Boa, e tamén pra vos hai fartura. Non ch’habia tanta n-a cova de Belem.

Luego sueltan el novillo, para que mame, y le dicen acaso, en tanto que dan de comer a la vaca:

Anda vacoriño; podes encher as goldras.

Echan el cerrojo, suben á la baranda, y pasan a la cocina en cuya lareira arde en medio de una gran hoguera o cañoto das Navidades ya restallando y arrojando un penacho de chispas á las ennegrecidas tejas, ya dejándose lamer suavemente por las rojas y movibles lenguas de la llamarada.

Aquel cañoto lo han arrancado en la menguante a agosto, cuando el sol abrasaba las dehesas, y desde entonces lo han conservado enjuto y seco, para celebrar con él la fiesta de la Noche Buena, quemándolo y gozando de su amorosa lumbre. Paréceme que esa hoguera debe simbolizar el amor de la familia, reavivado en la memorable noche del nacimiento de Jesucristo, bajo el techo de aquella desabrigada cueva de la puerta de Belén.

Una rueda de bancos, ocupados por todas las personas de la casa, hay en torno de la hoguera, y una cadena de ollas y pucheros rodea y aprisiona el cepo de Navidad. Los ancianos tienen en sus rodillas á los pequeñuelos y les cuentan cuentos alegres; el dueño de la casa habla con los hijos mayores de la siembra del centeno y de la promesa de trigo hecha a San Antonio; las mujeres hilan, ó se levantan recogiendo el huso al mismo tiempo, para ver como van los guisos, que ya hierven en la rústica batería de cocina.

                              -----------------------------------------------

 

¡Que leyendas tan sencillas y hermosas cuentan hoy las abuelas de tez arrugada y cabellos blancos a los nietezuelos de rostros risueños como los de los ángeles que cantaron Gloria in excelsis Deo!

-Escuita, decía una á quien Dios tenga en su gloria, componiendo con sus dedos sarmentosos los dorados rizos de un niño.- Escuita un conto moi lindo.

O Neno Dios estaba n-o presebe, y-estábache mal atafegadiño  n-unhas pallas, que súa nai era probe e non tiña con que o tapar. Coitadiño! Tremaba c’o frio e batía dente con dente. Entón ía o boi e botáballe o bafo para quental-o, y-o neno qu’era lindo coma un sol, ríase para el e dáballe co’a mauciña n-os beizos. Mais a mula (malia ela!) metía o morro n-o presebe e comialle a palla o pequeniño. Entón bendiciu ó boi o Neno Dios, pra que nos axudase n-a lavoura y-á mula díxolle:

          ¡Maldita sea la mula

          que en el suelo nos brancella;

          nunca ella hijos paira

          nin cosa de ella recienda!

E dende entón non teñen fillos as mulas.

 

                              --------------------------------------------------

 

Un niño mayorcito, alrededor del cual están sentados ó de rodillas cuatro pequeñuelos, les habla de esta manera:

-Houbo un rei moi malo, moi malo, que quería matar ó Neno Dios, e mandou homes po-los caminos para que fosen á collel-o. Dios mandoulle un anxel a San Xosé para que fuxise y-o Santo sacou o burriño da corte y aparalleou-n-o, díxolle a Nosa Señora qu’amontase, púxolle o Neno n-o colo e picou para moi lonxe, moi lonxe. Ian andando, ian andando, y os homes que mandara o rei á pos do Neno, camiñaban po-la mesma vereda. Entón as anduriñas baixaban dos tellados e desfacían as pegadas do Santo amais as do burro. Mais os chascos qu’eran tan malos como agora, afoutaban ós inimigos do Neno pra qu’andivesen de presa, e dicianlles:

                Chas, chas;

                que ven vás.

Pero os pisquiños de papo amarelo repuchabánlles:

                Pis, pis;

                que mentís (1)

Vos sodes unha niñada de piscos.

 

                              ------------------------------------------------

 

Y mientras los niños ríen con los cuentos, y los hombres hablan de sus asuntos, y las mujeres hilan o mueven los pucheros para que los guisos no se esturren, se acerca la hora de la cena.

En la misma cocina se reza el rosario con la mayor devoción, descubiertos y de rodillas los hombres, los niños y las viejas, de pie la dueña de la casa, que cuida de las ollas y no se quita de la cintura el palo de la rueca. El rosario acaba, como suele entre los piadosos aldeanos gallegos, con muchos Padrenuestros por los difuntosy con otros a todos los santos cuyas imágenes se veneran en la iglesia de la parroquia, á San Antonio de Padua guardador de las cosechas, á san Julián, abogado contra las temporales, á San Telmo patrono de los navegantes “para que Dios los traiga a puerto salvo”… Cuando se reza por los difuntos y por los navegantes algunas lágrimas delatan á la madre o á la abuela, que se acuerdan del anciano muerto ó del mozo emigrado a América.

Pero llega el momento solemne. Quítase el barro de la puerta del horno, se remueve la losa que la cierra y del fondo de aquella covacha negra sale una torta dorada, que se amasó con mastura ben muda y con flor de anises. Aquella torta, mitad borona mitad pan de centeno, es a bola de Noite Boa.

Llévase de la cocina al sobrado, en donde está la mesa preparada y cubierta con paño de lino tejido á olladela y blanco y limpio como la palma de la mano; y comienza la cena de Navidad con un plato de sardinas do fumo, asadas en el espeto al calor del rescoldo, y luego puestas sobre un pedazo de borona y cogidas con los dedos por cana uno de los comensales. El bacalao con repollo, la ensalada de coliflor o de bróculi, las castañas conservadas en la ouriceira y cocidas con unas ramitas de néboda, si las heladas no han secado la planta, y algun mazapán, boleardo o rosquillas de almendra, comprados en el último mercado de la villa, juntamente con buenos tragos de vino tinto del país y con alguna copa de tostado hecho especialmente para aquel caso, componen la cena de esta noche en la mayor parte de las aldeas gallegas. El vino tinto, que es el mejor que se ha podido hallar, está endulzado con miel y se ha templado al calor de la hoguera de la Navidad. En él se hacen sopas con boleardo, mazapán y bola da Noite Boa.

Risas y cuentos alegres sazonan aquel banquete al cabo del cual duermen los niños apoyando los brazos en la mesa y la cabeza en los brazos. Cuando se ha sorbido el último trago de vino dulce, se levantan los que está despiertos y rezan Padrenuestros por los difuntos de la familia. Después tal vez exclama la madre:

-Queira Dios que d’hoxe en vinte anos nos vexamos xuntos!

-Amén!, contestan los demás, en tanto que la abuela viejecilla sale de allí diciendo:

-No! Eu non boto aca outra Noite Boa;que xa a terra tira moito por min.

Entonces van a dar las doce de la noche, y los niños y los viejos se acuestan pensando en el nacimiento del Hijo de Dios. Los demás, ó hacen lo mismo, ó si viven cerca de la villa van á la Misa do galo, y vuelven de madrugada. A los niños los despierta la abuelita al rayar el alba, para que oigan la primera misa de la parroquia.

 

                              ------------------------------------------------------

 

Noche buena de Galicia, que rebosas de piedad y llegas a las casas riendo y contando historias alegres, dando calor a los viejos con el cañoto das Navidades, y alegrando a jóvenes y niños con la bóla da Noite Boa,¡ojalá vengas siempre a endulzar con tu jubilosa cena las amarguras de los aldeanos gallegos!

 

M. Lago

La Integridad, ano V, número 911 de 24 de decembro de 1892

 

(1) Este cuento y el anterior son tradiciones populares de Galicia. El último tiene las siguientes variantes en las palabras que decían los chascos

                Chas, chas;

                Por aquí ben vás.

          Y esta otra en las que cantaban los piscos:

                  Pin, pin;

                 Por aquí n’os vin.

 

 

Rancho de Reis de Guláns-Ponteareas, circa 1920

EPILOGO

Chegadosa estas datas do Nadal dende Tudensia imos recollendo anualmente diversos posts no que tentamos recuperar tradicións propia destas terras tudenses neste tempo de conmemoración das festividades ligadas aos episodios do ciclo do Nacemento e infancia de Xesucristo. Tradicións tanto de tipo festivo (os cantos de Nadal e aguinaldos, os ranchos de reis e, de tempos máis recentes, as rondallas ou a cabalgata de Reis, sen esquecer as inocentadas...) como culinarios (dende o bacallau con coliflor aos peros ao viño e, os que mais sona acadaron, os doces boleardos) que contiñan e conteñen as nosas raizames, aquelas construcións sociais -eso son as tradicións- que nos singularizan e identifican.

Lamentablemente hoxe asistimos a un proceso de esmorecemento dalgún destes elementos que resisten, como é o caso das rondallas e os cantos de Reis, namentres que outros son substituídos por novas tradicións alleas (xa non apuntamos unicamente a Papa Noel senón ao ronsel de renos, elfos, agora o grinch e mesmo o invento do Apalpador) que unicamente procuran unha uniformización cultural que facilite e propicie a excesiva comercialización que impera nestas semanas.

As veces hai a impresión que fronte aos intentos meritorios que se realizan ao longo do ano na preservación e promoción da nosa cultura popular e das nosas tradicións ao chegar a estas festas centrais do ano sucumbimos á colonización á que somos sometidos que non permite unha diversidade, un equilibrio que conserve as tradicións coas novas expresións destas festas senón que as esnaquiza con mais forza cada ano.

 

Viewing all 229 articles
Browse latest View live