A aportación que as novas tecnoloxías da comunicación realizan no ámbito da comunicación, especialmente a través de internet e os procesos de dixitalización de fondos documentais para a súa conservación e difusión posibilitan que sexa posible acceder ao coñecemento de novas achegas que enriquecen o noso coñecemento, no caso que nos atinxe, referidos aos pasado histórico.

Así podemos coñecer un documento conservado no Arquivo Municipal de Porto do ano 1445[1] que forma parte do arquivo documental da Familia Brandão Pereira. Esta familia forma parte da elite portuense do Renacemento, baseando unha ampla fortuna gracias ao desempeño do cargo de Contador no Porto, concedido como recompensa polo rei Afonso V polo apoio recibido deste grupo familiar. A documentación conservada abrangue do século XIV ao XVIII.

Entre a documentación conservada nesta colección hai un pergameo de grande interese para a historia tudense, pois recolle a mención a Abraham Bitom e a súa muller, Cinfana, residentes en Tui que venden unha propiedade na xudería do Olival en Porto. Un persoeiro ata agora non coñecido que forma parte da comunidade xudía tudense en torno a metade do século XV.

Trátase da escritura de venda da metade dunha casa situada na xudería de Porto, xunto ao mosteiro de San Domingos, que realizan o 16 de xullo de 1445 Abraham Bitom e a súa muller Cinfana, residentes en Tui. Ambos posúen integramente esta casa e enxido na Xudaría do Olival, en Porto, que fora do seu pai Mail Bitom, ourive, vendendo a metade da mesma a Samuel da Vitoria e a súa muller Dona. A contía da venda era de 7.000 reais brancos, que deberían ser pagados a Salomón de Belfurado, tamén xudeu, para saldar unha débeda de Abraham Bitom. A carta de venda posúe tamén a indicación do poder que este Abraham Bitom e Cinfana outorgan a Abraham Benjamim, o vello, e a Isaac Odara, o vello, xudeus “gibiteiros”, escripta em papell fecta e asignada per Vaasco Lourenço notairo publico na cidade e bispado de Tuuy do Senhoryo de Galiza para que puidesen transaccionar no seu nome, actuando como testemuñas Gomez de Bouças clérigo e Vaasco Prado notairo e Diego Affomso moradores na nosa cidade. No mesmo dia, Samuel da Vitória tomou posesión da dita propiedade.

Xudaría do Olival - Porto, foto de Pedro Nuno Caetano en https://portoby.livrarialello.pt/judiaria-do-olival/

Os investigadores por quen tivemos noticia deste documento, José Alberto Rodrigues da Silva Tavim e Lúcia Liba Mucznik, realizan a seguinte descrición do contido deste pergameo[2]:

Estamos agora no bairro judaico de Olival, no Porto, no dia 16 de julho de 1445, na porta do jubeteiro (algibebe) Isaac Odara, o Velho, e na presença do tabelião régio Alfonso Gil. O ourives Abraham Benami, o Velho, e o jubeteiro acima mencionado, apresentavam-se como procuradores de Abraão Biton. Este era filho do ourives Mail Biton e marido de Cinfana. O casal morava em Tui, na Galiza. Mas Abraham Benami e Isaac Odara mostrando uma carta de procuração dos acima mencionados, vendem ao ourives Samuel de Vitória e a sua esposa Dona, metade de uma casa, com seu quintal, na judiaria do Porto, próximo do mosteiro de São Domingos. Este imóvel pertencera ao pai de Abraham Biton. E na transação, no valor de 7.000 reais, foi estipulado que parte desse dinheiro deveria ser entregue imediatamente a Solomão Belfurado, para pagamento de uma dívida de Abraham Biton e Cinfana. Todas as partes interessadas, vivendo no Porto, estiveram presentes no acto legal, e o Mestre Junça Guedelha, o jubeteiro Isaac Galego, Levi Castão e o sapateiro Junça da Covilhã, todos residentes no Porto, foram testemunhas do mesmo.

O documento foi transcrito por Ana Catarina Soares da Faculdade de Letras da Universidade do Porto[3] posibilitando un achegamento que recolle diversos datos de interese para a historia da comunidade xudía tudense:

1.- Testemuña a presenza en Tui do matrimonio formado por Abraham Bitom e Cinfana no ano 1445, ambos xudíos.

2.- Este Abraham Biton, era fillo de Mail Bitom, “olyvez” que na rexesta do documento é identificado como ourive. No corpo do documento non figura a explicitamente a profesión de Abraham Bitom, aínda que nunha nota que atopamos no verso do pergameo se sinala explicitamente a “Abram Bitom Olyvez”, por tanto continua a profesión familiar de ourive.

3.- Nunha nova oportunidade comprobamos como a mobilidade da poboación, nomeadamente do grupo social dos xudeus, era moi ampla entre os territorios de Galicia e Portugal. Mostra também os laços profundos que uniam as comunidades do Norte de Portuga e da vizinha Galiza, revelada nos judeus designados Galego, como o artilheiro Isaac mencionado neste documento[4]

4.- Na documentación tudense coñecida non figura este apelido Bitom; nunha procura a través de internet podemos localizar a diversos personaxes con este apelido. Na documentación da catedral de Segovia figura o ferreiro Yuçe Biton, que logo de bautizado adopta o nome de Alonso de Palencia, e os seus pais Herza Biton e Jamila. No ano 1481 figura Rabí Salamon biton como un dos doce homes da alxama segoviana no documento de creación da xudaría naquela cidade[5]. No ano 1492 temos en Valencia a  Abraham Biton, xudeu de Teruel, que nomea debido ao decreto de expulsión a Pedro Comir, o seu fillo, convertido ao cristianismo, como o seu procurador para vender as súas propiedades e liquidar as súas débedas.[6] Constatamos tamén a presenza de Çaqueo Biton en Murcia.[7]

5.- Podemos avanzar unha hipótese que necesita ser verificada no futuro por novas achegas documentais. Suso Vila nos seus documentados estudos sobre a comunidade xudaica tudense recolle que na documentación atopamos a Abraham prateiro, sen que figure o seu apelido. En concreto, temos os seguintes datos sobre este ourive tudense:

En los años 1433 y 1437 encontraremos la continua presencia del platero Abraan. En varias ocasiones será por compra de cálices (...)  una labor más interesante sería el encargo de realizar una cruz de plata. Entre 1433 y 1435 se observan reiteradas entregas de cálices a los plateros Abraan y Jaqó (xenro de Abraham) para hacer una cruz para el cabildo. La mayoría de estos cálices estaban dañados o inservibles. Muchos procedían`del pago de las deudas que los canónigos tenían contraidas con el cabildo (...) parece que a Abraan se le dejó bastante libertad para realizar la cruz, tal y como deja verse en algunas anotaciones del cabildo. La cantidad de plata necesaria para realizar la cru obligaba a hacer un recuento, pesando lo recogido once marcos y medio y cinco rayas de plata (...) parte de la cruz ya se encontraba concluída y el mismo cabildo requeriría dell maestre Abraan y de su yerno Jaqó para que fuesen trabajando, pero con una fecha de finalización, la Pascua de Resurrección de 1436. Existe una descripción de la cruz en un inventario de 1436: “entregaron a Ares da Vale... como procurador do Thesouro... huna crus de dez ou dose marcos de prata dourada con sua maçaa froleada de boa obragem e huna ymagem de Santa María e outra de San Juan enxiridas con a dita crus cada una ymagem a súa parte”. Otra labor no menos interesante de Abraan va a ser la de prestamista del cabildo[8]

Suso Vila describe tamén as necesidades económicas do Cabido logo da perda do territorio da diocese no reino de Portugal e que intenta paliar coa anexión á mesa capitular de diversos mosteiros, concedida por bula pontifica en 1435 pero para lograr este obxectivo era necesario desembolsar una gran cantidad de dinero y ese dinero era preciso reunirlo. Además de lo que podía ser prestado sin ningún tipo de aval, o sea la cantidad de dos marcos de plata, el cabildo hará acopio de cálices, lámparas y otros materiales nobles que en algún caso debían ser de mérito artístico, para que Abraan les pudiese prestar la cantidad que tenían comprometida. Por cada marco de plata que había sido pesado en los cálices, Abraan se comprometía a pagar trescientos treinta maravedís. Toda la plata pesada sumaba dieciseite marcos, cinco onzas y tres rayas, por lo que la cantidad total que ofrecía Abraan y su yerno Jaqó serían cinco mil ochocientos treinta maravedís.  Importe que o propio prateiro leva a Pontevedra para entregarllo aos mercaderes Luis Mendez e Pero Cruu que trasladarían o diñeiro a Roma.

La última noticia sobre Abraan será del año 1437, en la que aparece como testigo en la devolución de cien florines de oro que había prestado el canónigo Nuno Peres de Soutomaior al cabildo. Debido a las dificultades del cambio y el diferente valor de las monedas debió ser necesaria la presencia del platero judio para garantizar la similtud del valor.

A proximidade das datas sobre os traballos de Abraham ao Cabido tudense entre 1433 e 1437 e o documento de venda na xudaría de Porto de 1445 por Abraham Bitom, ourive residente en Tui, permiten contemplar a verosimilitude da identificación de ambos personaxes, pero sempre como unha hipótese pendente dunha futura confirmación documental.

Desta forma o nome de Abraham Bitom e Cinfana se unen á relación de nomes de xudeus que a documentación tudense nos ofrece e que posibilita unha aproximación a esta comunidade xudía asentada na nosa cidade ante da súa expulsión decretada polos Reis Católicos no ano 1492 e conformada polos seguintes nomes:

-  Pero Çay citado nun foro de 1362, que Suso Vila indica trátase da forma corrompida de Isaac[9]

-   Domingo Debrey, citado nun documento de 1369 forma corrompida de ebrei, ebreo, etc [10] citado como propietario dunhas casas da Canicouba

-   Don Samuel (dom semuel judio) que tiña unha casa con pardiñeiro na rúa da Carpentaria ou na rúa do Louro, recollido nun documento de 1419 [11]

-      Pero Judeu (na rua triparia...en que mora pero judeu carniçeiro) citado en 1412. Este Pero foi o pai de Vasco Pérez, que entrou como neno do coro na Catedral chegando a ser cóengo da mesma. A singularidade de Pero é a súa condición de carniceiro pois debido ás normativas xudaicas os sacrificios debían seguir un ritual predeterminado [12]

-    Abraam y Jaqo, prateiros cara 1430

-  León, posiblemente mercador que afora unha casa na Canicouba en 1464 e que a documentación recolle posuía unha alta capacidade económica[13]

-   Salomón, xenro de León, que en 1473 intermedia no pago dunha débeda[14]

- Salomón Caadia, que Suso Vila identifica como mercador especializado en panos, pois as dúas citas súas que figuran na documentación falan de panos procedentes de Lyon ou un collar de fino pano[15]a documentación recolle que residía nunha casa na rúa Canicouba que entrega en doazón en 1492 a Vasco de Marçó, pois el agora seya desta terra debido ao decreto de expulsión. Doazón que tamén ratifica a súa muller

-     Janín, posible prateiro xudeu afincado en Tui en 1471[16]

- Salomon Çidario, recadador ao servizo do arcebispo de Santiago Lope de Mendoza en 1433. Figura como veciño de Tui en 1474 e 1475, posiblemente veciño da Canicouba[17]

-  Davy, davy aliofareiro morador enna çibdad de tuy enno dito cabido da casa da praça en que el morava[18]. Sobre este xudeu que abandona a cidade en 1492 co decreto de expulsión hai unha controversia sobre a súa profesión: para Ernesto Iglesias era confitero e producía “alfajores” namentres que Suso Vila o considera un ourive especializado en perlas ou “aljafores”.

-     Salomón, con casa na rúa da Oliveira segundo un foro de 1490[19]

-    Junça Leom, que solicita aforamento dunha casa que el reparara, ano 1467 [20]

-    Saúl, citado en 1475

-    Mosse, tamén citado nese ano 1475[21]

-   Iacob Arie, posible nome que figura na inscrición existente xunto ao gravado da Menorá no claustro da catedral[22]

- Rodrigo Galdim sería xastre (alfaiate) e habitaría xunto á súa muller, Lionor Lopes, na rúa da Canicouba no ano 1412 que Suso Vila sinala que é posiblemente xudeu ou converso.[23] Figuran tamén o seu fillo Álvaro Galdím tamén será xastre ou Lopo Galdim, sancristán da catedral.

-   Juan Xufreu, arrendador da barca e porto de Tui en 1483 é posiblemente xudeu con casa próxima á Porta do Ferreiros. A súa viúva María Yanes e o sei fillo Afonso Xufreu figuran nun documento de 1526[24]

Posteriores a 1492 temos a referencia do prateiro Aaron Amin que realiza diversos encargos para o cabido en 1498, no que destacan os cetros das dignidades, conservados no Museo catedralicio, asi como o seu fillo Pero Amin, que realiza diversas obras e reparación en 1540 e residía na rúa da Oliveira.

Tamén atopamos a cita de Adam, que figura nun aforamento dun casal, no ámbito rural tudense, en 1511 no que reside co seu fillo do mesmo nome e a súa irmá e marido.[25]

Finalmente, temos de citar aos recadadores de alcabalas en Tui e o seu bispado foron Salomón Baquix (1435 e 1437) e Abraham Cepedal (1467-1469), aínda que non consta a súa residencia estable na cidade tudense.

En conclusión, o documento conservado no Arquivo Municipal de Porto documenta a presenza en Tui no ano 1445 de Abraham Bitom, ourive, e a súa esposa Cinfana como integrantes da comunidade xudía tudense enriquecendo desta forma o coñecemento do este grupo social, especialmente dinámico, que protagonizaba a vida da nosa cidade nos convulsos tempos do século XV.

Cumprense nestas xornadas quince anos de presenza de “Tudensia” no mundo da blogosfera, con 350 entradas ou “post” arredor da historia e das xentes de Tui ás que teñen accedido máis de 259.000 lectores ao longo deste anos.

Ante todo, gracias aos nosos seguidores, a cantos len e consultan con interese estas achegas, aos que participan cos seus comentarios (ben no propio blog ou por outros medios) así como aos colaboradores puntuais que ao longo deste tempo teñen enviado algun post ou teñen permitido a reprodución dos seus traballos.

Escudo de Galicia coa inscrición Tui na lámina da nosa cidade debuxada por Pier María Baldi, no decurso da peregrinación de Cosme III de Médici en 1669

Este blog mantén a mesma vontade expresada na primeira entrega do 31 de agosto de 2008: a pretensión de ofrecer a cantos se acheguen onda nós diversas noticias, informacións, novidades, comentarios sobre a cidade de Tui e as súas xentes. A vella cidade tudense que tivo, especialmente nas últimas décadas do século XIX e nas primeiras do XX, unha intensa actividade periodística que foi esmorecendo co tempo con nomes coma "La Intergridad", "El Eco del Miño", "Tribuna", "El Aloya", etc. pode atopar nas posibilidades das novas tecnoloxías novas oportunidades de comunicación e difusión da súa historia, arte, tradicións, patrimonio, etc.

Este blog responde unicamente aos intereses de quen subscribe, e dende o seu nacemento non ten mais pretensión que aproximar, de modo completamente accesible, diversos aspectos da nosa historia, do noso patrimonio coa pretensión de tentar ofrecer un mellor coñecemento da nosa cidade que ten na súa dilatada historia e no seu inxente patrimonio cultural a súa sinal de identidade mais sobranceira.

Con todo, ás veces hai unha sensación de que afondar neste coñecemento histórico non  é mais que un entretemento intelectual, propio de diletantes carentes doutras preocupacións, que non deixa de ser unha curiosidade afastada das necesidades reais dos nosos conveciños. A historia e o patrimonio semella que son meros vernices para dar lustre pero que, tantas veces, son un molestia para o noso desenvolvemento social e económico, meras inutilidades fronte ao progreso aos que todos aspiramos.

Unhas palabras do filósofo Nuccio Ordine, falecido recentemente tras serlle concedido o Premio Principesa de Asturias de “Comunicación e humanidades”, exprensa de xeito maxistral a vontade que nos anima na creación e continuidade desste blo “Tudensia”:

Entre tantas incertidumbres, con todo, una cosa es cierta: si dejamos morir lo gratuito, si renunciamos a la fuerza generadora de lo inútil, si escuchamos únicamente el mortífero canto de sirenas que nos impele a perseguir el beneficio, sólo seremos capaces de producir una colectividad enferma y sin memoria que, extraviada, acabará por perder el sentido de sí misma y de la vida. Y en ese momento, cuando la desertificación del espíritu nos haya ya agostado, será en verdad difícil de imaginar que el ignorante “homo sapiens” pueda desempeñar todavía un papel en la tarea de hacer más humana la humanidad…[1]

Dende “Tudensia” queremos facer a nosa humilde achega (coma unhas areas das ribeiras do Miño)  a este labor colectivo, queremos contribuír a que os nosos lectores e conveciños comprendan a nosa historia, a nosa arte, o noso patrimonio, preserven a memoria colectiva…. Pois os que non saben gozar da historia vólvense escravos, meros robots sen criterio, sen capacidade para coñecer e coñecerse, para tomar conciencia da propia condición, para vivir gozando da beleza, material e inmaterial, do seu territorio.

O xeito como unha cidade lembra a súa historia – coas súas luces e sombras, coas súas grandezas e miserias- reflicte como se percibe a si mesma e, moi especialmente, como quere ser, que proxecto común quere construír.

“Tudensia” non pretende ser unha rememoración que olla con nostalxia ao pasado (cómpre rachar co bucle meláncolico en que vive a nosa cidade dende hai xa demasiado tempo) senón unha afirmación das capacidades de Tui e as súas xentes para reposicionarse, para repensármonos como cidade[2], para sentirmonos, sen complexo algún, orgullosos da nosa condición e das nosas potencialidades no presente.

¡Gracias a todos por estes quice anos!

Rafael Sánchez Bargiela

Un dos aspectos normalmente esquecidos na conformación da nosa cidade é a súa condición de praza forte, de emprazamento militar, de cabeceira dun sistema fortificado organizado ao longo do río Miño. Carecemos de noticias documentais ou arqueolóxicas sobre a posible existencia dun muro defensivo no outeiro tudense antes de 1170, cando Fernando II ordena a súa construción ao abeiro da reconfiguración urbanística da cidade que promove este monarca.

De seguro que algún tipo de defensas tivo a vella Tude en época sueva e visigoda e especialmente nos primeiros tempos medievais pero o estado actual do noso coñecemento non nos permite superar o ámbito das hipóteses.

Neste blog nos temos ocupado no seu día sobre o sistema amurallado tudense en tres post aos que remitimos a quen desexe achegarse a este aspecto do noso patrimonio e historia [1]

Reproducimos hoxe un texto do erudito coruñés José Cornide que forma parte do seu libro: Descripción circunstanciada de la costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato Reino de Portugal: hecha en el año de 1764. O manuscrito orixinal do libro consérvase no Arquivo do Reino de Galicia. Trátase dun volume encadernado en pergamiño, con 113 folios numerados máis outro inicial.Esta obra de Cornide permaneceu inédita ata a súa publicación no ano 1991 nunha edición ao coidado de Xosé Luis Axeitos [2].

Nesta obra Cornide nos ofrece unha descrición sucinta das defensas militares existentes na costa de Galicia e tamén, polo que nos atinxe, no curso do río Miño na demarcación da provincia de Tui posibilitando un coñecemento deste sistema defensivo na segunda metade do século XVIII pois nesta obra céntrase especialmente en cuestións militares, como a presenza de fortalezas, a capacidade dos portos e o reconto de soldados. O libro estrutúrase en dez capítulos que corresponden a outros tantos partidos militares: Ribadeo, Viveiro, Ferrol, A Coruña, Camariñas, Muros, Pontevedra, río Miño, Raia Seca e Monterrei.

Carmen Manso, a prestixiosa historiadora ferrolá, na actualidade responsable da  Sección de Cartografía e Artes Gráficas da Biblioteca da Real Academia de la Historia, nun dos seus múltiples traballos de investigación[3]achéganos á figura de José Cornide (A Coruña, 1734 – Madrid, 1803). Sinala que ha sido reconocido por sus biógrafos como el prototipo de hombre ilustrado, intelectual, historiador, anticuario y viajero, que contribuyó al conocimiento del territorio y al desarrollo de las obras públicas. Junto a Feijoo y Sarmiento, Cornide forma el «triunvirato de la cultura gallega del siglo XVIII». Cultivó muchas disciplinas: la historia antigua, la geografía, las antigüedades, la economía, la industria y la historia natural, que son propias del espíritu de la Ilustración. Durante muchos años colaboró con la administración borbónica en el conocimiento geográfico de Galicia y en la construcción y mejora de sus caminos. En 1789 trasladó su residencia a Madrid. Desde entonces trabajó con entusiasmo en las tareas de la Real Academia de la Historia hasta su muerte en 1803

En la etapa de juventud Cornide emprendió un conjunto de estudios geográficos y cartográficos sobre Galicia, al tiempo que escribía algunos tratados sobre la pesca de la sardina, agricultura y minería. Su dedicación a la geografía y cartografía de Galicia se prolongó hasta los últimos años de su vida, pero hubo de compaginarla con sus ocupaciones e investigaciones en la Academia y con los viajes literarios. Entre los manuscritos geográficos sobre Galicia cabe mencionar la “Descripción circunstanciada de la costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato reino de Portugal hecha en el año 1764” (..)  está muy elaborado y encuadernado, pero no se llegó a publicar. Además de proporcionar datos geográficos, económicos y culturales sobre la costa y sus poblaciones, la Descripción ofrece información de primera mano sobre fortificaciones, defensa de las costas y naturaleza de los puertos, en función del posible desembarque de buques y las distancias se expresan en términos militares («tiro de cañón, «de fusil» o «de pistola»). Todo lo cual es indicativo, según ha señalado Axeitos, de su finalidad militar. En este sentido creemos que pudo inspirarse en la “Noticia geográfica del Reino y caminos de Portugal” (1762) de Pedro Rodríguez Campomanes, que es una guía con información histórica y geográfica sobre Portugal, publicada el mismo año en que España invadió Portugal, al ser declarada la guerra con Inglaterra. Su contenido fue muy valioso para el avance del ejército español. La Descripción de Cornide tuvo peor fortuna porque no vio la luz hasta dos siglos después.

A imaxe que José Cornide recolle da nosa cidade é ben pobre, tanto no seu aspecto urbano como no que atinxe ás defensas da cidade. Estamos xa afastados do período da guerra con Portugal, entre 1640 e 1668, cando Tui recuperara o protagonismo militar ao establecerse o cuartel xeneral das tropas españolas, contando con presenza na cidade do Capitán Xeneral de Galicia que dirixía as tropas neste territorio da fronteira con Portugal.

Tui por Pier María Baldi, acompañante de Cosme III de Médicis, en 1669

Unicamente cabe lembrar momentos de tensión fronteiriza cando Tui estivo a piques de sufrir unha invasión portuguesa en 1730, no decurso da Guerra de Sucesión española, e outra en 1750, nun pretendido acordo de permuta de territorios entre España e Portugal. Tamén en 1735, con motivo do enfrontamento con Inglaterra e con Portugal, se procede a unha ordenación dos sistemas amurallados da cidade.

Pero, agás estes incidentes puntuais, nunha economía deficitaria, como era a española naqueles tempos, os investimentos na conservación e mellora das fortificacións da fronteira do río Miño carecen de interese estratéxico. Tui desempeña nos séculos da Idade Moderna a condición de capital provincial, con dúas principais finalidades, unha fiscal e outra militar que afecta aos recrutamentos de tropas e o mantemento dun continxente militar que estea a cargo das defensas desta fronteira no curso do río Miño.

A historiadora Ofelia Rey Castelo ofrece esta visión da nosa cidade en trono a 1750: Las murallas y fortificaciones, ampliadas en el XVII durante la guerra con Portugal y restauradas hacia 1735-36 en previsión de ataques del otro lado de la frontera, permitían reconocer externamente a Tui como una plaza militar, y la presencia permanente de un Gobernador, algunos mandos y el 2º Batallón de Inválidos de Galicia, daba al recinto un cierto tono castrense, si bien es verdad que la imagen los fosos y contrafosos cultivados, produciendo maíz y sirviendo de pastizal al ganado, no parece indicar un sentimiento de peligro; el deterioro al que han sido abandonadas las murallas está atestiguado a mediados del siglo XVIII por fuentes impresionistas -por ejemplo, el P. Florez, 1767-. El personal militar desempeña sus funciones en los cuerpos de guardia y cuarteles y en los cuatro puestos de vigilancia de las puertas de acceso a la ciudad; una parte de las dependencias militares es propiedad de esta y por ello el Estado abona 2.200 reales al año para su reparación; almacenes de pólvora y armas y el Hospital Real fundado en 1704 constituyen otras edificaciones castrenses en donde realizan su actividad los 40 vecinos relacionados con la milicia. La máxima autoridad radica en el Gobernador, don Manuel Meneses, que reside en Tui con su familia y 7 criados que dan idea de su relevancia social; junto a él, un Comisario de Guerra, Don Manuel Manteca, con 5 servidores y los grados más altos del Batallón de Inválidos, los capitanes, el ayudante mayor, el administrador y el comisario del Hospital Real, constituyen el sector más distinguido de la milicia, es decir, hasta un total de 15 que emplean un tratamiento de Don y un numeroso servicio doméstico; los grados inferiores carecen de ambos signos, pero comparten con ellos su elevada edad -en torno a los 50 años-, lo que corrobora la idea de paz que se vive en la ciudad[4]

Ao longo do século XVIII se encargan numeroso informes, estudos e proxectos para a modernización e reparación dos enclaves defensivos da fronteira con Portugal ao longo do río Miño. En 1706 o gobernador da cidade de Tui, D. Francisco Antonio Maestrenuncio, alerta ao Rei das deficientes condicións da defensa de Tui e do perigo diante de posibles ataques dende Valença pois por todas partes se puede entrar en ella y ser las fortificaciones exteriores de tierra y casi sin foso de lo llano que está y sin estrada cubierta y el casco de la ciudad solo tiene huna simple falsabraga alrededor de huna muralla antigua sin tener esta terraplén por estar pegado a dicha muralla[5]

En 1726 el ingeniero Montaigu había pasado a esta zona y proponía mejoras; entre ellas el acuartelamiento de Salvaterra de Miño, que no se efectuaría. Lo mismo aconteció parcialmente con el magnífico proyecto de Juan de la Ferriere, secundado por Carlos Giraud y Diego Montojo, para fortificar Tui: comisionados en 1733 y 1735 por el conde de Itre, para arreglar la muralla de esta plaza de Tui, Salvaterra y Goián, levantaron un extraordinario proyecto de la ciudad episcopal acorde con el de su vecina Valença [6]

Proxecto de Juan de la Ferriere y Valentín, 1735

Cómpre lembrar a figura do enxeñeiro militar Juan de La Ferriere y Valentín, destinado a Galicia en 1731 que centrou a súa actividade na zona de Ferrol ata que en 1733 encargáselle organizar o sistema de defensa da cidade de Tui. Asume os proxectos anteriores e elabora un proxecto moi completo e definido, que, pese a non executarse na súa integridade, podemos afirmar que é o que conforma en boa medida a fortificación tudense do século XVIII que ten chegado ata os nosos días[7].

Tui aparece como unha praza forte, de minguada capacidade operativa, e capital da provincia do seu mesmo nome. Na época en que realiza José Cornide a súa Descripción as forza militares existentes no noso territorio son un rexemento, xunto ás Milicias Provinciais e o Corpo de Inválidos.

Ernesto Iglesias Almeida documenta a presenza en Tui dun rexemento militar profesional con carácter permanente. Después de la guerra con Portugal está documentados los siguientes:

Regimiento de Vitoria (1720)

Regimiento de Granada (1723)

Regimiento de Murcia (1724)

Regimiento de África (1729)

Regimiento de Lisboa (1737)

Regimiento de León (1763)

Regimiento de Navarra (1729)

Regimiento Real de Artillería (1737)

Regimiento de Bruselas (1750)

Regimiento de Toledo (1767)

Regimiento de Asturias (1772)

Regimiento de Orense (1782)[8]

No ano 1734 unha Ordenanza do rei Felipe V establece a creación de 33 rexementos de milicias provincias, en base ás antigas compañías existentes, correspondéndolle a Tui un destes rexementos, conformados a través dun recrutamento entre os homes de 20 a 40 anos da idade escollidos mediante un repartimento ou sorteo entre as diversas localidades en función da súa poboación. Estas Milicias Provincias se reunían cada tres meses na cabeceira do partido, cunha duración de tres días para facer exercicios e practicas de tiro[9]. Eran un continxente preparado para intervención, especialmente no seu territorio, pero se fose o caso eran desprazados para participar en determinadas campañas bélicas como reforzo aos corpos militares de carácter permanente. Estas milicias tudenses en diversas campañas na fronteira con Francia en 1794 ou no decurso da Guerra da Independencia.

Paralelamente existía o denominado Corpo de Inválidos, creados tamén por Felipe V en 1717 e integrados por soldados, con ao menos dez anos de servizo, que pola súa idade, achaques ou feridas non estivesen en disposición de continuar prestando algunha función “para guardar algunos puestos de la costa y en otras partes” polo que se lles concedía un soldo. En 1761, no reinado de Carlos III a reforma deste corpo que promove o Secretario de Estado e Guerra, Ricardo Wall, promove que os Corpos de Inválidos Hábiles se establecesen nas provincias de Andalucía, Castela, Madrid, Galicia e Guipúzkoa coa misión da defensa e custodia do litoral e as fronteiras con Francia e Portugal. "Podría decirse que con la reforma de Wall los inválidos pasaron a ser una especie de carabineros de reino y guardianes de los edificios más emblemáticos del patrimonio nacional, no asignados a tropa en activo”[10]. Como comprobaremos no texto que achegamos de Cornide correspóndelle a este Corpo de Inválidos a custodia das fortalezas que integraban o sistema de prazas fortes no curso do río Miño fronte ao reino de Portugal.

En definitiva, arredor de 1764 aínda que a presenza militar era certamente importante na nosa cidade que conservaba a súa vocación de praza forte e cabeceira do sistema de defensas no río Miño non pode ocultarse que estaba nun proceso acelerado de diminución deste papel, determinado polas necesidades estratéxicas da Coroa, centradas noutros territorios, e o importante investimento que significa a recuperación das murallas tudenses adaptadas ás novas necesidades e deseños militares imposible de asumir pola maltreita facenda da monarquía española.

Desaparecido baluarte del Olmo (na actual rúa Martínez Padín)

Na actualidade seguimos conservando, tanto na nosa cidade como no curso do río Miño, un amplo conxunto de espazos fortificados -non todos recollidos no documento de José Cornide- que conformaban un sistema defensivo que tiña a súa cabeceira na cidade de Tui. Un amplo conxunto patrimonial que segue a reclamar atención, valoración e coidado.

Baluarte do Diaño (no Paseo Fluvial)

O Plan Especial de Conservación do Conxunto Histórico de Tui ten realizado un significativo esforzo na documentación e protección normativa do importante volume que se conserva das murallas do século XVII e XVIII na cidade de Tui. Implementar medidas, amplas e/ou puntuais, que contribúan a “visibilizar” esta fortificación moderna resulta necesario tanto para a súa rehabilitación e conservación como para integralas na conciencia patrimonial dos tudenses.

Baluarte do Piñeiro

Por outra banda, a Xunta de Galicia arredor de 2006 promoveu a redacción dun Plan Director das fortaleza transfronteirizas do Baixo Miño[11] que foi unha importante achega para o estudo e investigación das mesmas e para importantes actuacións como no Castelo de San Cruz de A Guarda. Pero aquela iniciativa no chegou a desenvolverse axeitadamente resultando pertinente unha actualización daquel documento para continuar cun traballo de recuperación, rehabilitación e conservación deste amplo conxunto de fortificacións.

Finalmente, por aqueles anos promoveuse a candidatura das “Fortificaciones abaluartadas de la raya ibérica” para a súa inclusión na lista indicativa de España a Patrimonio Mundial, aínda que centrada nas fortificacións da fronteira en Extremadura. Esta proposta, logo decaída, segue resultando de interese pois estamos diante dun paisaxe cultural de excepcional interese que percorre a fronteira hispano-lusa e onde Tui xoga un papel determinante para o ámbito noroeste desta fronteira.

Mapa da provincia de Tui coas garitas de fachos existentes na fronteira con Portugal ano 1762, Arquivo do Servicio Xeográfico do Exército

DIVISIÓN O

PARTIDO desde la desembocadura del

río Miño en la Mar has-

ta el principio de la raya

seca, sus riberas, Pla-

zas y defensa

En la desembocadura del río Miño enfrente de la punta de Santa Tecla, hay una islita pequeña, en la que solo hay una iglesia de la Virgen que se llama Nuestra Señora da Insua: en la que estableció un convento de frailes franciscos. Tiene su defensa aunque corta, y pertenece a los portugueses.

Entrase a costear el río Miño, cuyas aguas forman la frontera de Galicia y Portugal, perteneciendo la mitad de ellas a un Reino y la otra mitad al otro. En las primeras dos leguas que se encuentran sobre las riberas de este río no hay plaza ni fortificación alguna, ni mas defensa que el río que en toda esta frontera no puede vadearse.

En la parte de Portugal a un cuarto de legua de la desembocadura del Miño se halla la plaza de Caamiña, que, aunque que de poca consideración es la única que tienen los portugueses en esta parte para defensa de la entrada a la provincia de Duero y Miño.

A dos leguas de la desembocadura del río, costeando la ribera de Galicia se encuentra el fuerte de Goyán situado en una colina sobre el mismo río para defender su paso. Su frente es una batería contra el río y la frontera con diez cañones.

Por la parte de tierra tiene su entrada con su rastrillo, foso y puerta. Las murallas son de piedra y tierra, en mediano estado. En lo interior hay su cuartel, capilla y almacén y casa para el gobernador en mejor estado. Tiene un gobernador y diez o doce inválidos de guarnición y diez cañones montados. El lugar de Goyán tiene ciento veinte vecinos labradores.

De la otra parte del río frente a este fuerte hay en la frontera de Portugal una pequeña plaza llamada Villanueva de Cerbeira para contener el paso del río, y oponerse a Goyán.

Siguiendo la ribera de Galicia río arriba a una legua de distancia se encuentra un castillo o fuerte llamado de Amorín en muy mal estado. Hay dos o tres cañones de hierro sin cureñas y cuatro inválidos de guarnición. El cuartel y murallas todo está mu deteriorado. El lugar tiene sesenta y un vecinos labradores.

Una legua más arriba volviendo a seguir la ribera se halla la plaza de Tuy. Hallase situada en una colina sobre la orilla del río. Su fortificación es irregular. Su parte, que está sobre la frontera tiene dos buenos baluartes y una cortina. La parte de tierra está cercada de un recinto con algunas obras exteriores de tepe todo ello en mediano estado: y sólo capaz de resistir un golpe de mano. Tiene cuarteles, almacenes y hospital regularmente tratados. En los baluartes, que están sobre el río, hay diecisiete cañones montados. Mándala un gobernador con grado de teniente coronel, y su guarnición regular consiste en los residuos que suelen quedar de las compañías de inválidos provinciales, después de sacados los destacamentos.

La ciudad de Tuy es la capital de esta provincia, sus calles son en cuesta, y sus edificios de muy mala estructura. Tiene ochocientos veintiún vecinos en el recinto de las plazas y arrabales contiguos: de los cuales hay algunos distinguidos y ricos, los demás son mercaderes, labradores, artesanos, y dependientes del cabildo. El obispo junto con este es dueño de la ciudad, nombra justicia todos los años y algunos regidores añales además de tres o cuatro con perpetuos. El cabildo se compone de un deán, varias dignidades, y un número considerable de canónigos que tienen rentas considerables con proporción al país. La catedral y el palacio del obispo son dos edificios antiguos sin arquitectura, situados en lo más alto de la plaza. Hay dos conventos de monjas y dos de frailes Dominicos y Franciscos. No es lugar de comercio ni tiene más que el preciso para surtir de géneros la provincia.

Para la comunicación con Portugal hay a un tiro de fusil de la plaza una barca de paso que conduce a las gentes de una ribera a otra. En el embarcadero hay una aduana para registro de los géneros que pasan de una parte a otra.

Aunque la situación de la plaza no tiene nada de agradable; la vega de sus cercanías bañada del río del Oro, es muy fértil y abundante, lo mismo sucede a diferentes valles que la cercan por todas partes cuya amenidad y llanura, hacen esta una de las más ricas provincias, cómodas y baratas del Reino por su gran copia de frutos.

Frente a la plaza de Tuy, pasado el Miño, se encuentra en la frontera de Portugal la plaza de Valencia, situada en otra eminencia igual a la de Tuy.

Es la plaza de más consideración que hay en toda la frontera, de mucho recinto y que necesita una considerable guarnición para su defensa.

Sigue la ribera del río por la parte de Galicia por espacio de dos leguas hasta Salvatierra sin que en ellas haya plaza ni castillo alguno, ni otra defensa que el Miño, que no es vadeable: pero se pasa con barcas por todas partes. El terreno es llano, fértil y poblado de lugares y valles muy amenos. Atraviésalo el río Serradella, que nace junto a Riofrío, cerca de cuatro leguas tierra adentro, y desemboca en el Miño a un cuarto de legua de Salvatierra, siendo vadeable en toda su extensión.

En las dos leguas que hay en la parte de Portugal desde Valencia a Monzón que son igualmente llanas tampoco hay mas fortificación que una antigua torre llamada de la Lapela de muy poca consideración situada a una legua de distancia de ambas plazas en medio del camino sobre el río.

La plaza de Salvatierra es una especie de fortaleza antigua de figura cuadrilonga. Entrase en ella por la parte de tierra contraria al frente del río. A mano derecha de la puerta se halla el baluarte del Pozo que está enfrente del camino real que viene a la plaza, sigue una cortina, y al fin de ella hay otro baluarte llamado del Molino, que con otra muralla que finaliza con un baluarte, da principio al frente del río que es una muralla toda seguida a lo largo de la ribera. Esta tirantés remata en el baluarte de la Iglesia, y volviendo está el baluarte del Caballero del que parte otra muralla que viene a dar a la puerta.

Toda la defensa está a la parte de tierra. Hay un proyecto que enmienda toda la fortificación de tierra, y añade un baluarte a la parte del río, y un recinto exterior a toda la plaza. En el día está en menos que mediano estado. Tiene diez cañones que estuvieron montados en la última guerra.

En lo interior de la plaza hay un palacio del conde arruinado. Casa para el gobernador, almacén de pólvora, y de pertrechos de artillería, cuarteles de caballería, medio arruinados, y de infantería en mediano estado.

Manda esta plaza un Gobernador Militar con grado de capitán. Tiene de guarnición un pequeño destacamento de inválidos de Tuy. El Gobierno Político lo pone el conde nombrando justicia y Regidores todos los años. La villa tiene doscientos cincuenta vecinos labradores y artesanos.

En la frontera de Portugal de la otra parte del Miño está frente a Salvatierra la plaza de Monzón, distante cerca de un cuarto de legua del río.

Volviendo a seguir la ribera del Miño desde Salvatierra hasta la raya seca hay dos leguas muy montañosas y de difícil paso, las que está llenas de lugares de poca consideración y de ninguna defensa; pues en todo este distrito no hay plaza, castillo o fortificación alguna. El río y las montañas son el único impedimento para penetrar en lo interior del Reino.

En la parte de Portugal, como a legua y media de Monzón, tienen los portugueses otra plaza llamada Melgazo, que es una de las mejores que hay en la frontera por esta parte.

Con estas dos leguas sobre la ribera del río finaliza la frontera que está sobre el Miño, toda ella pertenece a la provincia de Tuy. Es bastante abundante en todo género de frutos. Entre los lugares, que están en la misma ribera ni en sus cercanías no hay alguno que sea de consideración.

Los caudillatos de esta división está arreglados como los demás de esta provincia empiezan desde la desembocadura en la mar, y continúan distribuidos por toda su orilla para resguardo de la frontera.

El primero es el de Ribas de Miño, formado por varios trozos sacados de las feligresías inmediatas que todos componen setecientos ochenta y un hombres.

El segundo es el de Tuy, y sus cercanías que componen quinientos setenta y cinco hombres.

El tercero el de Salceda formado varias feligresías y trozos que componen cuatrocientos ochenta y cinco.

El cuarto el de Salvatierra, cuyos trozos componen dos mil quinientos cuarenta y dos.

El quinto el de Arbo cuyos trozos hacen trescientos setenta y nueve.

El sexto el de Albeos, que con sus trozos, componen quinientos cuatro.

El séptimo el de Creciente, cuyos trozos componen novecientos setenta y siete hombres.

El octavo el de Covelo que con sus trozos componen novecientos setenta y siete hombres.

El nono el de Sobroso de Arriba, cuyos trozos componen mil ochocientos noventa y dos hombres.

El décimo el de Sobroso de Abajo que tiene mil ciento setenta y nueve hombres.

El undécimo el Porriño cuyos trozos componen novecientos diecinueve hombres.

El último el de Santanticeño que con sus trozos tiene doscientos ochenta y cuatro.

Estos caudillatos componen doce mil cincuenta y cinco hombres que bien armados pueden muy bien guardar ocho leguas de frontera con un río caudalosos en medio que por ninguna parte es vadeable, en un país pingüe propio y conocido, y con un número de lugares en que con comodidad pueden acantonarse en tiempo de guerra: No siendo de menos consideración la natural aversión con que miran a los fronterizos de la otra parte del Miño.

Los castillos y baterías de esta división con la gente precisa para su servicio es como se sigue:

Plaza de Tuy…..                     17                         72     

Fuerte de Goyán…..              10                         50

Fortaleza de Salvatierra…    10                         45

Unha das rúas máis céntricas de Tui leva o nome de Leopoldo Martínez Padín, pero estou certo que a inmensa maioría dos tudenses descoñecen por completo algún dato sobre este persoeiro asentado dende hai máis dun século no rueiro tudense.

Leopoldo Constantino Eustaquio era fillo de Francisco Xavier Martínez de Seixo e Joaquina Padín y Giménez de Ortega, Leopoldo nace na rúa da Canicouba o 21 de setembro de 1823, sendo bautizado ao día seguinte na catedral[1]. Polos avós paternos a súa familia procedía de Sanguiñeda (Mos) e polos maternos de Vigo.

En case todas as biografías consultada se afirma que ingresa no Seminario Conciliar tudense, onde permanece dous anos estudando Gramática e Filosofía, para continuar logo os estudos de Xurisprudencia e Cánones, recibindo en ambos a licenciatura en 1847, coa cualificación de “némine discrepante” a claustro pleno.

Sen embargo, cómpre precisar que o Seminario Conciliar tudense non foi creado ata o ano 1850 polo bispo Casarrubios y Melgar. Anteriormente, en 1845 fora creado oficialmente un Instituto público, de terceira clase, no desamortizado convento dos franciscanos que chegará ata 1850. Previamente a formación dos tudenses podía realizarse a través das Cátedras de latinidades e filosofía que sufragaba o Concello logo da desaparición das aulas dos conventos de San Antonio (franciscanos) e San Domingos tras o proceso de Desamortización. (1835). Así sabemos que por Real Orde do 12 de agosto de 1838 crease en Tui, co patrocinio do concello, un colexio de humanidades, ou Estudio Xeral, que ao ano seguinte ten 36 alumnos. Posiblemente, Leopoldo Martínez Padín recibiu a súa formación neste centro tudense.

Aínda que descoñecémo-lo oficio do pai, a familia dispuña de suficientes medios económicos para ter en Santiago dous fillos estudiando na universidade (Leopoldo e Francisco Xavier) e poder paga-los 3.000 reais, sen solicitar rebaixa por pobre, que é o que facían a maior parte dos universitarios para obte-lo título de licenciado (téñase en conta, para facer unha valoración que unha pasaxe para América custaba entón 4.000 reais)[2].

O historiador Xosé Ramón Barreiro continua expoñendo a traxectoria académica de Leopoldo Martínez Padín: o noso autor iniciou os estudios superiores de filosofía no Estudio Xeral de Tui entre 1838 e 1840, como acreditan don Santos Vila, catedrático de latinidade, e don Xoán Acuña, coa cualificación de notable. No ano 1840 homologou estes estudios cos da Universidade de Santiago, e cursou  terceiro curso de artes e posteriormente dereito nesta universidade. O 20 de xullo de 1845 obtivo o título de bacharel en leis e o 23 de xuño de 1847 iniciou os exames que remata meritoriamente o 2 de xullo para obte-lo título de licenciado en leis. O tribunal que o avaliou estaba formado polo decano don Ramón Rey Pérez e polos doutores Castro Lamas, Neira Marín, Fernando Puente e Domingo Cortés, catedrático de dereito canónico e ex deputado nas Cortes do Trienio.

Pero a principal transcendencia de Leopoldo Martínez Padín deriva a súa participación e protagonismo no que a historiografía galega adoita en denominar “xeración de 1846”. Para comprender esta circunstancia cómpre unha contextualización histórica da situación política de Galicia na primeira metade do século XIX marcada nestas primeiras décadas polas loitas entre absolutistas (partidarios da continuidades da monarquía absoluta de época moderna) e os liberais (partidarios da existencia dunha Constitución que regule a vida política e á que deba someterse tamén o monarca). Tras a morte de Fernando VII os absolutistas convértense en partidarios de D. Carlos, irmá do monarca como sucesor á coroa, que posteriormente se denominarán carlistas e que emprenden as chamadas “guerras carlistas”. Pola súa parte, os liberais apoian á sucesión ao trono da filla de Fernando VII, a futura Sabela II, baixo a rexencia da súa nai, María Cristina.

Estes grupos liberais rapidamente se dividen en moderados e progresistas, con diversas facción e tendencias, con numerosos cambios de gobernos, pronunciamentos, sublevacións nunha dinámica política trepidante. En 1840 renuncia María Cristina á rexencia, asumindo este posto o xeneral Espartero, de tendencia progresista, que conta co apoio dos progresistas galegos pero un amplo sector axiña queda desencantado co seu goberno. Ata o punto que en 1843 promoven diversos pronunciamentos contra Espartero apoiados tamén polos moderados. En Galicia crean unha Xunta Central o 15 de xullo de 1843 que fracasa en novembro, consagrando o triunfo dos moderados que gobernarán Galicia e España unha década; caído Espartero asume a Rexencia o xeneral Narváez.

O 2 de abril de 1846 se inicia en Lugo un novo pronunciamento, esta vez promovido polo 2º Batallón do Rexemento de Zamora que estando de guarnición en Coruña era trasladado a Astorga encabezado polo comandante Miguel Solís[3]. Se suman ao pronunciamento Santiago, Pontevedra, Vigo, etc. Tamén Tui se suma ao pronunciamento o 10 de abril creándose unha Xunta presidida polo progresista Esteban Areal. Sen embargo, non logran sumar cidades como Coruña, Ferrol ou Ourense e fracasan no intento de sumar novos pronunciamentos fora de Galicia.

"Semanario Pintoresco Español", 11-07-1847

Esteban Areal protagoniza o levantamento progresista en Tui que o cronista tudense Manuel Fernández Valdés narra así: “a guarnición de Tui, integrada por dúas compañías do batallón Segovia, sublevouse ás 12 da noite do 10 de abril sumándose logo as forzas de Carabineiros de Facenda. Axiña foi sofocada a revolta, pois o 27 de abril o Alcalde de Tui comunica que a chamada Xunta de Goberno fuxira cara Portugal (…) Esta Xunta de Goberno revolucionaria estaba formada por D. Esteban Areal, D. Pablo Maceira, D. Ramón Cancio, D. Joaquín Mora, D. Fernando Córdoba, Eusebio Cea e outros” que son acusados por rebelión pois tiñan logrando formar unha milicia de case catrocentos voluntarios. Tras a actuación da tropa encabezada polo xeneral José Gutierrez Solana son imputados por rebelión e sufrirán diversas represalias[4].

O 15 de abril se crea en Santiago a Xunta Superior de Goberno de Galicia presidida por Pío Rodríguez Terrazo e na que actúa como secretario Antolín Faraldo. Publican un manifesto preconizando a celebracións de Cortes constituíntes e aparecen claramente por vez primeira obxectivos de carácter “provincialista”.

A reacción gobernamental enviando tropas ao mando do xeneral Concha leva a rendición de Solís e os altos mandos o 23 de abril en Santiago, logo dunha escaramuza en Cacheiras (Teo).  O capitán xeneral ordena un proceso sumarísimo que levará ao fusilamento de todos eles o 26 de abril no concello de Carral, polo que son coñecidos como os “Mártires de Carral”.

Este longo exordio resulta necesario para comprender o papel que xoga a xeración na que participa Leopoldo Martínez Padín, coñecida, como xa dixemos anteriormente, como a xeración de 1846. La mayoría de estas personas se agrupaba en la Academia Literaria de Santiago, reorganizada en 1840 gracias a la iniciativa de su primer vicepresidente, el militar progresista Domingo Díaz de Robles. Entre los socios fundadores figuraba la plana mayor del provincialismo: Antolín Faraldo y sus hermanos, Antonio Neira de Mosquera, Antonio Romero Ortiz, Augusto Ulloa, José Mª Posada, Francisco Añón, Alberto Camino, Leopoldo Martínez Padín, los hermanos Rúa Figueroa, etc. Observamos la presencia de casi todos los llamados precursores del Rexurdimento literario posterior. En enero de 1843, el historiador liberal José Verea i Aguiar, introductor del celtismo en la historiografía gallega  y entonces ya con 68 años, fue propuesto como socio de honor en reconocimiento a la importancia de su obra, «monumento levantado para restaurar nuestra nacionalidad», según Neira de Mosquera. La Academia sirve de foro a una renovación de ideas entonces imposible en las aulas universitarias[5].

Son así a primeira xeración galeguista na que participa Martínez Padín. A meirande parte militaban no progresismo radical e souberon fundir nun mesmo ideal romanticismo e galeguidade. Case todos participaron nos acontecementos de 1846 que remataron coas execucións de Carral. Foi unha xeración intermedia entre outras dúas xeracións universitarias que deron gloria a Galicia: a xeración do primeiro liberalismo, a de Casiano del Prado, Ramón de la Sarga, Ferro Montaos, e a xeración de Murguía, Aguirre, Pondal e tantos outros[6]. Esta nova xeración terá sempre presenta esta continuidade como queda ben patente o domingo 2 de maio de 1856 no banquete de confraternidade celebrado na carballeira de Conxo e que marca o inicio dun novo ciclo na vida cultural e política de Galicia.

Este concepto de provincialismo fai referencia a unidade de Galicia, como unha única provincia, non recoñecida na recente división administrativa de Javier de Burgos. Como aprecia acertadamente Justo G. Beramendi si cabe hablar de provincialismo es porque estas ideas genéricas tenían en ellos un objeto preferente de aplicación: Galicia. Por eso rechazan con energía las descalificaciones pasadas y presentes de lo gallego y, en contraposición, practican su loa y vindicación sistemáticas. Este patriotismo primario los lleva, para justificar sus fundamentos, al estudio de las glorias e independencia pretéritas, lo que hace nacer la historiografía galleguista, cuyas primeras manifestaciones son los artículos de Faraldo en El Recreo Compostelano en 1842 y la Historia de Galicia (1849) de Leopoldo Martínez Padín

O tudense Martínez Padín participa pois deste clima ideolóxico, pero X.R. Barreiro sinala que  a diferencia de moitos dos seus compañeiros mantívose nunha moderación ideolóxica e política que lle foi moi rendible. O seu nome non aparece nos acontecementos de exaltación liberal que viviu o estudiantado compostelán nos anos 1840 e 1843. Tampouco aparece nas listas que nerviosamente foron escribindo Faraldo e Romero Ortiz nunha aula universitaria (na actual sede da Facultade de Xeografía e Historia) para forma-lo batallón literario do ano 1846. Por iso tampouco aparece nas listas dos represaliados[7].

Pero cómpre certas precisións. Unha das expresións do compromiso intelectual e político desta xeración foi fundar e promover diversos xornais como “La situación de Galicia” de Santiago (1842-1843), “El Provenir. Diario de la Juventud gallega” tamén en Santiago (1845) ou “El centinela de Galicia” de A Coruña (1843-1844).  Martínez Padín participa tamén desta tendencia sendo fundador e director, en Santiago de Compostela, do semanario “La Armonia, periódico de fomento, moral, literatura y comercio”.

Carecemos de exemplares deste xornal, ata o punto que xa a finais do século XIX na revista “Galicia Diplomática” o seu director Bernardo Barreiro recolle una consulta manuscrita que lle fixeron chegar sobre a existencia de exemplares de “La Armonia” publicada no número de 25 de agosto de 1889 á que responde que non chegou atopar exemplar algún. No número de 22 de setembro responde o Conde de Pallares, dende Madrid, á consulta anterior comentando que está de seguro de conservar algún exemplar nos seus arquivos daquela necesitados de ordenación.

Seguimos sen coñecer exemplares de “La Armonia” pero no Boletín Oficial da Provincia de Lugo atopamos diversos anuncios do xornal, por exemplo La Armonia. Periódico de fomento, moral, literatura y comercio, bajo la dirección de D. Leopoldo Martínez Padín. Se ha publicado en núm 5º. Y empezó insertarse la historia militar de Galicia. Sale 4 veces al mes en Santiago. Precio 7 y medio rs. cada trimestre franco. Se suscribe en la libreria de Pujol (Lugo). E novos anuncios para os números 4, 13, 16, 16 ou 22 (recollido o 14 de novembro de 1845). En consecuencia, queda claramente recollido que esta xornal chegou ao menos aos 22 números durante sete meses (de maio a novembro de 1845).

No primeiro número de 6 de agosto de 1845 insertó un artículo rotulado “Seguridad pública” denunciado por el Capitán General, a consecuencia de lo cual el gobernador político de la provincia decretó la suspensión del periódico y la recogida de ejemplares[8]. Este tipo de medidas eran habituais naquel momento en que a liberdade de prensa era constantemente cuestionada.

Fracasado este proxecto xornalístico o mozo Martínez Padín segue implicado neste ámbito, e co mesmo titulo que o seu xornal mantén unha sección titulada “La Armonia” no xornal compostelá “El Avisador Santiagués, periódico de recreo y utilidad universal” que inicia súa andaina o 16 de marzo de 1846, do que se editan 13 números ata o 5 de xullo do mesmo ano. Nesta sección publica breves narracións de tema popular ( “El canastillo de flores”, “Caminos”, “El bosque de Armenteira”, etc.) ou noticias sobre historia e monumentos de Galicia (“Monasterio de Sn. Martín” ou “Glorias de Galicia: la reconquista de Tuy” que logo reproducimos).

A Academia Literaria tiña desaparecido en 1844 cando os moderados chegaran ao poder. Nun artigo na súa sección de “El Avisador Santiagués” de 29 de marzo de 1846 o escritor tudense reclamaba a súa continuidade propugnando a creación de sociedades artísticas e literarias en Galicia e especialmente en Santiago de Compostela, a imitación do Liceo de Madrid. Leopoldo Martínez Padín pensaba que a creación de Liceos era un símbolo de engrandecemento para a propia comunidade:“A erección de Liceos en Galicia, tomando por tipo ao principal da Corte, e facendo nos seus estatutos e obxectos as variacións que as necesidades que este país esixen, colocándose á fronte deles algunhas persoas cuxo carácter lles dese prestixo entre toda clase de xentes, e habendo abnegación por parte de moitos ao comezo, serían o soplo vivificador destas provincias e os fachos do seu engrandecemento[9]

Tras a derrota do levantamento de 1846 o movemento provincialista quedara descabezado, xa que algúns dos seus membros morreran, outros exiliáranse, e outros emigraron xeográfica e ideoloxicamente a Madrid a facer política. Porén, Neira, Martínez Padín e Alberto Camino  porán en marcha aquela reclamación xornalística do tudense e crearán na primavera de 1847 o Liceo de la Juventud de Santiago, sucesor da extinta Academia Literaria, onde se formará, como xa apuntamos, a segunda xeración de provincialistas: Manuel Murguía, Aurelio Aguirre, Eduardo Pondal, Luís Rodríguez Seoane, os irmáns Antonio e Francisco de la Iglesia, ou Rosalía de Castro.

Descoñecemos a data concreta, pero en torno ao verán de 1847 Leopoldo Martínez Padín trasládase a Madrid. Así o 15 de setembro de 1847 se incorpora ao Colexio de Avogados de Madrid, tras a súa solicitude e o posterior acordo da Xunta de Goberno de 13 de setembro, contando co titulo expedido polo Ministerio de Comercio, Instrucción y Obras Públicas con data 2 de agosto de 1847; na súa solicitude se presenta como “licenciado en jurisprudencia” e con titulo que lle autoriza o exercicio da avogacía.

Barreiro Fernández nos informa que no ano 1849, e posiblemente xa no ano 1848, Martínez Padín figura como oficial auxiliar de estatística no Ministerio de Gracia e Xustiza (...) sen dúbida o seu moderantismo, a súa folla universitaria limpa de toda conivencia cos sucesos de 1846 e a coxuntura política de forte conservadurismo axudaron a situa-lo noso autor na nómina estatal[10]. Podemos conxecturar que o acceso a este posto na administración puido estar relacionado coa presenza dun tudense, Florencio Rodríguez Vaamonde, como ministro de Gracia e Xustiza entre o 30 de marzo e o 3 de setembro de 1847, no breve goberno do moderado José Francisco Pacheco, xusto no momento en que Leopoldo Martínez Padín trasládase a Madrid.

Dende Madrid segue colaborando en diversas publicacións galegas. Así no “Boletín Mercantil e Industrial de Galicia”, no número de 14 de decembro de 1847 inicia unha serie de artigos titulados “Estudios económicos-rurales sobre Galicia”, e en febreiro de 1848 inicia outra serie de artigos sobre “Fragmentos de la historia de Galicia”. Resulta evidente que escolma nesta publicación o contido que publicará no ano 1849 na súa “Historia de Galicia” testemuñando estes artigos a súa preparación.

En diversas publicacións se lle atribúe neste período madrileño a fundación da “Academia de la Elocuencia Matritense”, da que carecemos de noticia algunha. Se cita tamén que formou parte do Ateneo de Madrid, mesmo nunha necrolóxica se lle denomina “catedrático del Ateneo”[11]. O 26 de marzo de 1850 falece en Madrid prematuramente á idade de 27 anos, posiblemente enfermo de tise.

Ademais da súa dedicación xornalística Martínez Padín tiña unha preocupación literaria dende novo. No semanario “La situación de Galicia” no seu número de 19 de decembro de 1842 se publica unha carta do noso autor na que pide desculpas pois unha obriña de teatro súa titulada “Trajedia” que ía representar a “compañía que dirige el Sr. Arenas” foi retirada polo propio autor impedindo que chegase a se representar. Dese mesmo ano é un manuscrito de Martínez Padín conservado no Arquivo da Real Academia Galega titulado "Los judíos, trajedia" (do que falamos de seguido) pero carecemos de datos para concluir que sexa a mesma obra, aínda que resulta certamente verosímil. 

Na Real Academia Galega se conserva un texto manuscrito de Leopoldo Martínez Padín, trátase dunha obra de teatro “Los judíos” que remata de escribir en decembro de 1842 cando contaba con dezanove anos. Son 184 páxinas xunto a unha carta dirixida ao seu tío, de 23 páxinas, que contén un breve ensaio sobre a súa concepción do teatro. Por este texto sabemos que comezou ás súas lecturas ao 12 anos con comedias de Lope, Calderón e doutros autores españois e estranxeiros; xa en Santiago coñece as obras de Aristóteles, Horacio, Blair, Boileau, Martínez de la Rosa e de Ribot, sen dúbida refírese á súa obra “Emancipación Literaria Didáctica (1837) na que expón o seu manifesto romántico de “fóra mestres e leis”, retomado por Faraldo no xornal “El Porvenir” de 1845 naquela cabeceira que dicía “¡Abajo las reglas, las escuelas y los maestros!”[12]

O drama está dividido en cinco actos e narra o momento da sinatura definitiva da expulsión dos xudeus de Portugal polo rei D. Manuel I e as dúbidas diante da decisión fronte aos argumentos dos seus conselleiros xudeus e os que os apoian e a forza da nobreza que representa o primeiro ministro, Castro.

Un traballo de Xosé Ramón Barreiro ten rescatado este texto, nunca publicado nin representado, resaltando a excepcionalidade desta temática no teatro romántico español: Martínez Padín, non sabemos por qué motivo (non nos consta que procedese dos xudeus por ningunha das dúas liñas, aínda que en Tui quedase no seu tempo a memoria histórica da xudería daquela cidade) asume o risco de dramatiza-la expulsión dos xudeus de Portugal. O risco evidentemente existe desde o momento que toma posicionamento claro a favos dos xudeus, o que o situaba contra a corrente intelectual da tradición española tan masiva como irracionalmente antixudía. Procura salvar no posible a responsabilidade da monarquía para evitar que o sistema monárquico experimentase na súa obra ningún tipo de erosión. Respectuoso co contexto histórico, só se permite algunhas lóxica licenzas para humaniza-lo relato e salvagarda-la responsabilidade histórica da monarquía lusitana. Amosa un bo coñecemento da historia de Portugal[13].

Máis aló do mérito literario da obra, impropia para un mozo de dezanove anos, cómpre destacar a posición ideolóxica a prol do pobo xudeu que orienta esta peza teatral e que se desmarca das temáticas comúns da época pois as referencias ao xudaísmo que aparecen na literatura española do século XIX son moi escasas e nunca ocupando o tema principal. Unha excepcionalidade incrementada ao desmarcase tamén Leopoldo Martínez Padín da liña ideolóxica imperante na España decimonónica que colocaba aos xudeus como parte dos inimigos da patria, característica dunha concepción españolista e integrista predominante naquel tempo. Esta posición ideolóxica do escritor tudense, que posiblemente contemplaría cando neno os “sambenitos” pendurados das paredes da catedral tudense, outorga maior valor a esta obra e ao seu autor.

Sabemos que realiza unha viaxe a Portugal no ano 1849 logrando que a raíña dona María II concédalle unha licenza para que os directores das oficinas públicas lle desen tódalas facilidades para “ver y examinar lo que en ellas hubiere de más raro y curioso”.  Nese mesmo ano por Real Orde de 8 de outubro de 1849 a propia raíña nomeouno cabaleiro da Real Orde Militar Portuguesa de Nossa Senhora da Conceição de Vila Viçosa “por el aprecio en que tengo vuestro mérito y las demás cualidades que os distinguen”.

A súa produción literaria ten continuidade coa obra “Suspiros del corazón”, editada en Santiago de Compostela no ano 1845. É libro integrado por 145 páxinas, con catro cartas en verso e logo 49 páxinas en prosa nas que figura un relato histórico “La tea de la discordia”. O egrexio erudito tudense Xosé María Álvarez Blázquez escribe sobre este libro do seu conterráneo: En ese librito extraño, de tremendos suspiros amatorios, filosóficos y religiosos, el poeta escribe en prosa arqueológica un cuento histórico que titula “La tea de la discordia”. Witiza haraganea en su palacio de Tuy y conspira a un tiempo contra el trono de su padre y el honor de su leal consejero, el Duque Favila. Ahuyenta al Duque y pretende a la duquesa, noctivágando con una bujía en la mano por el palacio. Samuel Levi, un judío misteriosamente encapachado, advierte a Favila, que ha salido con las mesnadas reales, su inminente deshonra. Torna el Duque desalado a Tuy, y sube por la escala secreta del palacio, a tiempo de descubrir el cuerpo exánime de la esposa, que prefirió la muerte al amorío real. Así mismo se mata el Duque, con el puñal que ella empleara, y Witiza le ayuda en su empeño, asetándole algunos bastonazos con el cetro real. Al día siguiente, el pueblo clama venganza ante las puertas de Pazos de Reis. Entre la plebe está el joven Pelayo, hijo de los Duques muertos y futuro caudillo en Covadonga.

Tuy aparece aquí, a través de las breves páginas de Martínez Padín, envuelta en las brumas de la historia, como una ciudad encantada, donde los buenos y los malos luchan, en medio de una idílica naturaleza, al modo sencillo de los grandes mitos. El tema que el escritor ha desflorado espera aún la pluma sonora de un rapsoda que, con acento vernal, haga nueva y eterna la leyenda[14].

Ao ano seguinte, 1846, publica unha poesía co título de “A la Reina con motivo de su enlace con el Sr. D. Francisco de Asis” co gallo da primeira voda da raíña Sabela II con Francisco de Asis Borbón e que foi recibido con esperanza polos moderados e diversos sectores progresistas.

Na biblioteca da Real Academia Galega se conserva outro manuscrito de Martínez Padín, do ano 1850, titulado “La muerte y la vida”, un caderno de tres pregos, por tanto seis follas, dedicado as súas amigas “Dona C. Y Dona Josefa Viqueira”, con versos plenos de romanticismo reflexionando sobre a morte e a fraxilidade da vida.

Versos iniciais do manuscrito "La muerte y la vida" (Arquivo Real Academia Galega)

Pero a principal obra de Leopoldo Martínez Padín que outórgalle unha posición salientable na historiografía de Galicia é a “Historia de Galicia. Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia” cuxo primeiro volume edita en Madrid no ano 1849. Desta obra so chegou a editar este primeiro volume deixando preparado parte do segundo tomo que non culminou polo seu prematuro falecemento. De feito, a Historia saíu por entregas (un caderno de 16 paxinas) co obxectivo de publicar tres volumes de 320 páxinas cada un. Finalmente, o primeiro tomo conta con 344 páxinas, e do segundo tomo saíron 80 páxinas publicadas no 1850, que abranguía o reino suevo.

Para Alfonso Mato su adscripción al ideario liberal-progresista-galleguista del provincialismo se reflejará notablemente en su historia desde la que denunciará los problemas que se le presentan a la sociedad gallega del momento, al mismo tiempo que apunta una serie de rasgos diferenciadores  de la nacionalidad gallega que aparecen todavía de forma salteada a lo largo del libro, lo que indica que aún no existe una sistematización coherente de los mismos, tal como se presentará en Murguía. De estos rasgos vale la pena destacar un tema que aparece por vez primera en la historiografía gallega: los suevos, como pueblo que, en unión de los gallegos,  dan vida política a Galicia[15]

Aínda que a obra de Martínez Padín é debedora da Historia de Verea, tan valorada polos membros desta xeración e que foi o primeiro en reivindicar unha historia de Galicia de seu, aparece mais depurada de connotacións lendarias e de falsidades pseudohistóricas. A Historia de Galicia de Martínez Padín foi, como tantas outras, unha empresa inacabada: concibiu a historia como unha vindicación dun país pouco coñecido e menos valorado. Esta intención, que situaba a súa no que podemos chamar historiografía apoloxética, aparecía sen embargo mais racionalizadas e depurada (...). Iniciaba o primeiro tomo unha longa descrición xeográfica e estatísticas, con abundancia de datos moi interesantes sobre o clima, a descrición xeolóxica, a historia natural, a organización administrativa e xudicial e a descrición económica, cultural e social de Galicia[16].

A súa paixón poética o leva a abrir este libro de historia cun amplo poema titulado “A Galicia” (que de novo será publicado no “Álbum de la Caridad” no ano 1862).

Allá en el provenir yo te contemplo

cual luminoso faro en ncohe oscura,

dando a los siglos eternal ejemplo

de independencia y de sin par bravura,

y veo al Hacedor Omnipotente

crecer de aureolas tu orgullosa frente.

Ya la calumnia no alzará insidiosa

Su alta cerviz en medio de tus jardines...

No, que á la historia vi cantar gozosa

Tus glorias, tu esplendor, tus paladines,

Y la seguí con planta presurosa

De la Europa de todos los confines,

Y fui escribiendo el libro que te envío,

Grande por ti, pequeño por ser mio.

O historiador tudense Manuel Fernández Valdés ao falar de Padín sinala que para a edición desta obra tuvo un mecenas, D. Eugenio Reguera y Pardiñas, que jamás se consoló de la pérdida de este malogrado historiador”[17].Como veremos a súa colaboración foi ampla, na documentación e posiblemente tamén economicamente.

Eugenio Reguera Pardiñas (Pontevedra, 1806 – Santiago, 1866), foi militar dende neno, preso en Francia por defender os ideais constitucionais, funcionario en Pontevedra, Ávila e A Coruña, alcalde do concello de Meis e xefe político ou gobernador civil das provincias de Segovia e Lugo. O investigador Clodio González Pérez ten editado no pasado ano un libriño[18] coa biografía e traxectoria de deste persoeiro, aliñado coas ideas liberais do século XIX, ao que designa como “precursor do Rexurdimento”, pois recolle un amplo fondo documental acumulado por Reguera Pardiña, conservado no Arquivo Histórico Nacional, que “o único que rescatou o seu nome do esquecemento foi o modesto e silandeiro labor de erudito e compilador e, principalmente, a “Traducción de alguna voces, frases / locuciones gallegas, especialmente de agricultura al castellano”. Publicado en 1995 nunha edición a cargo de X.L. Pensado[19].

Neste libriño Clodio González Pérez recolle o seguinte sobre a relación que existiu entre Reguera Pardiñas e Martínez Padín, nun apartado do seu traballo que titula “Un humilde mecenas” no que sinala: Manuel Muguía afirma na nota necrolóxica que lle dedica a Eugenio Reguera Pardiñas en 1867, o ano seguinte do seu pasamento, que

Jamás nego su óbalo a la más insignificante empresa literaria de Galicia (...) Martínez Padín mereció de su liberalidad la primicia de los importantes manuscritos recogidos en época en que eran más fáciles esta clase de adquisiciones. De la pérdida ocasionada por la muerte de aquel malogrado escritor jamás se consoló, y con justicia, pues el fue quien escribió la parte descriptiva de nuestro país  que aparece extractada en la “Historia de Galicia” de Padín; el quien  más aliento y ayuda material prestó a este escritor para llevar a cabo su empresa.

A teor destas palabras semella que Martínez Padin resultou favorecido por Reguera pois ata lle redactou o “Discurso histórico descriptivo” da “Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia”. Nun códice conservado no Arquivo Histórico Nacional baixo a denominación “Galicia” hai unha listaxe dos capítulos a tratar nunha futura obra que non se sabe se seria súa ou doutro autor, pero que cadra en liñas xerais cos do devandito “Discurso”.

Ademais de consellos, información e, quizais, ata algunha axuda económica para a edición da obra, non creo como afirma Murguía que el escribise o “Discurso! (que por coñecementos ben o podía facer), un tratado máis completo sobre Galicia de 214 páxinas, da 9 á 223, e que o seu nome non conste en ningures, mentres que cita o historiador tudense Francisco Ávila y Lacueva non máis que por algúns datos sobre unha cerimonia relixiosa  que se desenvolvía na capela do monte Santa Tegra (Martínez de Padín, 1849, 217). A única escusa aceptable sería que non quixese o interesado, que só figura na relación de “Suscriptores de las provincias” con dous exemplares, constando que residía en Segovia pero sen mencionar que se trataba do gobernador civil. O historiador promete ao comezo dar os nomes das persoas das que recibiu algún apoio “para que nuestras fuerzas non desmayasen en tan penoso trabajo”, que debía ir ao remate da obra pero, como é sabido, non pasou do primeiro volume.

Temos realizado una percorrido pola traxectoria, rica en datos pero curta en idade, de Leopoldo Martínez Padín, o escritor e historiador tudense de quen celebramos estes días o segundo centenario do seu nacemento na Canicouba tudense. Martínez Padín tivo un destacado papel na xeración de 1846 e legounos unha obra moi importante no seu tempo, a primeira “Historia de Galicia” que ofrece unha visión do noso país como obxecto propio de investigación incluíndo o período suevo como parte substancial na construción da identidade de Galicia.

A conciencia desta achega de Martínez Padín animou ao Concello tudense no ano 1892 a dedicarlle una rúa. Un primo hermano suyo, Hipólito Padín Díaz de Robles, hijo de Francisco Padín, hermano de su madre, fue alcalde de Tui de 1879 a 1882 [20](...) en esta época  se tomó el unánime acuerdo municipal de poner su nombre a una calle de Tui. Así en la sesión del pleno del Ayuntamiento de fecha 2 de noviembre de 1892, según consta en el libro de actas: El Señor Presidente manifestó que careciendo de nombre oficial la calle que se está formando en la Carretera de Bayon y la que resulta de la construcción de la Carretera de La Guardia procedería acordar los que debieran llevar las mencionadas calles. Indicó que la carretera de Bayona se podría llamar “Martínez Padín” y la segunda “Colón” nombres que parecieron perfectamente justificados.

Continúa a acta municipal sinalando os méritos de Leopoldo Martínez Padín: nació en esta ciudad y se distinguió notablemente como autor de varias obras literarias que merecieron el aplauso general. Su Historia de Galicia le conquistó el preferente lugar entre los escritores regionales y su recuerdo vivirá constantemente entre los que se interesan por el engrandecimiento de esta Región.

Remata o acordo municipal sinalando: Conformes los señores concejales se acordó dar el nombre de Martínez Padín a la calle de la Carretera de Bayona y el de Colón a la Carretera de La Guardia, desde la mencionada de Bayona hasta el puente en construcción del Arrabal.

Curiosamente descoñecemos a razón que motivou que finalmente recibise o nome de Martínez Padín a recentemente creada estrada á A Guarda, construía sobre o antigo foxa da muralla tudense e non a inicialmente designada.

No libro de actas das sesión do pleno do Concello tudense non atopamos un acordo ao respecto,  namentres que na sesión do 19 de abril de 1893 ao falar da problemática do alcantarillado sinala as rúas “Arrabal e Piñeiro (esta hoy de Colón)” en liña co acordo municipal. Sen embargo no Pleno de 6 de setembro dese mesmo ano recolle o seguinte: “la calle del Olmo, hoy Martínez Padín”. Descoñecemos a razón que motivou esta intercambio de denominacións entre abril e setembro de 1893.

Sexa como for, aquela decisión municipal garantiu que a memoria de Leopoldo Martínez Padín perdurase entre os tudenses ao longo deste tempo.

Nunha segunda entrega arredor de Leopoldo Martínez Padín ofreceremos aos seguidores de “Tudensia” un relato histórico sobre un episodio do pasado tudense realizado polo noso escritor e historiador a quen lembramos no seu bicentenario.

 Onte, 23 de setembro, cumpríronse douscentos anos do nacemento na rúa Canicouba tudense do escritor e historiador tudense Leopoldo Martínez Padín, a quen lle temos dedicado o último post deaste blogue.

Hoxe completamos esta achega sobre Martínez Padín recollendo un breve relato ou narración histórica sobre o pasado de Tui. Cómpre lembrar que a figura de Leopoldo Martínez Padín e a súa obra, especialmente a referida á historia de Galicia, necesita ser contextualizada dun dobre sentido para a súa axeitada comprensión.

Por unha banda, reivindicando a singular aportación que significa a publicación en 1849 do primeiro volume da “Historia política, religiosa y decriptiva de Galicia” que destaca polo amplo enfoque e cun ambicioso plan a desenvolver. En ella no sólo intenta narrar los acontecimiento sino que examina también, auunque con muy poca profundidad y rigor científico, todos los aspectos (a la altura de su época) greográfico-socio-económico-políticos de la sociedad gallega[1]

O escrito que achegamos é anterior á edición da Historia, publicado na sección “La Armonia” que dirixia no xornal compostelán “El avisador santiagués” que o acolleu nas súas páxina logo do fracaso do seu proxecto xornalístico, “La Armonía”. Pero este relato posúe os elementos de caracterizan á historiografía romántica galega do século XIX que ten a súa primeira expresión na obra de José Verea y Aguiar Historia de Galicia. Primera parte que comprende los orígenes y estado de los pueblos septentrionales y occidentales de España antes de su conquista por los romanos (editada en Ferrol en 1838) a cuxo ronsel se incorporan as obras de Martínez Padín (1849), Benito Vicetto (1865-1873) e finalmente Manuel Murguía (1865-1913).

As obras dos románticos se caracteriza por unha reivindicación dos dereitos históricos de Galicia que dan unha base teórica e práctica ao provincialismo, primeiro, e logo ás definicións da nacionalidade galega. Con todo, son obras -como é o caso de Martínez Padín- que conservan un aire de relato cun tratamento escasamente crítico das fontes, baseándose nas crónicas medievais antes que nos documentos. Continúa A. Mato na súa análise historiográfica: Esta idea que está en relación directa con la decisión asumida de construir el pasado histórico de Galicia, se puede definir como la toma de conciencia sobre el hecho diferencial gallego (...) pero ello no significa que tenga elaborado un concepto de nación gallega, que solo estará teorizado de forma clara en Murguía, mientras que en los restantes dominaron la ambigüedad y la vaguedad, mezclando continuamente términos entre ellos: provincia, nación, nacionalidad, región, patria, pequeña patria... a la hora de referirse a Galicia

Como comentamos no anterior post sobre Martínez Padín este forma parte da xeración de 1846 e conta cunha ideoloxía liberal, no seu caso moi moderada, e provincialista que reflicte nos seus escritos históricos nos que denuncia os problemas da sociedade galega do momento (as comunicacións, por exemplo) cun concepto rexeneracionista. Pero en liña con outros autores románticos como Walter Scott, Friedrich Schiller ou Friedrich Gottlieb Klopstock.... o tudense Martínez Padín, como logo Vicetto, é un novelador da historia, pois aprendera que as escenas do pasado poden ser asumidas máis facilmente gracias á imaxinación e a un aroma de epopea.

O breve relato que achegamos sobre a reconquista de Tui do poder dos musulmáns, recolle efectivamente o que vimos de comentar: un feito novelado, cos necesarios ingredientes de dramatismo heroico para chegar aos lectores, para crear unha identificación cun pasado que reforce a identidade propia no presente.

Martínez Padín recolle feitos históricos: a presenza de tropas musulmáns no territorio tudense -sen asentamentos permanentes-, a resistencia dos seus habitantes, a existencia do excepcional recinto fortificado do Monte Aloia e a primeira “reconquista” polos cristiáns do reino de Asturias co rei Afonso I en torno ao ano 739. Arredor deste acontecementos o historiador tudense constrúe o seu relato, a súa historia novelada... que tanto ten contribuído a asentar a identidade propia de Galicia e mesmo da nosa propia cidade                                                                                                                                                                                                                                                                                   

GLORIAS DE GALICIA

LA RECONQUISTA DE TUY

Eran pasado cerca de ocho lustros desde que el asolador de Sevilla y de Mérida, después de la muerte del último Rey godo, había reducido la antigua capital de los Grovios a un montón de escombros. La sangre de los fieles Tudenses, de los ministros del Redentor, aún humeaba sobre las piedras y cuando por la noche algún cristiano asomaba su mirada escudriñadora por entre las grietas de las peñas del monte Aloya, parecíale ver la llama que iluminara el tremendo sacrificio.

Los guerreros animosos, afilando sus puñales miraban con avidez rabiosa, desde las empinadas cumbres del mismo monte, á la dilatada llanura y traían de propósito a su memoria la noche, en que las vegas del Oro estaban iluminadas por el incendio de la ciudad y en que los gemidos de la víctimas se confundían con los alaridos de los invasores. Atizaban el fuego de la venganza en los corazones de los jóvenes representándoles el mar de sangre del que habían huido y les adiestraban en la pelea.

El monte Aloya, colocado en una línea media entre el norte y el occidente de la Tuy actual, se eleva imponente al fin de un ameno valle, como un promontorio escarpado á las orillas del pacífico mar, su gigantesca altura y peladas rocas le hacen semejante a una balumba inmensa de informes nubes, que se descuelgan sobre la tierra por un lado del horizonte: unos cuantos árboles coronan su alta cima, como una maceta de flores sobre las viejas almenas de un castillo medio derruido, entre ellos aparece una hermita y un caserío á la manera que los peñascos entre las azules olas del mar. El que llega fatigado después de haber subido su difícil pendiente halla rústicos escabeles en que sentarse y una sencilla fuente de dulcísimas aguas mitigará su sed: verá en lontananza á un lado el lejano océano, á otro un mar de montañas, en frente pintorescas campiñas y debajo de sus pies los restos de una antigua muralla, que recuerda al arqueólogo y al historiador, la existencia de una ciudad que el soplo de los tiempos ha disipado.

El origen de ella es muy sencillo.

En el siglo VIII tenía el Aloya a sus plantas la antigua Tide y la encubriría todas las tardes con un pabellón de sombras; allí había palacios y en ella se vieron muy cercanos el báculo pastoral y el regio cetro. Vencido el león de España en Guadalete y taladas sus campiñas, Muza tendió su alfanje sobre el pueblo de Diomedes; de la general matanza pudieron librarse algunos de sus habitantes y se encaramaron en la montaña, de donde se defendían con heroísmo. Cuando los sangrientos ismaelitas llevaban su maléfica influencia a los demás puntos de la comarca, los animosos cristianos construían robustos muros, resueltos a estar constantemente al acecho como el águila, para aprovecharse de los descuidos del enemigo y dejarle solo paso por encima de sus cadáveres.

Estos eran los que desde el Aloya miraban á la llanura y los que adiestraban á sus hijos, así en fortificar el monte como en manejar las espadas y la azagaya, y les infundían un inmortal odio a la sarracénica raza.

Tramo da muralla ciclópea do Monte Aloia

II

La noche se aprecia en el horizonte, los cristianos se disponían a la vigilia, pues durante todo el día se advirtiera agitación en el campo sarraceno y el monte era coronado de hogueras, que desde la llanura la hacían semejante al Etna, cuando el volcán vomita torrentes de lava. Los moros estando cansados de la obstinación de los tudenses, cuando los demás pueblos de Galicia habían entregado el cuello a sus comitarcas o se habían postrado antes sus medias lunas, disponían circuncidarlos por todas partes, acometer enseguida y hacerlos sucumbir á viva fuerza entre la desesperación y el hambre, sin que ninguno pudiese salvarse. Tantos eran los soldados que para esta empresa habían concurrido que, colocados unos detrás de otros y perfectamente unidos cubrían todo el monte desde la falda hasta la cúspide, en donde los pocos guerreros de la cruz, con sus familias, se anidaban.

En tanto que unos extendían el proyectado cerco, una legión se encaramaba por los riscos y no bastaban a contenerla las enormes piedras, que rodando venían desde la cima y diezmaban a cada instante su gente, llevando soldados consigo a estrellarse en las simas profundas que había o dejándoles clavados en las peñas erizadas de puntas que se hallaban al paso. Otra cohorte salió a reforzar a la primera y otros muchos ascendieron por opuestos lados. Lo que convenía era la muerte de los cristianos: poco importaba que cada una de sus cabezas costase centenares de sarracenos.

“Alá recogerá nuestra sangre, decían estos, en los charcos que ella haga con la de los perros cristianos, para darnos una más lozana existencia en el Edén de los Huríes! ¡Vamos, vamos! ¡Que en lechos de cadáveres cristianos dormirán nuestras armas, satisfechas ya de su sangre ¡vamos! ¡Y en un castillo que haremos con sus cabezas se elevarán las lunas vencedoras!”. Esto diciendo seguían trepando, como gamos, por las rocas y redoblaban a cada momento sus guerreras esclamaciones.

Las mugeres cristianas, reunidas en un templo, que habían fabricado ellas mismas, mezclaban las más fervorosas súplicas con lágrimas de dolor por sus queridos hijos, que se defendían como los javalies acosados por los leopardos, al mismo tiempo que los ancianos llevaban en procesión al rededor de la hermita, el sagrado signo de nuestra redención, entonando cánticos relijiosos.

Los guerreros veían que era inútil la defensa, y que sería mejor acometer, así para que el enemigo creyese que eran numerosas las fuerzas que tenían, como para contener su ímpetu, aunque quedasen en la demanda. Salió pues un pelotón de bravos tudenses y con la muerte á los ojos, cubierto el pecho con los escudos, se dirijieron, espada en mano, hacia donde la fuerza era más numerosa. El choque fue tremendo y mortal para los árabes que los recibieran. Todas las fuerzas que habían subido a la montaña, se agruparan, los cercaron y aunque aquellos, vueltas las espaldas unos a otros, y la frente al enemigo, regaron con su sangre el suelo, después de amontonar cadáveres en torno suyo, hubieron de sucumbir al número. La muerte no fue tan benéfica que los alcanzase y se hallaron entre las redes de hierro de los moros que descendieron cantando himnos de alegría.

III

Los gritos de las madres y las hermanas de los prisioneros producían un ruido semejante á las olas del mar, cuando estas mezclan su estruendo con los clamores de los náufragos marineros: los ancianos, por el contrario, silenciosos y dejando ver en sus frentes la altivez que les había dado su antigua profesión militar, descolgaban de los árboles sus enmohecidas armas y se las vestían para salir al combate, los jóvenes pugnaban con las primeras porque les dejasen arrojarse sobre los asesinos de sus hermanos y ellas, abrazadas a sus rodillas, lo impedían.

Entanto los moros paseaban en triunfo por la llanura, ostentando su rica presa: llevaban desnudos y encadenados a los valientes soldados que habían preferido la muerte a la esclavitud y al olvido de los deberes que su fé les imponía.

Después de este alarde, vióse salir del campo sarraceno un parlamentario, que enarvolando la bandera de la paz, se encaramó en las breñas: salieron a recibirlo dos ardientes guerreros, sin espadas ni corazas, el primero habló y dijo: “vengo como veis a ofreceros la oliva la paz y espero la acetaréis, la espada de nuestro señor y rey será vuestra defensa y sus hijos vuestros hermanos; pero ¡ay de vosotros si no os rendís! El azote de su rigor caerá sobre vuestras espaldas y vuestros compañeros, que ya tenemos en nuestras manos, sufrirán el mismo castigo que ese hombre á quien adoráis como Dios”. Un grito ronco de indignación que estremeció la cúspide del Aloya, y los habían salido a recibir al moro le volvieron la espalda sin proferir una sola palabra. El también se volvió a la llanura.

De nuevo las sombras de la noche cubrieron aquel espeutáculo horroroso. En una corta esplanada que se halla en la falda del monte, al lado de la Tuy actual, encendieron los mahometanos multitud de hogueras y junto a cada una de ellas se elevaba una cruz; mezclados con este horrible aparato aparecieron los infelices cautivos aherrojados de la misma suerte que habían recorrido las vegas, un verdugo cogía el estremo de cada una de sus cadenas y no tardó mucho en vérseles dar principio á su abominable consigna. De los cristianos, unos eran entregados a las llamas y abrasados lentamente, empezando esta bárbara ejecución por las extremidades de sus pies y manos, otros eran alzados en las cruces y elevados ó ahorcados en ellas, y sus alaridos y súplicas al cielo se confundían con los que sonaban en la altura y con las horrísonas detonaciones que estallaban en las nubes, como la voz de renovación de la divinidad airada.

O rei Afonso I de Asturias. Escultura en Jardín de los Reyes Caudillos de Oviedo

CONCLUSION

A la manera que el granizo se desprende de la ennegrecida atmósfera, llovían enormes piedras sobre las huestes de Muza y salieron los cristianos de la cumbre seguidos de sus mugeres y niños, desparramándose rabiosos por todas las bertientes del monte. Más ¿Qué va a hacer ese puñado de valientes trabajados por el hambre y acosados por la sed? Los moros los esperan oponiendo a su valor una muralla de picas que, aún a ser rota en algún punto, se hallaría muy luego reconstruida; porque los enemigos son muchos… Empero ¿Por qué huyen estos? ¿Por qué abandonan los medio quemados cadáveres de los hijos del Salvador? Los Sarracenos se atropellan, buscan en vano un camino para su salvación, mueren debajo de los cascos de sus caballos y no hay refugio para ninguno: los tudenses gritan VICTORIA y corrían a abrazar los restos de los prisioneros y a soltar a los que quedaron con vida. ¿Qué luminoso astro ha brillado para ellos?

D. ALONSO EL GRANDE, el católico, el ilustre hienro de Pelayo, el vencedor de Lugo, de Auria y de cien ciudades en Castilla se acerca, delante él camina el terror, tiene la muerte en sus manos, le sigue la victoria y la paz.[2]

Hai unhas semanas o amigo Carlos Pérez-Fonterosa, afervoado seguidor deste blog, escribiume un whastapp reclamando que dende Tudensia nos ocupásemos da conmemoración do cuarto centenario da concesión por parte do Rei Filipe IV á nosa cidade do tiitulo de “Moi nobre e moi leal cidade” que segundo a información achegada foi o 13 de outubro do ano 1623. Celebraríamos por tanto estes días de outubro o catrocentos aniversario desta distinción honorífica, pero non hai claridade na documentación deste proceso como veremos de seguido.

A condición de cidade de Tui figura xa na documentación medieval e asi no documento do ano 1071 de Dona Urraca en que concede diversas doazóns á recentemente restaurada diocese tudense atopamos a expresión “Tudensis sedis ipse episcopus... ipsam civitatem” e dende aquela todos privilexios concedidos á Tui fan referencia a súa condición de cidade.

Como afirma Pedro López: El concepto actual de ciudad hace referencia a una población grande tantopor su extensión como por el número de sus habitantes, pero esto no era así enel Antiguo Régimen, donde la utilización del término ciudad se relacionaba conun determinado estatus, que se alcanzaba por dos vías: la eclesiástica y la civil. Laeclesiástica señalaba en toda Europa los núcleos con sede episcopal, y en el caso español la red episcopal española se organizó en la segunda mitad del siglo XVI, trasel Concilio de Trento, y muy pocas ciudades aparecieron en los siglos posteriorespor esta vía, como Santander, en 1754. Por la vía civil se premiaban determinadosservicios, habitualmente de tipo militar, como ocurrió con Fuenterrabía, en 1638.Pero ninguna de las dos vías alteraba sus competencias jurisdiccionales, políticaso administrativas[1]

Queda constatado como é a condición de sede episcopal a que outorgalle a Tui a condición de cidade que manterá ata os nosos días, cunha permanencia de máis de mil anos.

A principal noticia que documenta esta designación de nobre e leal á nosa cidade está nun breve artigo do investigador Aquilino González Santiso, que no libro programa das festas de San Telmo de ano 1997,  escribe: fue Felipe IV quién, el 13  de octubre de 1623, oficializó el titulo al concederles a las siete capitales del reino de Galicia la distinción de Muy Nobles y Muy Leales ciudades[2]. A información non vai acompañada de referencia documental algunha que permita unha verificación desta afirmación e a localización do documento desta designación.

Como sempre para afondar no coñecemento da nosa historia local cómpre consultar a Francisco Avila y La Cueva que na súa monumental obra “Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su diócesis”, de onde toma a noticia González Santiaso, recolle o seguinte: El Rey don Felipe 4º en 13 de octubre de 1623 concedió a las siete ciudades capitales del Reyno de Galicia titulo de MUY NOBLE Y MUY LEAL en la Real Provisión que concede el voto en Cortes al Reino de Galicia.

Resulta evidente que para Ávila y La Cueva esta distinción honorífica está ligada á concesión de voto en Cortes ao reino de Galicia representado pola Xuntas do Reino. O proceso de creación destas Xuntas non está clarificado. Non son un órgano administrativo, nin xudicial senón unha “asemblea representativa” e teñen como precedente as Xuntas da Irmandade conformadas cos procuradores das principais cidades e vilas de Galicia nos tempos finais da Idade Media. Os procuradores do Reino de Galicia se reúnen, primeiro, en representación das cinco cidades cabeza de provincia que dende 1530 serán, finalmente, sete ao separarse, en datas non coñecidas, tanto Coruña e Betanzos como Santiago e Tui, creándose esta dúas novas cidades, Betanzos e Tui, como cabeceiras provinciais, xunto a Santiago, Coruña, Lugo, Mondoñedo e Ourense.

O proceso de institucionalización destas Xuntas culmina en 1621 cando votan un servizo de 100.00 ducados para a escuadra de Galicia que abre as portas a que Filipe IV lle conceda a Galicia, mediante unha Provisión de 13 de outubro de 1623, o voto en Cortes (ata daquela representada pola cidade de Zamora). Este voto foi concedido ao Reino de Galicia, a quen se lle asignan dous votos, que se repartían entre as sete cidades cabezas de provincia, independentemente da súa condición reguenga ou señorial. Ao ser sete establécese unha quenda que favorecía a Santiago, que entraba na primeira e na última quenda; temporalización recollida nunha Real Provisión de 5 de abril de 1625.

Cómpre indicar que lamentablemente non se conserva a Real Provisión de 13 de outubro de 1623, senón que o seu contido o coñecemos por que se reproduce na Provisión sobre as quendas para a representación de Galicia en Cortes de 1625[3]. Neste documento non figura mención algunha ao tratamento honorífico a conceder ás sete cidades, cabaceiras das provincias, que representarán ao Reino de Galicia con voto en Cortes.

Pedro López que tampouco aporta o documento orixinario desta designación pero apunta o seguinte, na liña que xa citamos de Ávila y La Cueva: Parece que el título de Muy Noble y Muy Leal ciudad quedaba reservadopara cada una de las siete capitales de las provincias menores del Reino de Galicia: Coruña, Betanzos, Mondoñedo, Lugo, Ourense, Tui, y Santiago[4]

Por tanto, temos de procurar a confirmación deste uso protocolario na documentación municipal tudense que se conserva. As actas capitulares do concello de Tui máis antigas conservadas corresponden ao ano 1597 e nelas sempre se menciona “la ciudad de Tuy” e con esta sinxela denominación figuran tantos os documentos elaborados polo concello tudense como nas cartas e escritos dirixidos ao mesmo nas primeiras décadas do século XVI.

Teremos que agardar ata 1648 cando figure por vez primeira esta denominación no encabeza do libro de acordos da cidade: Año de 1648. Libro de esta M. N. y M. L. de Tuy”. Estamos por tanto a vinte cinco anos da suposta concesión deste privilexio que aínda hoxe segue conservando a nosa cidade pero non temos documentado o momento da concesión ou dunha decisión municipal respecto do seu uso.

Sobre este tema das distincións honoríficas da cidade tudense como estamos comprobando é preciso afondar na investigación na documentación municipal ou eclesiásticas que poderá clarificar este proceso, pois ata agora como queda de manifesto unicamente podemos constatar unha hipótese baseada na citas atopadas na documentación.

Pero, os títulos que acompañaban ao nome da nosa cidade non eran unicamente os de Moi Nobre e Moi Leal, senón que nun traballo de grande interese do prestixioso profesor e arquiveiro, Pedro López, sobre as festas que organiza o concello tudense en 1732 pola reconquista da praza de Orán, no Norte de África figura o seguinte documento: Relación puntual de las fiestas executadas por esta M. N. Leal y Antigua Ciudad de Tuy, por la feliz milagrosa Restauracion de la plaza de Orán y su castillo, a la obediencia de el Rey nuestro señor (Dios le guarde) en este mes de Jullio de 1.732[5]

O propio autor nos informa que este titulo de “Antiga” tamén foi empregado pola cidade de Lugo, no ano 1746[6] e como no caso tudense deixado de empregar do decurso do tempo. Outras cidades españolas como Toro, Ávila ou Calahorra continúan na actualidade empregando esta titulación.

En conclusión, dende o século XVII e paralelo a súa condición de capital da provincia, con voto en Cortes como representación do Reino de Galicia, que a cidade de Tui ostenta este título honorífico de “Moi nobre e moi leal cidade”, pero como vimos sinalando cómpre afondar na investigación sobre este tema para ter unha resposta precisa a esta cuestión.

 Hai unhas semanas o amigo Carlos Pérez-Fonterosa, afervoado seguidor deste blog e a quen lle dedico este artigo, escribiume un whastapp reclamando que dende Tudensia nos ocupásemos da conmemoración do cuarto centenario da concesión por parte do Rei Filipe IV á nosa cidade do título de “Moi nobre e moi leal cidade” que segundo a información achegada foi o 13 de outubro do ano 1623. Celebrariamos por tanto estes días de outubro o catrocentos aniversario desta distinción honorífica.

A condición de cidade de Tui figura xa na documentación medieval e asi no documento do ano 1071 de Dona Urraca que concede diversas doazóns a recentemente restaurada diocese tudense atopamos a expresión “Tudensis sedis ipse episcopus... ipsam civitatem” e dende aquela todos privilexios concedidos á Tui fan referencia a súa condición de cidade.

Como afirma Pedro López: El concepto actual de ciudad hace referencia a una población grande tantopor su extensión como por el número de sus habitantes, pero esto no era así enel Antiguo Régimen, donde la utilización del término ciudad se relacionaba conun determinado estatus, que se alcanzaba por dos vías: la eclesiástica y la civil. Laeclesiástica señalaba en toda Europa los núcleos con sede episcopal, y en el caso español la red episcopal española se organizó en la segunda mitad del siglo XVI, trasel Concilio de Trento, y muy pocas ciudades aparecieron en los siglos posteriorespor esta vía, como Santander, en 1754. Por la vía civil se premiaban determinadosservicios, habitualmente de tipo militar, como ocurrió con Fuenterrabía, en 1638.Pero ninguna de las dos vías alteraba sus competencias jurisdiccionales, políticaso administrativas[1]

Queda constatado como é a condición de sede episcopal a que lle outorga a Tui a condición de cidade que manterá ata os nosos días, cunha permanencia de máis de mil anos.

A principal noticia que documenta esta designación á nosa cidade atopeina primeiro nun breve artigo do investigador Aquilino González Santiso, que no libro programa das festas de San Telmo de ano 1997,  escribe: fue Felipe IV quién, el 13  de octubre de 1623, oficializó el titulo al concederles a las siete capitales del reino de Galicia la distinción de Muy Nobles y Muy Leales ciudades[2]. A información non vai acompañada de referencia documental algunha que permita unha verificación desta afirmación e a localización do documento desta designación.

Como sempre para afondar no coñecemento da nosa historia local cómpre consultar a Francisco Avila y La Cueva que na súa monumental obra “Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su diócesis” recolle o seguinte: El Rey don Felipe 4º en 13 de octubre de 1623 concedió a las siete ciudades capitales del Reyno de Galicia titulo de MUY NOBLES Y MUY LEALES espresando que atendiendo á los muchos y grandes servicios hechos por los gallegos no podía dejar de concederle dos votos de representación en Cortes en vez de uno que le usurpaba la ciudad de Zamora[3].

Resulta evidente que para Ávila y La Cueva esta distinción honorífica está ligada á concesión de voto en Cortes ao reino de Galicia representado pola Xuntas do Reino. O proceso de creación destas Xuntas non está clarificado. Non son un órgano administrativo, nin xudicial senón unha “asemblea representativa” e teñen como precedente as Xuntas da Irmandade conformadas cos procuradores das principais cidades e vilas de Galicia nos tempos finais da Idade Media. Os procuradores do Reino de Galicia se reúnen, primeiro, en representación das cinco cidades cabeza de provincia que dende 1530 serán, finalmente, sete ao separarse, en datas non coñecidas, tanto Coruña e Betanzos como Santiago e Tui, creándose esta dúas novas cidades, Betanzos e Tui, como cabeceiras provinciais, xunto a Santiago, Coruña, Lugo, Mondoñedo e Ourense.

O proceso de institucionalización destas Xuntas culmina en 1621 cando votan un servizo de 100.00 ducados para a escuadra de Galicia que abre as portas a que Felipe IV lle conceda a Galicia, mediante unha Provisión de 13 de outubro de 1623, o voto en Cortes (ata daquela representada pola cidade de Zamora). Este voto foi concedido ao Reino de Galicia, a quen se lle asignan dous votos, que se repartían entre as sete cidades cabezas de provincia, independentemente da súa condición reguenga ou señorial. Ao ser sete establécese unha quenda que favorecía a Santiago, que entraba na primeira e na última quenda; temporalización recollida nunha Real Provisión de 5 de abril de 1625.

Cómpre indicar que lamentablemente non se conserva a Real Provisión de 13 de outubro de 1623, senón que o seu contido o coñecemos por que se reproduce na Provisión sobre as quendas para a representación de Galicia en Cortes de 1625[4]. Neste documento non figura mención algunha ao tratamento honorífico a conceder as sete cidades, cabaceiras das provincias, que representarán ao Reino de Galicia con voto en Cortes.

Pedro López, que tampouco aporta o documento orixinario desta designación, apunta o seguinte: Parece que el título de Muy Noble y Muy Leal ciudad quedaba reservadopara cada una de las siete capitales de las provincias menores del Reino de Galicia: Coruña, Betanzos, Mondoñedo, Lugo, Ourense, Tui, y Santiago[5]

Por tanto, temos de procurar a confirmación deste uso protocolario na documentación municipal tudense que se conserva. As actas capitulares do concello de Tui máis antigas conservadas corresponden ao ano 1597 e nelas sempre se menciona “la ciudad de Tuy” e con esta sinxela denominación figuran tantos os documentos elaborados polo concello tudense como nas cartas e escritos dirixidos ao mesmo nas primeiras décadas do século XVI.

Teremos que agardar ata 1648 cando figure por vez primeira esta denominación no encabeza do libro de acordos da cidade: Año de 1648. Libro de esta M. N. y M. L. de Tuy”. O texto desta portadiña dos documentos é o seguinte:

Libro de Aiuntamiento de esta M. N. Y M. L. Ciudad de Tuy, de el año de 1648, en que se yncluien los autos de Aquerdo, y hordenes que se executaron eneste presente año, por los Sres. Justicia y reximiento de dicha Ciudad.

Sr. Juez, D. Lope de Espain y monte

Señores Regidores

Don Francisco de Caldas Vacelar

Don Juan Teijeira de Zuñiga

Don Diego Fernandez

Don Fernando Fernando Ibañez Carvajal

Procurador General, Sevastian de Lias

Escribano Fernando Rodríguez

Estamos por tanto a vinte cinco anos da suposta concesión deste privilexio que aínda hoxe segue conservando a nosa cidade. Resulta evidente que non foi un proceso inmediato a incorporación deste tratamento á documentación municipal. Tendo en conta que as cuestións de protocolo naquel momento histórica tiñan unha singular relevancia, como se pode constatar no proceso que leva a concesión do voto en Cortes e á consolidación das Xuntas do Reino de Galicia[6], non parece lóxico que se o privilexio dese tratamento honorífico foi concedido en 1623 o Concello tudense demorase tanto tempo en empregar este tratamento que fortalecía a súa posición de cabeceira provincial. Pero non é mais que unha hipótese da que carecemos de apoio documental.

Sobre este tema das distincións honoríficas da cidade tudense como estamos comprobando é preciso afondar na investigación na documentación municipal ou eclesiástica que poderá clarificar este proceso, pois ata agora como queda de manifesto unicamente podemos constatar unha hipótese baseada na citas atopadas na documentación.

Pero, os títulos que acompañaban ao nome da nosa cidade non eran unicamente os de Moi Nobre e Moi Leal, senón que nun traballo de grande interese do prestixioso profesor e arquiveiro, Pedro López, sobre as festas que organiza o concello tudense en 1732 pola reconquista da praza de Orán, no Norte de África figura o seguinte documento: Relación puntual de las fiestas executadas por esta M. N. Leal y Antigua Ciudad de Tuy, por la feliz milagrosa Restauracion de la plaza de Orán y su castillo, a la obediencia de el Rey nuestro señor (Dios le guarde) en este mes de Jullio de 1.732[7]

O propio autor nos informa que este titulo de “Antiga” tamén foi empregado pola cidade de Lugo, no ano 1746[8] e como no caso tudense deixado de empregar do decurso do tempo. Outras cidades españolas como Toro, Ávila ou Calahorra continúan na actualidade empregando esta titulación.

En conclusión, dende o século XVII e paralelo a súa condición de capital da provincia, con voto en Cortes como representación do Reino de Galicia, a cidade de Tui ostenta este título honorífico de “Moi nobre e moi leal cidade”, pero sen que poidamos establecer con precisión unha data concreta deste privilexio.

 En datas próximas, concretamente o 16 de novembro, celebraremos o cuarto centenario da morte, na cidade francesa de Tolosa, do pensador tudense Francisco Sánchez. Neste blog nos temos ocupado sobre a súa figura e a súa transcendencia con diversos post, o primeiro deles, de hai quince anos -necesitado, evidentemente, dalgunha actualización- segue sendo unha breve aproximación a súa vida e obra: https://tudensia.blogspot.com/2008/09/francisco-snchez-o-tudense.html

Retrato de Francisco Sánchez. Estampa calcográfica de Michel Lasne, sen data

Dende Tudensia queremos sumarnos ás celebración desta efeméride que ten de contribuír a revitalizar o coñecemento deste egrexio tudense do século XVI autor dunha senlleira achega ao pensamento europeo daquel tempo co seu libro Quod nihil scitur.

A pesar de que a obra de Francisco Sánchez foi coñecida por importantes autores como Francisco de Quevedo ou Miguel de Cervantes, sen embargo o noso pensador careceu dun recoñecemento nos ámbitos académicos e intelectuais españois ao longo da Idade Moderna. De seguro que a súa ascendencia xudía e o seu pensamento filosófico baseado nun escepticismo sobre a posibilidade do coñecemento limitaron a difusión do Quod nihil scitur no ámbito español. Non sucedeu o mesmo con reputados pensadores europeos como Kant, Leibnig, etc que coñeceron e estudaron a obra sancheciana.

Haberá que agardar a finais do século XIX para que un intelectual español como Marcelino Menéndez Pelayo recupere a figura de Sánchez no discurso pronunciado na súa recepción como académico na Real Academia de Ciencias Morales y Políticas o 15 de maio de 1891. Unha alocución titulada: «De los orígenes del criticismo y del escepticismo y especialmente de los precursores españoles de Kant». Este discurso fixará o paradigma hermenéutico sobre Sánchez dominante en España moitas décadas, aínda con vixencia na actualidade.

Posteriormente, no ámbito da cultura hispana, centraran a súa ollada en Sánchez, por un lado o historiador da filosofía Eloi Bullón y Fernández que no ano 1905 publica en Salamanca  “Los precursores españoles de Bacon y Descartes” e posteriormente, dende a década dos anos trinta, será o filósofo Joaquin Iriarte quen lle dedique especial atención ao pensador tudense.

Xa Menéndez Pelayo recollía a polémica do berce de Francisco Sánchez entre Braga e Tui, clarificado polo investigador H.P. Cazac pouco tempo despois, en 1904, co descubrimento do seu autógrafo declarándose nacido na nosa cidade, aínda que é certo que noutros escritos defínese xenericamente como “bracarense” ou “hispano”.

O achado posterior, en 1920, da súa acta de bautismo en Braga reabriu a controversia, ou mellor dito o debate sobre como encaixar esa declaración de ter nacido na cidade tudense, en torno a 1550 segundo o seu discípulo e primeiro biógrafo R. Delassus, e o seu bautismo no ano seguinte na igrexa de San Xoán do Souto en Braga. Aínda hoxe non temos unha explicación axeitada para esta circunstancia.

Anteriormente a estas palabras de Menéndez Pelayo ninguén en Tui tiña referencia algunha sobre a figura de Francisco Sánchez, pois nin Avila y La Cueva na súa monumental obra de 1852 recolle información algunha ao respecto, como tampouco o libriño de Máximo Casal González “Apuntes histórico-biográfico-descriptivos de la M. N. y M. L. Ciudad de Tuy y sus hijos ilustres leídos en el Liceo Artístico en Octubre de 1884” ofrece referencia algunha.

Haberá que agardar ao segundo número do Boletín da Real Academia Galega, do ano 1906, onde Manuel Murguia publica un artigo titulado Francisco Sánchez denominado “el excéptico” no que recolle os descubrimentos de H.P. Cazac e a relación de Sánchez e a súa familia co xudaísmo e a súa condición de “cristians novos” vivindo a ambos lados do río Miño. Murguía abre unha liña de investigación e difusión da vida e obra de Francisco Sánchez no ámbito da cultura galega.

No ano 1922 a revista “Nós”, referencia esencial no pensamento galeguista, publicou unha tradución ao galego da principal obra de Sánchez o libro Quod nihil scitur a cargo do profesor do instituto de Ourense Xan Aznar. Foi no número 12, de 25 de agosto de 1922, en que publica o primeiro dos artigos titulado “O filósofo de Tuy” que tras esta primeira entrega cunha introdución á obra e biografía do filósofo, continuará coa tradución ao galego da referida obra nos seguintes números: 14-15, 19-23, 26-27, 30, 35-37, 40, entre os anos 1922 e 1927[1]. Cabe resaltar que esta foi a primeira tradución do Quod nihil scitur a un idioma romance, neste caso ao galego, demorándose ata o 1927 a súa versión ao español.

O galeguismo soubo aproveitar esta circunstancia que posicionaba a Galicia no panorama do pensamento europeo do Renacemento. E asi no ano 1929 o Centro Galego de Montevideo organiza unha conferencia sobre Francisco Sánchez que estará impartida polo filósofo uruguaio Luis Gil Salguero. Titúlase “El escepticismo de Francisco Sánchez” e figura referenciada no na revista do propio centro, en 1930, e recollida nun libro titulado Publicaciones del Centro Gallego, IV y V ciclo de conferencias, editado en 1930.

Un labor a cargo do mundo emigrante e galeguista continuado coa edición en 1944 dunha tradución ao español na colección “Camino de Santiago” que promove a editorial “Nova” de Buenos Aires no que foi fundada e dirixida por Luís Seoane e Arturo Cuadrado, dous nacionalistas exiliados, que editan once títulos sobre temas e autores galegos, tanto contemporáneos como clásicos, como é o caso desta obra “Que nada se sabe” cunha portada da autoría do propio Luis Seoane.

Houbo que agardar ata o ano 1937 para unha primeira referencia propiamente tudense sobre Sánchez. O cóengo e historiador Juan Domínguez Fontenla publica no xornal “Faro de Vigo”, de 27 de xullo, un artigo titulado: “Un gallego ilustre: Francisco Sánchez era de Tui” que constitúe, no estado actual dos nosos coñecementos, a primeira referencia na bibliografía local sobre a egrexia figura de Sánchez[2]. Domínguez Fontenla acredita, nunha nova oportunidade, o seu amplo bagaxe sobre a historia tudense e as fontes bibliográficas pois recolle boa parte das afirmacións de Cazac e de diversos autores portugueses.  Aínda que este traballo foi recollido no libro das festas de San Telmo deste ano 2023 polo seu interese e polo seu carácter pioneiro o publicamos neste post como un documento referencial na recuperación da memoria de Francisco Sánchez para a nosa cidade e as súas xentes.

A bibliografía tudense sobre o noso médico e filósofo se enriquece coa achega do cronista oficial de Tui, Manuel Fernández-Valdés Costas, que publica no Boletín Real Academia Galega do ano 1956 un traballo titulado: Francisco Sánchez “el escéptico”: lugar y fecha de su nacimiento cunha nova afirmación do seu berce na nosa cidade.

Outro tudense, o tamén médico Darío Álvarez Blázquez, dedica a Francisco Sánchez a súa tese de doutoramento presentada no ano 1960 co titulo La Vida y la obra del célebre médico gallego Francisco Sánchez "El Escéptico", profesor en Toulousse : (1550-1623) e cualificada cunha nota de “sobresaliente cum laude”. Nesta tese fai unha análise pormenorizada da bibliografía existente sobre a polémica da nacionalidades de Sánchez e posteriormente un achegamento amplo á obra médica do noso autor. Previamente no ano 1959 publica na revista do Museo de Pontevedra un artigo titulado Francisco Sánchez “el escéptico”. Posteriormente, tomando tamén como base a súa tese Darío Álvarez publica, en 1964, o libro “Francisco Sánchez, “El escéptico”. Un gallego precursor” na que reafirma a súa reivindicación da orixe tudense.

No ano 1982 o Museo e Arquivo Diocesano tudense edita un escrito de Francisco Sánchez, titulado "Sobre la duracióny brevedad de la vida". Un texto escolmado e presentado polo prestixioso investigador Carlos Mellizo, profesor na Universidade de Wyoming en Estados Unidos, autor de diversos traballos sobre o pensador tudense.

O seguinte fito na investigación sobre Francisco Sánchez dende Tui estivo a cargo de Ernesto Iglesias Almeida, cronista oficial da cidade, que nun artigo titulado “Los judíos de Tui” publicado na revista Sefarad en 1987 documenta a presenza do seu pai, o médico Antonio Sánchez, na nosa cidade. Iglesias Almeida atopou o contrato entre Antonio Sánchez e o Cabido da Catedral tudense polo que se contrata a aquel como médico no ano 1558. En consecuencia, a familia Sánchez se residía en Braga no 1551 para o bautizo de Francisco regresou a Tui aos poucos anos. Se cuestionaba así a hipótese, ata daquela xeralmente aceptada, da breve presenza desta familia en Tui.

Moi recentemente outro historiador tudense, Suso Vila, ten aportado outro notable documento sobre a permanencia do médico Antonio Sánchez en Tui. Trátase do aforamento polo Cabido dunha ampla propiedade na zona da Lagoa cun contrato asinado o 7 de xaneiro de 1564 que alongan a estadía da familia Sánchez na nosa cidade, aínda que seguimos sen coñecer unha data concreta da súa partida de Tui. Neste traballo titulado “O exilio dos cristiáns novos en Galicia. O exemplo da familia de Francisco Sánchez” publicado na revista “Murguia. Revista Galega de Historia” do pasado ano 2022 Suso Vila ofrece tamén unha documentada análise das relacións familiares que favorecerían e facilitarían a fuxida de Antonio Sánchez e Filipa de Sousa, co seu fillo Francisco, cara Bórdeos debido ás presións derivadas do clima social contra os “cristiáns novos” e ás visitas dos inquisidores tras a creación do Tribunal da Inquisición en Santiago de Compostela no ano 1562.

Finalmente, referenciar que no ámbito da investigación académica en Galicia arredor da figura de Francisco Sánchez nas últimas décadas cómpre citar dous nomes. Por unha banda, F. Fernández Dobarro que presenta, no ano 1985 a súa tese de doutoramento na Universidade Complutense de Madrid titulada Francisco Sánchez y el escepticismo de su tiempo, que será publicada pola Deputación de Ourense en 1988. O outro profesor é Martín González Fernández, catedrático de Filosofía na Universidade de Santiago de Compostela, que realizou a súa tese de doutoramento sobre La filosofía de Francisco Sánchez, el "escéptico" : (1550-1623) no ano 1985, publicando posteriormente numerosos traballos sobre o pensador tudense, entre os que cómpre salientar o libro O labirinto de Minos: Francisco Sánchez, o "Escéptico", un galego no Renacimento editado no ano 1991.

Este breve achegamento a algunhas das principais pescudas sobre a traxectoria de Francisco Sánchez serven de limiar e contextualización a tres artigos que iremos publicando en Tudensia nos vindeiros días dedicados ao noso pensador para sumarnos ao recoñecemento, no cuarto centenario da súa morte, a este egrexio médico e filósofo que coa súa obra Quod nihil scitur realizou unha senlleira aportación filosófica no ano 1581 que aínda hoxe segue suscitando interese expresando a potencia do ser pensamento. Para Tui e para Galicia recuperar a figura egrexia de Francisco Sánchez resulta imprescindible. Agardamos que estas actividades faciliten incorporalo á nosa memoria colectiva como un fito senlleiro na nosa traxectoria histórica.

Un gallego ilustre: Francisco Sánchez era natural de Tui

De pocos hombres se ha escrito tanto como acerca de este ilustre filósofo y notabilísimo médico que a fines del siglo XVI y principios del XVII ilustró con su ciencia las universidades francesas de Montpellier y de Tolosa.

No satisfecho con haber dedicado gran parte de su vida a la enseñanza universitaria especialmente en la última de aquellas ciudades en la que fue Real catedrático de artes liberales y Filosofía y de Medicina, Rector de la misma Universidad y por último decano de la Facultad de Artes y después de la de Medicina, en cuyo cargo le sorprendió la muerte, dejó también en pos de si una estela luminosa de ciencia en obras muy notables que le han granjeado mucha fama, no solo en Francia, campo principal de sus labores científicas, sino también en otras naciones a donde llegó su ilustre nombre.

Razón es esta por la cual son muchos los escritores que en sus días y posteriormente se han ocupado en su personalidad, en el análisis de sus escritos que han formado época y en hacer investigaciones relativas a su biografía. De mucho tiempo acá no se publica ninguna obra de “Historia de la Filosofía” que no trate de este notable hijo de Tui. España es tal vez la nación en que menos se ha escrito acerca de él.

El punto más dicutido –objeto único de este artículo de carácter puramente histórico- es el relativo a su nacionalidad. Muy pocos son los escritores que lo hacen español; contadísimos los que le recuerdan como nacido en Tui; la mayor parte de ellos dicen de él que es natural de Braga, capital de la antigua provincia y comarca de Entre Duero y Miño, en el norte de Portugal.

No es del caso referir cuáles son los escritores que siguen esta opinión errónea, que tal vez el mismo Francisco Sánchez fomentó inconscientemente, calificándose a sí mismo de “bracarense” cuando explícita y francamente en documento oficial que reproducimos gráficamente de que “nació en la ciudad de Tui”.

Antes de presentar a nuestros lectores este importantísimo testimonio demostrativo de su verdadera nacionalidad vamos a resolver y destruir las razones en que se apoyan los que no le permiten nacer en Tui.

En los documentos oficiales de los registros académicos de la Universidad de Montpeller, donde nuestro paisano terminó sus estudios literarios, hablando de sus grados existen las siguientes notas:

1ª . En 23 de noviembre de 1573 al recibir el grado de Bachiller en Medicina firma así: “Ego Franciscus Sanchez, Hispanus, Bracarensis diocesis, insiquitus sum laurea Baccalaureatus”.

2ª. En 29 de abril de 1574, al ser Licenciado en Medicina escribe “Ego Franciscus Sanchez, Bracarensis diocesis, accepi gradum Licenciaturae”.

3ª. En 13 de julio de 1574 al recibir colación de Doctorado en Medicina, suscribe “Ego Franciscus Sanchez, Hispanus, diocesis Bracarensis, accepi gradum Doctoratus”.

Al leer estas frases repetidas “diocesis Bracarensis” dedujeron que el mismo había afirmado su nacionalidad portuguesa y su patria de Braga. Nada más inexacto, porque el insigne filósofo y médico sólo habla en un sentido muy lato de que era de la archidiócesis bracarense, refiriéndose a la que se conceptuaba históricamente capitalidad eclesiástica de su país, la cual extendía su jurisdicción y abrazo toda la antigua “Gallaecia” romana, y a la cual aún en nuestros días, dan la prerrogativa de “Primada de las Españas” todos los teólogos y canonistas portugueses.

Francisco Sánchez, que tenía arraigos familiares en Portugal, como veremos, al subscribir las actas de recepción de sus grados académicos, se acomodó al estilo antiguo histórico, refiriéndose a la capitalidad arcaica de la provincia eclesiástica que unas veces perteneció a Lugo y otras a Braga, y solo recientemente, al hacerse independiente Portugal de España, pasó a Compostela.

La voz “Bracarense” tiene además un sentido poco conocido y es que se identifica con la palabra “gallego”. La antigua “Gallaecia” extendíase a uno y otro lado del Miño desde el Duero, y por eso las voces gallego y bracarense tienen un carácter sinonímico histórico, y solo en este sentido la empleó nuestro escritor, al llamarse bracarense del lado de acá del Miño.

Existe, en efecto, en las mencionadas subscripciones una palabra que confirma plenamente esta nuestra afirmación, y desvirtúa en absoluto la idea de que sea bracarense geográficamente su nacimiento. Llámase de hecho en dichas subscripciones “Hispanus-Español”.

Ahora bien. Si Francisco Sánchez hubiese hecho estas declaraciones después del año 1580 en que se verificó la anexión de Portugal a España en los días de Felipe II, cuando toda la península ibérica pasó a constituir una sola nación; España, pudiera haber lugar a confusiones, pero no fue así, sino que escribió esto en los años 1573-74, y entonces estaban absolutamente separadas ambas naciones.

Al hablar Francisco Sánchez de su tío político paterno, llamado Antonio López que vivía en Valença do Miño, llama a esta ciudad la “última Lusitaniae urbs”, es decir, última o extrema ciudad de Portugal, lo cual prueba que para él eran naciones distintas la española y la portuguesa, y por lo tanto al llamarse a sí mismo “hispanus”, “bracarensis” fue lo mismo que español y gallego, no natural de Braga, sino como sufragáneo de la ciudad constituida por Constantino el grande capital de la Gallaecia romana y Metrópoli más tarde de nuestra provincia eclesiástica.

Veamos ahora la prueba categórica de su nacionalidad tudense.

En el libro registro de matrículas de la Universidad de Montpeller hállase el documento, cuyo autógrafo reproducimos a continuación, perteneciente al 21 de octubre del año 1573 folio 49 vuelto del libro académico correspondiente a esta fecha.

“Yo Francisco Sánchez, español, “nacido en la ciudad de Tui” fui interrogado por el Señor Francisco Faeneo, Procurador de esta Academia y recibido por el Señor Lorenzo Jouberto. Canciller, entre los estudiantes de Medicina, y pagué los derechos del Colegio, y prometo observar los estatutos, y elijo por mi padre (padrino académico), a don Francisco Faeneo, Procurador de esta Academia.”

“En fé de todo ello escribí estas con mi propia mano en el año del Señor mil quinientos setenta y tres, en el día veintiuno del mes de octubre.” – Francisco Sánchez. (firmado y rubricado.)

Por los detalles deducidos de sus grados académicos y brevísimas notas de su biografía, se deduce que nació nuestro paisano en la segunda mitad del año 1550. A esta fecha no alcanzan los libros parroquiales de Tui que hemos rebuscado diligentemente. No existe partida de supramental de su bautismo como alguien afirmó.

Sabemos que su padre se llamó Antonio Sánchez, y tuvo una tía paterna avecindada en Valença do Miño casada con un tal Antonio López, el cual venía casi diariamente a visitar a su familia de Tui. Tuvo dos hijos en Tolosa, el uno llamado Dionisio y el otro Guillermo, hombres de letras que dedicaron sus obras a la memoria de su padre. Tuvo también un primo llamado Duarte Paulo, natural de Lisboa.

Falleció Francisco Sánchez en la ciudad de Tolosa, a mediados de noviembre de 1623, siendo sepultado el día 16 de dicho mes en la iglesia de los Padres Franciscanos de la Gran Observancia, la cual iglesia hoy ha desaparecido. Tenía entonces setenta y dos años de edad.

Estos detalles tomados de su partida de sepultura eclesiástica en el libro de defunciones de la basílica de Notre Dame-la-Daurade, en Tolosa, situada en las cercanías de la Facultad de Medicina, prueban y confirman que el notable filósofo y médico era cristiano católico, pues se cobijaban sus cenizas en la tierra sagrada de un templo de los hijos de San Francisco de Asís.

Juan Domínguez Fontela

De la Real Academia de la Historia.                    

Publicado en Faro de Vigo de 26 de xullo de 1937

Continuamos cunha nova achega sobre a figura egrexia de Francisco Sánchez, ao conmemorar o cuarto centenario da súa morte na cidade francesa de Tolosa. O descoñecemento sobre a figura do pensador tudense deriva, como xa comentamos no anterior post, da escasa atención que por parte dos intelectuais galegos e especialmente españois teñen prestado á figura de Sánchez.

Son moi escasos os exemplos de escritores ou intelectuais que, máis aló dos estudosos da filosofía e a súa historia, teñen prestado atención ao noso homenaxeado, contribuíndo deste xeito a manter no esquecemento a súa obra e personalidade que ofrece unha particular achega á historia do pensamento europeo do Renacemento que reclama un mínimo recoñecemento.

Un dos escasos exemplos desta atención foi o caso de Eugenio Montes que no diario “Arriba”, no que colaboraba habitualmente, publicou en novembro de 1951 un artigo glosando a figura de Sánchez, mostrando un amplo coñecemento da súa traxectoria e pensamento e que hoxe recuperamos en “Tudensia” como exemplo

Eugenio Montes é unha “rara avis” da cultura galega, cunha traxectoria que abrangue dende un inicial galeguismo a un apoio ao réxime franquista, con quen se identificou. Unha ampla cita do “Album de Galicia” que promove o Consello da Cultura Galega nos documenta a primeira etapa de Montes:

Nace eu o 23 de novembro de 1900 na rúa Elduayen de Vigo, na casa dun seu avó que era notario, pero sendo aínda moi neno, e tras o pasamento do avó, a familia instalouse en Bande, onde se criou e de onde se reivindicaba. Estudou brillantemente o Bacharelato no instituto de Ourense, e iniciou en Barcelona as carreiras de Filosofía e Letras e Dereito. Rematou Dereito na Universidade de Oviedo e Filosofía e Letras en Madrid, onde se doutorou cunha tese que dirixiu José Ortega y Gasset.

Aínda adolescente, en Ourense, acode ao faladoiro que se organizaba ao redor da mesa de Marcelo Macías e coñece a Losada Diéguez, Vicente Risco, Otero Pedrayo, Primitivo Rodríguez Sanjurjo e Antonio Noriega Varela. Nos anos en Madrid frecuenta a vida cultural da Residencia de Estudiantes e trata cun feixe de mozos intelectualmente inquietos e anovadores, entre os que destacan Rafael Alberti, García Lorca, Gerardo Diego ou Salvador Dalí. Froito da amizade daqueles anos, Lorca dedicaralle «Gráfico de la petenera», unha das seccións de Poema del cante jondo, Gerardo Diego dirixirase a el como «Mi Virgilio» e Juan Ramón Jiménez recoñéceo como uno de los jóvenes en donde se expresa de mejor modo la culta inteligencia.

Mozo erudito, pendente das novidades literarias, Montes faise socio do Ateneo de Madrid, onde asiste a conferencias e actos literarios; e polas tardes, participa en faladoiros como a do Pombo, con Ramón Gómez de la Serna á fronte, ou o que se organizaba no Colonial ao redor de Rafael Cansinos-Asséns. Nesta época, e da man do seu director de tese, Ortega y Gasset, comeza a publicar na Revista de Occidente. Empeza tamén a incluír artigos en publicacións moi diversas; atopamos a súa sinatura nas madrileñas Cervantes e Cosmópolis, na vasca Idearium e en revistas vangardistas como Pesseo ou Grecia de Sevilla. Iníciase así a que será a súa verdadeira profesión, o xornalismo. Algúns anos despois, en 1920, Eugenio Montes será un dos asinantes do poema automático redactado de forma colectiva que Jorge Luis Borges envía a Tristán Tzara.

En Galicia, mentres, mantén fortes vínculos cos homes de Nós, moi especialmente con Vicente Risco, con quen comparte intereses literarios e o gusto pola literatura francesa, e con Losada Diéguez a quen cualifica de amador de Galicia coma ninguén. A eles dedica en 1919 os primeiros versos en galego que publica nas páxinas de A Nosa Terra: dúas pequenas composicións, asinadas o 10 de maio de 1919 que levan por título, «Noite», a dedicada a Vicente Risco, e «Neve», a de Losada. Son poemas próximos ao creacionismo de Vicente Huidobro e á literatura francesa, especialmente á de Cendrars e Reverdy. Tres anos despois, en 1922, inclúe versos en galego nas páxinas de Nós. Trátase dun feixe de orixinais composicións, publicadas baixo o epígrafe «Alalás da noite de S. Xoan» que dedica a Ramón Cabanillas. Como poeta foi, segundo Carballo Calero, un claro exemplo de autor novecentista, nómina na que se deben incluír tamén os nomes de Amado Carballo, Manuel Antonio ou os versos de Eduardo Blanco Amor.

Nestes anos convértese tamén nun asiduo colaborador da prensa galega, moi especialmente de La Zarpa, o xornal agrarista de Basilio Álvarez, e de El Pueblo Gallego, onde atopamos longos e ben documentados artigos que abordan temas diversos, desde a personalidade de Goethe á literatura portuguesa, de Antonio Machado a Walt Witman.

Autor de moitos libros de diferentes xéneros, na nosa lingua só publicou dous breves volumes. Apareceron ambos nestes anos iniciais de formación e mocidade. En 1922, en Ferrol, co número 10 de Céltiga, unha colección de tres narracións breves precedidas dun «Auto-prólogo», no que o propio autor explica a súa concepción do conto e a escolla do tema que comparten os tres relatos, a cegueira. Os textos, titulados «O vello mariñeiro toma o sol», «O aniño da Debesa» e «Como na parábola de Peter Breughel», están dedicados a Afonso Monxardín, Carlos Fernández Cid e Manuel Fontes Canal.

Oito anos despois, en 1930, aparece na Coruña, na editorial Nós de Ánxel Casal, o libro de poemas Versos a tres cás o neto, que reúne un conxunto de composicións próximas ao hilozoísmo de Amado Carballo, a quen dedica un dos últimos poemas, unha anovadora elexía. Algúns dos poemas foran antes incluídos en páxinas de xornais, así por exemplo, algún dos que publicara en Nós en 1922.

A estas dúas publicacións cómpre que engadamos o texto «Estética da muiñeira», aparecido nos números 13, 14 e 15 da revista Nós, entre o 25 de agosto de 1922 e o 1 de xaneiro de 1923. Trátase dun longo ensaio, dedicado a Xenius de quen di: Pra ti, Xenius, que tés o mismo nome que eu teño, a misma voación que a min me pula, o mismo amor pol-a tua terra que eu teño por Galicia. Neste traballo erudito inclúense, cun enfoque sorprendentemente innovador, algunhas consideracións sobre o baile máis famoso da cultura galega, a muiñeira. Reflexiona sobre a muller como bailarina, detense na importancia do muíño, na estética da danza ou no que dixo Goehe sobre a danza.

En maio de 1926 Eugenio Montes aproba a cátedra de Lóxica, Ética e Rudimentos de Dereito e escolle o instituto de Cádiz, onde se instala e onde trabará fonda amizade con José María Pemán. En marzo do ano seguinte a Deputación de Ourense ofrécelle unha axuda económica para que poida ampliar estudos no Instituto Rousseau e na Sorbona. Instálase en Francia e continúa formándose e consolidando o seu labor como xornalista, agora nas páxinas de La Época e El Sol. Entre 1931 e 1932 foi correspondente de El Debate en París e en 1933, dese mesmo periódico, en Londres. No ano seguinte, instálase en Berlín e Roma como correspondente do ABC.[1]

En 1931 foi candidato nas eleccións como independente nas listas do Partido Socialista, sen lograr escano. Sen embargo, aos poucos meses, inicia a súa viraxe ideolóxica incorporándose como redactor no xornal católico “El Debate” que promovía Angel Herrera Oria e abandona definitivamente a súa escrita en Galego. Como sinala o estudoso Gutiérrez Palacio[2]: “la influencia de Eugenio D'Ors, su maestro que evolucionó hacia Falange; su concepto minoritario y no nacionalista del vanguardismo; su amistad con Sánchez Mazas que le llevó casi a la fuerza de Renovación Española a Falange, y, por supuesto, influyó también su amistad con José Antonio Primo de Rivera [...]. Todo esto, junto con sus arcanos personales, explican este cambio ideológico. Eugenio Montes evolución a dende un progresismo a unha concepción monárquica e conservadora que no axitado clima da II República e o pensamento europeo daqueles ano, desemboca nun pensamento que o leva á Falange Española, do seu amigo José Antonio Primo de Rivera, e ao apoio ao réxime de Franco, a quen coñecía dende 1930.

Durante a guerra, claramente posicionado, formou parte do círculo de José María Pemán e Dionisio Ridruejo. Desde 1939, escribe en “Arriba” e colabora en “La Nación” de Bos Aires e “El Diario Ilustrado” de Santiago de Chile.

Tras a guerra civil, en febreiro de 1940 foi nomeado académico da Real Academia Española, sucedendo a Ramiro de Maeztu, a quen admiraba. Demorou a lectura do seu ingreso e non tomou posesión ata o ano 1977, cun discurso que titulou “El romanticismo de los clásicos” e que contestou Joaquín Calvo Sotelo.

Esta adhesión ao réxime levouno a ocupar a dirección do Instituto Español en Lisboa e dende 1954, ata a súa xubilación en 1971, este mesmo posto en Roma.En Italia recibiu numerosos premios e condecoracións: nomeamento da Academia dei Lincei; premio como periodista internacional Cidade de Roma; e Medalla de Ouro da Comunidade Europea, e os premios Tiber, Città di Castello e Mercuri d'oro.

Morreu en Madrid o 28 de outubro de 1982. Outro pensador, con quen coincide nos inicios falanxistas, Dionisio Ridruejo o define como “un home escepticamente despreocupado da súa propia coherencia” pois a pesar da súa militancia no movemento nacional de Franco, axiña estableceuse en Lisboa e logo en Roma, para escapar daquel tempo en que calquera saída, por pequena que fora, da ortodoxia implicaba o ostracismo público. Máis aló destas consideracións políticas, o estilo literario de Eugenio Montes foi sempre de gran altura especialmente no xénero das crónicas periodísticas que cultivou abondosamente.

Este artigo que deseguida reproducimos é, como sinalamos, un dos escasos traballos xornalísticos na prensa madrileña dedicados a Francisco Sánchez que pretendía rescatalo da postergación á que estivo e esta sometido o pensador tudense.

Francisco Sánchez, el de Túy 

Pueblos para morir de mala manera sobran en el enorme mundo triste, mas comprenderéis que los gallegos no íbamos a dejar morir de mala manera, nuestro querido río regional. Por eso, al fin de endulzarle el amargo trance, le pusimos junto al féretro oceánico, la hermosura de Tui. Así agoniza cada tarde llevándose en los ojos arreboles de luz en vidrieras góticas y torres catedralicias, entre huertos conventuales oliendo a rezos y cidras de querube, como aquel cabello de ángel que engolosinaba mi niñez a la hora del musa-musae escolar y del chocolate del obispo. Cierto que el Miño no se merece menos. Pero más tampoco se puede pedir en este valle de lágrimas.

Buen ataúd y buena cuna, pues ahí amaneció, con rocío de maitines y latines, el celeste “caravel” llamado Payo, y ahí pisó Francisco Sánchez la dudosa luz del día.

La naturaleza tudense de este filósofo fue muy disputada por nuestros vecinos lusos, que lo querían registrar en Valença o en Braga. Pero de esas disputas eruditas ya apenas queda un eco polvoriento desde que en la Universidad de Montpellier apareció una matrícula diciendo así: “Ego, Franciscus Sanctius, Hispanus natus in civitate Tudensi…”. Sin embargo, algo o mucho de bracarense tenia, pues Tui dependió durante largos siglos de esa archidiócesis conciliar y primada.

En todo caso, pocos lustros vivió en la patria miñota. Este temprano tránsito a otras latitudes suele atribuirse a que le corriese por las venas sangre judía. Que procediese de linaje converso es, en verdad, probable aunque no seguro. Probable, pues Montaigne no era sólo de su parentela espiritual, sino también física. Pero para que un gallego salga a ver mundo no necesita llevar consigo el rayo eterno de Israel: los caminos nos llaman y los perros de pajar nos muerden.

Mocedad estudiantil en la Universidad rabelesiana, madurez y maestría en la trovadoresca Tolosa, donde se quedó para siempre. ¿Recordaba desde esos paralelos el tierno Miño natal? Quizás,  pues ejercía la Medicina en el Hôtel-Dieu Sant Jacques. De esa suerte aun si no regresó nunca al país de su infancia, sus cuidados pudieron otros ir a Compostela. ¡y algún bordón se traería su morriña!

En el compostelano San Serenín de Tolosa yace el aquinata. El Hôtel-Dieu Saint Jacques está a su vera. Pero Francisco Sánchez se puso de espaldas a la Escuela con sus silogismos mazacotes, sus entinemas y sorites. Es antiescolástico porque es aristotélico; y antiaristotélico porque es hombre del Renacimiento, pues Renacimiento significa por de pronto tumba del estagirita, que desde entonces no volvió a levantar cabeza ni lleva camino de levantarle aunque “no se muere del todo”, afirma el oficio de difuntos.

Hôtel-Dieux Saint-Jacques de Tolosa, na actualidade

Precisamente contra el fundador del Liceo arranca mi compatriota. Con deliberado propósito polémico lo apedrea en su escrito sobre “Longitud y Brevedad del vivir”, achacándole defectos en que tampoco él deja de incurrir: confusiones, prolijidades, insuficiencias.

En ese escrito, a la peliaguda pregunta ¿Qué es la vida? Responde Sánchez de un modo demasiado original, pues le niega toda condición móvil, toda dinámica, toda actividad. “Es quietud”, nos dice. ¿Quietud? Ojalá, querido compatriota, pero a mí me parece que, por desgracia, equivocas los trastos y confundes los terrenos, pues ella cambia, se menea, acude, corre, vuela, arrebata, sacude, atropella, empitona, jadea, hocica, se perniquiebra y tunde. Razón que obligó a los amigos de lo permanente a inventar el Arte, raro ente que quizás consista en muchas cosas, pero por de pronto en pararle los pies a la atropelladora y cambiante vida; en darle el padrón, cogiéndola de sorpresa en un raro momento de hermosura, para fijarla en esa inmovilidad, pues abandonada a si propia la inconstancia se iría a los mismísimos infiernos, que ahí le lleva a su querencia: a lo demoníaco, a lo feo.

Pero si esta respuesta constituye un error, en cambio el tudense acierta al encontrar, libro adelante, un símbolo feliz, cuando compara a la vida con la imagen de un cuerpo en el espejo: “velut imago ab obiecto, tanquam anima et speculo tanquam corpore fluens”. Metáfora, que lo lleva de la mano a dibujar con un solo rasgo esta definición: “La vida es presencia”. Si, ni menos ni más: la vida es presencia; figura, el alma. Pero esto último no lo dice mi paisano: me lo estoy ahora mismo figurando yo.

En ese mismo escrito hay aún algo cuya importancia exige reposados exégetas. El aristotelismo hacía depender la mayor o menor duración de la vida de sólo el cuerpo. Mi compatriota impugna esa creencia materialista, sosteniendo que en la duración de la vida influye en gran modo el alma. Exégetas seposados. ¡Ay, yo carezco a lia par de reposo y de competencia! Pero doctores tiene nuestra Medicina, Marañones y Laínes, que os sabrán enseñar.   

Saber: esto es cuanto Francisco Sánchez ansía, esto es lo que todo hombre apetece o debería apetecer. Pues los más sienten muy poco la comezón del conocimiento esencial. Se estiman seguros. Van muy tranquilos en su borrico, en sus asnales patas. En la propia Tolosa casi todos marchan a sus ocupaciones sin la menor preocupación, mientras el físico del Hôtel-Dieu Saint-Jacques camina, día y noche, preocupadísimo. Día y noche. Estrellas hay que saben su cuidado, sus cavilaciones por un conocimiento alto y hondo que le quitara la fiebre, ahuyentándole toda perplejidad. Nada en la naturaleza le daba satisfacción plena, porque las verdades físicas, aun entusiasmándole, le dejaban como un temblor de ausencia entre las manos, un vacío metafísico imposible de llenar con lo natural. “No busques fuera”. Desengañado de los caminos externos, que no llevan a donde él quería llegar, se mete en sí mismo, se reconcentra en sí propio, zapa en el túnel de su noche sin acceder a lúcida seguridad. La razón le hace poner todo en duda. Bueno, pero la escuela supone a la razón dubitativa colgada de la inteligencia, a la cual atribuye un conocimiento innato de los primeros principios, por lo visto evidentes de balde. Mas he aquí que Sánchez, cuantos más peldaños sube por lo que la misma Tolosa llamó Sabunde “la escalera de la inteligencia”, más borroso ve todo, más aumenta su inseguridad. ¿Entonces? A seguir buscando sin esperanza en un saber cabal que provenga de lo humano, sin esperanza de resolver filosóficamente, los problemas últimos, porque la filosofía no tiene soluciones sin perplejidades permanentes; no es, en modo alguno, un arte de resolver nada, sino de poner en cuestión todo. En eso consiste su trágico heroísmo, su sublime grandeza.

Al buscador llamaban los griegos, escéptico, que tal vez sea el nombre propio del filósofo. En cualquier caso, el escepticismo activo es el comienzo de toda filosofía; no tiene otro principio que la incertidumbre. Por eso el pensamiento francés del gran siglo viene de la Facultad tolosana de vacilantes que ilustraron el señor de la montaña, el tudense y Charron. Facultad en la que aprendió, no como alumno oficial, sino como genio libre aquel gentilhombre que, avanzando “de tan buen paso” por collados oscilantes de la duda, topó, gracias a Dios, el “Cogito”.

De un solo punto parten caminos opuestos. Así, del “Quod nihil scitur” se llega a la Turena cartesiana. Pero, en contrario rumbo, y a través de la maravillosa maleza mítica de Vico, al Berlín de Dilthey y a la madrileña “Revista de Occidente”. Camino largo. Mas la filosofía es “el gran rodeo”, como Platón dijo. El gran rodeo por la tierra de nadie, bajo el cielo de todos.

Discurriendo sobre lo difícil -o imposible- que le resulta a nuestro pensamiento penetrar en la esencia del alma, observa Sánchez que esa dificultad proviene de que “nadie puede conocer con plenitud lo que no haya creado”. Por tanto, un saber cabal del alma sólo lo tiene el Divino Hacedor: “Verum ipsum factum”.

Sánchez deja que le cruce delante de los ojos un hallazgo genial y lo deja escapar, no lo retiene, no sigue eso que le pasa, aleteando, por el horizonte. Pero otros habían de seguir los que el no agarra. Vico había de sacar las consecuencias. ¿Cómo? Está claro. Si sólo se conocen de verdad las cosas que se hacen, entonces al mismo principio que le reserva a Dios y le niega a la criatura en pleno saber de las esencias, nos otorga el conocimiento de los hechos que causamos. El mundo humano lo hace el hombre mismo. De los hechos históricos somos autores. “E quando avviene che chi fa le cose lui stesso le narri, ivi non puo essere piu certa la storia”. El “Quod nihil scitur” conduce a la “Scienza Nuova”. Y al historicismo actual. Aunque Sánchez no lo haya sospechoso, ni Dilthey lo haya advertido; pero Vico, sí.

La importancia del “Verum ipsum factum” se me reveló ya en lejanos años escolares, a orillas del tierno río que vió nacer al escéptico. Hacia 1920 la sombra de Francisco Sánchez solía acompañar nuestros paseos orensanos por el puente antiguo. Entonces -en la revista “Nos”- fue su obra capital traducida por vez primera a una lengua española: la que acunó su infancia y la mía.

Un lustro después, pasando yo por Tolosa, dejé en una tumba de los Cordeleros un ramo de laurel y de tojo. También ahora mis palabras tienen voluntad de flores.

Eugenio Montes

De la Real Academia Española

Diario “Arriba” nº 5.955 de 28 de novembro de 1951.

O pasado xoves, 16 de novembro, conmemorouse o IV centenario do falecemento do médico, filósofo e humanista Francisco Sánchez co descubrimento na travesía da rúa Entrefornos, en pleno conxunto histórico, dun monólito dedicado a súa lembranza. Dende “Tudensia” vímonos sumando a esta efeméride con diversos textos dedicados á figura egrexia do pensador tudense.

As actividades organizadas, polo Concello de Tui, arredor do denominado “Ano Francisco Sánchez” teñen acreditado o interese que a súa figura segue suscitando entre os investigadores e os debates que promove: o estéril debate sobre a súa nacionalidade, o lugar onde reside na súa infancia e primeira mocidade, os motivos da migración da súa familia a Bórdeos, o lugar da súa formación -especialmente a de carácter médico-, a súa posible evolución ideolóxica dende o xudaísmo ao cristianismo, a súa consideración como escéptico ou como relativista, etc.

Resulta evidente a potencia do pensamento sancheciano que practicamente cunha única obra, o seu libro “Quod nihil scitur”, e con moi escasas referencias documentais para a construción da súa biografía, logo de catrocentos anos segue suscitando interese e concitando a investigadores e estudosos arredor da súa figura e a da súa obra.

No último século as achegas de diversos investigadores permiten construír a súa biografía con maior precisión. Os achados de Henry-Pierra Cazac nos anos 1903 e 1904 nos permiten coñecer polos seus autógrafos a súa identificación como “hispanus” ou como “natus in civitantem tudensis”; en 1920 o investigador portugués José Machado publica a súa acta de bautismo na parroquia de San Xoán do Souto de Braga en 1551; posteriormente Ernesto Iglesias Almeida, en 1987, documenta a presenza do seu pai, o físico Antonio Sánchez como médico do Cabido tudense no ano 1558, e moi recentemente Suso Vila atopou unha nova referencia documental sobre a familia Sánchez na nosa cidade, o foro dunha propiedade na Lagoa entre o Cabido e Antonio Sánchez e a súa muller Filipa Sousa no ano 1564, ampliando, por conseguinte, a estadía deste grupo familiar na nosa cidade e a súa preeminente posición social.

En consecuencia, resulta evidente a necesidade de afondar na investigación sobre a súa biografía a procura de novos datos que completen a súa traxectoria vital e resolvan as innumerables hipóteses nas que ata agora segue baseándose esta biografía.

Francisco Sánchez é un dos escasos referentes filosóficos de Galicia e de España na época do Renacemento, no humanismo no que se asentan o alicerces da cultura occidental que chega ata os nosos tempos. Resulta, en consecuencia, sorprendente a escasa atención que a súa figura ten suscitado nos estudosos e investigadores galegos e tamén nos españois. Cabe citar como grandes excepcións os diversos traballos de Martín González Fernández, da Universidade de Santiago de Compostela, ou a inclusión de Francisco Sánchez na “Biblioteca de polígrafos españoles” que promove a Fundación Ignacio Larramendi, onde figuran todas as obras sanchecianas e un interesante estudo do profesor Rafael V. Orden Jiménez. Ao contrario, en Portugal foi asumido como un dos referentes do seu pensamento, e figura mesmo no curriculum educativo como unha das claves do pensamento filosófico na época do humanismo renacentista e numerosos autores prestaron, e seguen prestando, atención a súa obra e personalidade.

Xa nun post anterior recollimos sucintamente a evolución dos estudos sobre Francisco Sánchez no ámbito galego. Hoxe para completar este serie achegamos o breve artigo sobre o noso pensador publicado por un dos máis importantes historiadores de Galicia, Manuel Murguía, que no tomo segundo do Boletín da Real Academia Galega no ano 1906, recollendo os descubrimentos de Cazac e incorporando, deste modo, a Francisco Sánchez ao acervo histórico e cultural da nosa terra.

Glosar a figura inxente de Manuel Murguía (1833-1923) non é posible neste reducido espazo. Pertence á xeración e estudantes da Universidade compostelá que influenciados polos acontecemento do levantamento progresista de 1846, que remata cos chamados “Mártires de Carral”, se agrupan no “Liceo de la Juventud” -fundado polo tudense Leopoldo Martínez Padín antes de establecerse en Madrid- onde comezaron a alimentar a vocación literaria e a conciencia progresista que os acompañou sempre.

Casado en Madrid con Rosalía de Castro ao retorno de ambos a Galicia, Manuel Murguía dedicouse plenamente a estudar a historia e a cultura de Galicia, nunha inxente obra que, de maneira pertinaz e lúcida, ilustrou o recoñecemento da nosa cultura. Así, en 1862 publicou o seu inconcluso Diccionario de escritores gallegos e, entre 1865 e 1866, viron a luz os dous primeiros tomos da súa Historia de Galicia, unha obra fundamental na conformación da emerxente ideoloxía nacionalista. Os terceiro e cuarto tomos apareceron en 1888 e 1891, mentres que o incompleto tomo quinto apareceu en 1913[1].

Xa viuvo, Murguía reside na Coruña e forma parte do grupo rexionalista que reuníase na libraría de Carré Aldao compoñendo unha faladoiro que pasou á historia co nome de Cova Céltica. Murguía, Carré Aldao, Eduardo Pondal, Martínez Salazar, Pérez Ballesteros, Salvador Golpe, Tettamancy, Martelo Paumán, Florencio Vaamonde, Galo Salinas, Eladio Rodríguez González, Lugrís Freire ou Banet Fontenla, entre outros, discutían do celtismo, da historia e da lingua de Galicia, pero tamén da súa situación económica, debatendo sobre posibles melloras. É neste contexto cando xorde a necesidade dunha corporación eficaz que coordinase e promovese o labor que se viña facendo en prol da lingua e da cultura de Galicia, e que desembocará na fundación da Academia Galega en setembro de 1905.

Na inauguración solemne da Academia, Murguía deixou claro no seu discurso o obxectivo principal da Academia: a atención á lingua galega. Unha inquedanza que xa expresara no seu famoso discurso nos Xogos Florais de Galicia, celebrados en Tui, en xuño de 1891 no primeiro acto público celebrado intregramente en lingua galega.

Neste compromiso de afondar na historia de Galicia que desenvolve Manuel Murguia ao longo da súa traxectoria podemos enmarcar este breve artigo publicado no segundo volume, correspondente ao ano 1906, do Boletín da Academia Galega dedicado ao noso pensador, Francisco Sánchez.

Acredita Murguía o coñecemento das investigacións de Cazac, publicadas no ano 1904 na Revista de Museo, Archivos y Bibliotecas sobre o lugar de nacemento de Sánchez, pero resaltando a súa orixe xudía, un tema ata daquela esquecido ou escamente valorado. Velaí os dous interesantes aspectos deste traballo de Manuel Murguía: incorporar ao ronsel da historia de Galicia a figura de Francisco Sánchez, resaltando a súa condición de “cristián novo”.

Reproducimos pois este traballo murguiano completando así estas evocacións sobre a figura de Francisco Sánchez que nos reclama, dende este aniversario, a necesidade de proseguir o labor de pescuda e investigación sobre a súa vida e obra, colocandoo no lugar que por xustiza correspóndelle no panorama do pensamento e na historia de Tui e de Galicia.

FRANCISCO SANCHEZ DENOMINADO “EL EXCEPTICO”[2]

La expulsión de los judíos de España decretada por los RRCC obligó a la gente israelita que vivía en Galicia a abandonar su país buscando en Portugal un asilo, del cual bien pronto debían ser a su vez arrojados. La mayoría de ellos, no quisieron apartarse mucho de los nativo lugares: las fronteras portuguesas les proporcionaban, con la proximidad de los campos y las gentes entre quienes habían vivido hasta entonces, algo de lo que dejaban, como quien dice, a su espalda. Allí les esperaban las nuevas tormentas pues aún no bien los hijos de los desterrados habían abierto sus ojos a los nuevos cielos, cuando la persecución llenándolos de sobresaltos, los devolvió a los lugares propicios en que los suyos habían arraigado. Los que de Galicia huyeron a Portugal en busca de un refugio, viéronse obligados a tornar a los viejos hogares abandonados, si habían de librarse de los peligros que los amenazaban.

Volvieron, pues, escogiendo de preferencia para instalar las nuevas viviendas, las comarcar limítrofes, para tener así un pie en Galicia y otro en Portugal, y poder sortear, en los primeros momentos, los peligros con que les amenazaba su infortunio. Lo que con mayor ansía pretendían, era pasar desapercibidos, y para ello residir en la sociedad cristiana como si en realidad a ella perteneciesen, mientras no llegaba para ellos el momento propicio, para huir a tierras más hospitalarias. Así vivían los desgraciados entre temores y zozobras, en la nueva patria apenas recobrada, y como quien solo espera el momento de partir, abandonando, con la morada de un día, los recuerdos todos que en su corazón despertaban los lugares nativos. Muchos no esperaban a tanto siquiera. Hallado el refugio, solo buscaban en él, el momento de reposo que necesitaban para buscar asilo seguro y con éste la paz que les faltaba.

Entre estos desventurados, se contó entonces el famoso médico Sánchez, que marchó con su hijo Francisco a Francia, donde este último, más famoso todavía como médico y como filósofo, habían de hallar el sosiego que su tierra les negaba. ¿Nació el padre en Galicia? ¿Nació en Braga, en cuya ciudad vivió algún tiempo? Son preguntas ambas sin respuesta categórica posible y solo puede decirse que se hallaba en Tuy por el tiempo en que nació Francisco. Así los recuerdos de éste, se reparten entre Braga y la vieja población tudense. En su memoria no se separaban ambas ciudades, y diciéndose natural de la diócesis de Braga, se confiesa hijo de Tuy. Cuantos se ocuparon de su vida y obras hacen lo mismo. En Portugal es axiomática su naturaleza bracarense, más las investigaciones verificadas recientemente en Francia, por su último biógrafo P. Henry-Pierre Cazac, confirman por modo imperativo, la opinión de que Tuy es la ciudad natal del insigne filósofo. Pudo por lo tanto afirmar con toda razón que ya está sentenciado el litigio, y resuelto el problema para en adelante.

De los minuciosos datos por Cazac aportados, consta, que si en los grados que obtuvo en Montpellier, tanto en el de bachiller, 1573, como en el de licenciado y doctor en 1574 dice: Ego Franciscus Sanchez Hispanus diaecesis Bracarensis; en cambio en la testimonial de su matrícula, cuyo facsímil dio a conocer su biógrafo, declara terminantemente ser hijo de Tuy. Ego Franciscus Sanctius, hispanus natus in civitate tudensis & escribe, disipando asi las dudas que pudieran suscitarse, relativas al lugar de su naturaleza.

Como no se trata ahora, ni de estudiar su obra ni menos considerarlo como médico insigne y filósofo más insigne aún, será suficiente terminar estas líneas, añadiendo, que nuestro Francisco Sánchez tiene en la historia de la medicina y en especial en la de la filosofía, lugar sobresaliente. Compáranle unos a Descartes y Pascal, y otros como Th. Braga, le proclaman precursor del positivismo. Todos saben, dice este último en sus Questôes de lit. e arte portuguesa, p. 281, que el fundador del Positivismo, durante el trabajo de su vasta síntesis, se privó sistemáticamente de toda lectura; así procedió Sánchez: Viendo que no era posible aprender cosa alguna en los libros, me concentré en mi actividad, y como si no se hubiese dicho cosa alguna, empecé por examinar los cosas en si mismas.

Elogio grande en verdad es este, pero no lo es inferior el que la Patiniana le consagra en breves líneas: Francisco Sánchez era un médico portugués, establecido en Toulouse, era cristiano, hijo de padres judíos, tenía mucho ingenio y era gran filósofo. Su librito Quod nihil scitur, es muy hermoso. Su tratado De Divinatione per somnum vale su peso en oro. Hizo también un libro español Del método universal de las ciencias, que es muy docto. Más el que cierra dignamente todos los elogios, es el que le consagra Lefevre en su obra La Philosophie, página 274: El excepticismo de Sánchez, es radical, pero previsorio y es el bueno.

Manuel Murguía

No amplo acervo patrimonial que custodiamos os tudenses a presenza de bens ligados á vida eclesial é moi amplo, derivado, especialmente, da condición episcopal da nosa cidade ao longo de moitos séculos.

A iconografía, entendida como a descrición por medio de imaxes dun tema ou asunto, xoga sempre un relevante papel na configuración destes bens patrimoniais, pois a Igrexa ten entendido, ao asumir a tradición xudía da que nace, a importancia destas representacións simbólicas, pois o signo é un elemento consubstancial á súa vida litúrxica e cultual, xa que as imaxes e representacións son expresión dunha realidade transcendente que nos queren comunicar e transmitir. É por medio dos elementos simbólicos como a Igrexa explicita ás realidades sobrenaturais, os misterios da fe, a presenza de Xesucristo en medio do seu pobo.

As principais afirmacións da fe cristián son a Paixón, Morte e Resurrección de Xesús e, como necesario paso previo, a súa Encarnación como fillo de María e fillo de Deus. Son a pascua da Resurrección e a pascua do Nadal. Aínda ata hai ben pouco non resultaba estraño escoitar neste tempo navideño a expresión “felices pascuas”, que rememoraba esta afirmación sobre o paso ou transito da condición divina á condición humana do mesmo Deus. Ambos acontecementos cimeiros da historia da salvación, da historia da humanidade, teñen sido obxecto de especial atención pola iconografía, para achegar os contidos destes misterios da fe a todos os fieis, a todos os homes.

En consecuencia, no patrimonio tudense conservamos diversas expresións iconográficas ligadas ao ciclo do Nadal que expresan por medio de imaxes e representacións gráficas estes momentos, tomando como elemento referencial os textos, principalmente, dos evanxeos, tanto os canónicos como nalgún caso os apócrifos, ligados á tradición da Igrexas dos primeiros séculos.

A principal expresión desta iconografía está na portada da nosa catedral sobre a que falaremos de seguido, aínda que renunciado a unha análise pormenorizada, que deixamos aos especialistas na historia da arte e da iconografía cristián.

O pórtico da catedral de Tui é sinalado como a primeira expresión da escultura gótica na Península Ibérica – que lle confire unha singular relevancia para a historia da arte- e tamén a primeira gran portada escultórica exterior da arte galega, tendo en conta que, por exemplo o Pórtico da Gloria compostelá ou o Pórtico do Paraíso de Ourense non son portadas exteriores senón interiores. No caso tudense o chamado na documentación “portal novo” será edificado no século XIV.

Esta obra escultórica é datada en torno a 1225, ano da súa consagración e os historiadores da arte a ligan coa presenza de cuadrillas de canteiros itinerantes, posiblemente de orixe franco. Establecendo paralelismo entre a portada tudense e portadas francesas como a da catedral de Laon, pero que temos que relacionar máis con programas iconográficos -relacionados co ciclo do Nadal- que con motivos estilísticos.   

Pórtico da Catedral de Laon

O pórtico da nosa catedral está dedicado, especialmente no seu tímpano central, á Encarnación de Xesús e aos episodios ligados a este acontecemento, onde a Virxe María, á que está dedicada esta Catedral ten un protagonismo central. O principal elemento desta iconografía está como dicimos no tímpano, que en Tui posúe tres niveis ou rexistros cada un cunha temática específica.

No primeiro nivel temos as escenas da Anunciación polo arcanxo Gabriel a María, o sono do Xosé, a representación do Nacemento de Xesús -no centro- e, finalmente, o anuncio deste nacemento aos pastores. O nivel inmediato está destinado aos episodios relacionados coa Epifanía: visita dos Magos de Oriente ao rei Herodes e a posterior adoración destes Magos ao Neno Xesús. Finalmente, no rexistro superior atopamos a representación da Xerusalén celeste, do reino dos ceos.

O centro do conxunto escultórico é Nosa Señora no momento posterior ao nacemento do seu fillo. O programa iconográfico pretende representar ao tempo á natureza humana e o carácter sobrenatural deste acontecemento histórico. Neste caso María aparece de costas ao seu neniño cunha expresión case melancólica  “lo que tradicionalmente se ha explicado como expresión del parto con dolor y de su naturaleza humana. Sin embargo, cabría preguntarse si éste es un dolor físico, derivado del alumbramiento, o un dolor espiritual, vinculado a la futura muerte de Cristo en la cruz, que ya se presiente desde este instante”[1].

Esta expresión un tanto indolente ten a súa referencia en numerosos textos apócrifos e patrísticos. Además de la virginidad la ausencia de dolor en el parto de María es la otra constante que encontramos en los textos. Este aspecto es importante en tanto que marca la diferencia con otras representaciones de partos en las que el escultor ha dejado en el rostro de la mujer el signo del sufrimiento frentre a la placidez que encontramos en la Virgen con el Niño. Como es de sobra conocido, el dolor forma parte del castigo a Eva en Gn. 3, 16[2]. Esta ausencia de dolor expresa a condición da Virxe María como a “nova Eva” pola que superan os castigos impostos por Deus debido pecado orixinal de Eva e Adán, pois co nacemento de Xesús, se restaura a creación realizada por Deus, o seu designio de salvación para a Humanidade.

A escena do Nacemento é representada nun interior, remarcado polas columnas, ben traballadas e rematadas en capiteis decorados que indican un ámbito doméstico, fronte a tradicional representación nun cortello ou nunha cova. Posiblemente se trata de resaltar a condición rexia, tanto de Cristo como da súa Nai, situando este episodio nun espazo axeitado á condición superior dos chamados a reinar tanto no ceo coma na terra.

Sinala la iconografía de la Virgen tendida sobre el lecho tiene pocas variantes. Está fórmula iconográfica, presente ya en sepulcros romanos, se difundió a todos los ejemplos de nacimientos de personas de relevancia, lo que contrasta con los partos de mujeres de condición anónima que se figuran de pie[3].

Nesta liña na escena central da portada tudense a representación iconográfica do Nacemento de Cristo desenvólvese nunha cama con dosel, tan distante doutras escenas que reproducen a humildade dun cortello, simboliza á alta condición deste Neno,  considerado coma un rei, tanto pola súa condición de divina que o fai soberano do reino dos ceos como polo feito que a súa morte e resurrección garanten que reina sobre a morte e todos os seus inimigos, especialmente o pecado e a morte.

Ao tempo, xunto con este valor simbólico, esta cama mostra a habelencia dos canteiros que traballan nesta portada que dominan a confección dos pregues das cortinas e a propia roupa de cama e xunto co dosel dotan á escena dunha profundidade que supera a rixidez de tempos anteriores e crea unha representación artística máis conseguida e verosímil.

Unha referencia á misión salvífica de Cristo, pola súa morte e resurrección, figura tamén na representación iconográfica do Neno Xesús, que aparece na escena, por detrás da súa Nai, e completamente enfaixado. Al Niño podemos hallarlo fajado en pañales o completamente desnudo. El hecho de fajarlo tendría que ver con dos cuestiones. Por un lado respondería a la costumbre de vendar a los recién nacidos por espacio de cuarenta o sesenta días a fin de proteger su frágil cuerpo de fracturas y golpes. Por otro lado, derivaría del deseo de establecer un paralelismo entre el nacimiento y la muerte de Cristo, de modo que el Niño fajado se pone en paralelo con Cristo amortajado, máxime cuando el pesebre en que éste asienta se transforma en un sepulcro[4].

Por detrás deste Neno aparecen representados, unicamente amosando as súas cabezas, o boi e a mula, asociados ás representacións do presebe, un elemento tomado dos apócrifos pero amplamente estendido dende as primeiras representacións do Nadal. Neste caso ambos animais están adorando ao Neno Xesús, expresando que eles recoñecen a súa divindade como se recolle en numerosos escritos de época medieval.

Completan esta escena natalicia un grupo de catro anxos na parte superior, que responde aos esquemas iconográficos medievais onde este grupo de anxos aparecen representados nos ceos, sempre fóra do espazo onde ten lugar o alumbramento, expresando coa súa xestualidade signos de adoración, ledicia, glorificación e recoñecemento do prodixio da divindade feita home.

Sobre este conxunto anxélico atopamos outra constante nas representacións iconográficas da Natividade: es habitual es señalar el lugar del nacimiento con la presencia de un astro en el cielo, estrella que guiará después a los Magos, y del que en ocasiones partirá un haz de luz que culminará en la figura del recién nacido[5] Este astro e a súa luz irradiante figura en numerosos relatos medievais nos que beben os que deseñan estas representacións iconográficas.

Ben ao caso lembrar neste punto que estes conxuntos escultóricos adoitaban estar pintados, como aínda podemos albiscar nalgunha figuras do pórtico tudense, o que contribuiría a destacar, mediante o uso de cores, estas alusións simbólicas como é neste caso que comentamos o raio de luz que alumearía dende o ceo o lugar do portentoso natalicio.

Acompañan a esta escena central outros momentos dos relatos sobre o Nacemento de Cristo. Ollando de dereita a esquerda, figura, en primeiro lugar, o momento da Anunciación polo arcanxo San Gabriel á María, unha moza de Nazareth, da elección divina para concibir, por obra do Espírito Santo, ao Fillo de Deus. O arcanxo, que pola súa postura corporal evidencia que baixa do ceo como enviado de Deus, porta unha cartela, da que non podemos albiscar o seu contigo -de seguro que algunha frase ou palabra do texto evanxélico sobre a Anunciación-. Pola súa banda, María é representada ollando ao arcanxo e cunha man aberta a él dirixida, simbolizando a aceptación do anuncio que recibe, que se expresa tamén na representación de María xa embarazada, aludindo á tradición que sinala como a Virxe tras aceptar o anuncio anxélico comezou a concepción do seu fillo.

Estas imaxe da Virxe grávida son propias de época medieval, e progresivamente foron sendo abandonadas ao considerarse -especialmente tras a contrarreforma tridentina- unha expresión pouco decorosa para Nosa Señora. Na catedral de Tui, curiosamente, conservamos varios exemplos desta representación de Santa María embarazada ou “preñada” ou da Expectación como se denominada un dos principais retablos barrocos deste templo catedralicio.

O tímpano continua coa figura de San Xosé, o esposo e María e pai putativo de Xesús. No caso tudense a figura do patriarca segue as pautas das súas representacións medievais: nun lugar secundario, adormecido ou pensativo, representando as dúbidas respecto da súa prometida e o seu embarazo. O relato evanxélico recolle como un anxo faloulle en sonos a Xosé para acoller a María e non dubidar da condición divina do seu fillo. A figura de Xosé está tan inmediata á anterior escena da Anunciación que parecen compartir o mesmo anxo, e ao mesmo tempo participa da representación do Nacemento, acompañando á Virxe María logo do alumbramento.

Velaí un dos elementos que os historiadores da arte comentan como propios dun tímpano que responde xa a os inicios do gótico, onde se supera o hieratismo do románico na procura dun certo dinamismo nas representacións escultóricas, pois os personaxes se comunican entre si e incluso buscan ao espectador.

Similares características estilísticas figuran na escena do lado esquerdo, onde se representa o anuncio polos anxos aos pastores do Nacemento do Fillo de Deus. Un anxo acompañado dunha cartela, que en numerosas oportunidades alude ao canto e tamén á mensaxe transmitida, diríxese a dous pastores que aparecen acompañados das ovellas que coidan e para identificar, como sinala o relato evanxélico, que estaban ao raso, figuran varias representacións de arbores e outros elementos vexetais. De novo neste espazo unha das ovellas comunica esta escena coa do Nacemento, contribuíndo pois ao contido dinamismo que caracteriza a esta primeira arte gótica.

Temos pois neste escena central do tímpano da nosa Catedral unha referencia aos dous momentos centrais da historia da salvación: Encarnación, na pascua de Nadal, e a Pascua de Resurrección, que culmina a misión salvadora de Cristo. Estas escenas representan o momento culminante da historia, como Deus mesmo por medio do seu Fillo unixénito asume a humanidade, tomando a nosa condición por medio da súa Encarnación, coa misión salvífica de redimirnos mediante a súa paixón, morte e resurrección xa anunciada nesta iconografía. Unha presenza divina que se prolonga no tempo na súa Igrexa, simbolizada por María, nai e figura da Igrexa, á que esta portada da acceso. No interior deste templo estes simbolismo iconográficos adquiren a súa plenitude, ao pasar do signo á realidade da presenza de Deus entre nos por medio dos sacramentos que se administran neste novo templo, o corpo de Deus, que á a Igrexa.

Agardo que estas reflexións -que continuaremos en días próximos coas escenas da Epifanía- nos aproximen aos misterios do Nadal e son ocasión para desexar a todos os nosos seguidores os desexos dun feliz e santo Nadal.

Continuamos neste novo post coa análise das representacións iconográficas da portada da catedral tudense, centrándonos hoxe nas escenas relativas á Epifanía que figuran no segundo nivel do tímpano deste pórtico e que recollen dous momento relacionados coa presenza dos Magos no ciclo de Nadal: a súa visita ao rei Herodes e a posterior adoración ao Neno Xesús.

No momento da Encarnación ou Nacemento de Xesús este acontecemento é revelado polo anuncio dos anxos aos pastores de Belén, ou sexa aos xudeus, pois Xesús asume a condición de Mesías ou o salvador agardado polo pobo de Israel. Pero os relatos evanxélicos recollen de seguido o episodio da Epifanía, ou primeira manifestación da divindade de Xesús, a primixenia teofanía de Cristo, agora a persoas alleas ao pobo de Israel, aos Magos de Oriente, expresando como a misión salvífica deste Neno abrangue a toda a humanidade, tamén aos denominados xentís.

O relato evanxélico de Mateo sobre a presenza dos Magos recolle a presenza da estrela, a visita ao rei Herodes, a adoración, o sono para non volver onda Herodes, a posterior matanza de nenos ordenada polo monarca e a fuxida da sagrada familia a Exipto. Serán outras fontes narrativas posteriores as que amplíen os detalles sobre estes episodios: nomes dos Magos, a súa orixe, idade do Neno, etc.

A representación tudense, que continua cun programa iconográfico ligado á catedral francesa de Laón -como sinalamos no anterior post- contén dúas escena interconectadas, pois as figuras dos Magos comparten a visita ao rei Herodes e a Adoración; de novo percíbemos un aparición dun dinamismo que supera o hieratismo ou rixidez dos modelos románico. Un dos Magos, o único que apreciamos porta coroa, fala co rei Herodes, namentres que outro olla cara aos espectadores e, finalmente, o terceiro deles adora ao Neno Xesús e a súa Nai.

Pórtico da catedral de Laon - Francia

A iconografía dos Magos foi evolucionando cos séculos, transformándose progresivamente en reis, en número de tres, pois o relato do evanxelista Mateo non concreta o seu número, que se deduce dos agasallos entregados -ouro, incenso e mirra-. Teológicamente, con el número tres hacían alusión a la Trinidad, cifra que permitía relacionarlos con las edades de la vida y considerarlos delegados de las tres partes del mundo conocido(..) En las obras más tempranas no hay diferencias aparentes entre ellos, pasando después a representar las tres edades de la vida –juventud, madurez y vejez–. El Cathalogus Sanctorum (siglo XV) determinó sus edades en 60, 40 y 20 años. Como representantes de las distintas razas y del tributo que le rinde al Niño toda la humanidad, se los vinculó con los descendientes de los hijos de Noé: Sem habría partido a Asia, Cam a África y Jafet a Europa. El rey que venía de Asia era el de más edad, el maduro era el procedente de Europa y el más joven el originario de África. Pero la fijación de sus tipos tardó en consolidarse[1]

Aínda que unha apreciación axeitada destas imaxes non é doada, podemos albiscar que na escena tudense, figuran xas representados como Reis, e así o Mago que fala con Herodes porta unha coroa que non observamos nos outros dous personaxes. Non resulta posible afirmar se na representación tudense se reflicten as expresadas tres idades ou se un dos Reis, o situado no centro, carece de barba. O que parece máis seguro é que aínda non figura unha representación de Baltasar, identificado como rei negro, manténdose os tres magos como de raza branca[2]

A indumentaria corresponde coa que se adoita empregar na plena idade Media, pois en las obras más antiguas estos personajes visten a la moda oriental con túnica corta, pantalones denominados shawar ajustados a las piernas y tocados con el gorro frigio o pileus por considerarse que eran magos oriundos de Persia, como van ataviados en San Apolinar el Nuevo (Rávena). Al adquirir su consideración de magos un matiz peyorativo, se los transformó en reyes, vistiéndose como tales, según la moda de la época, y tocándose con corona que puede cambiarse por un lujoso tocado en las obras clasificadas en fechas más tardías[3]

Cunha roupa tamén que corresponde á realeza se representa a Herodes, onde os artífices elaboran amplas túnicas demostrando nos seus pregues o seu dominio técnico e a súa habelencia, superadora dos parámetros propios do románico.

A figura de Herodes, representado sentado sobre unha cadeira, destaca pola súa postura coas pernas cruzadas que tradicionalmente se considera irrespectuosa e que remarca a condición prepotente que xa atopamos no relato evanxélico. Esta posición postural de Herodes non é moi habitual pero existen paralelos á representación tudense, así na portada da igrexa de Santa María la Real de Olite (Navarra), tamén datada no século XIII. Outra similitude entre ambas escenas está disposición dos tres Reis Magos: un ollando a Herodes, outro cara os espectadores e finalmente, o terceiro rei, xa en postura de adoración.

Portada da igrexa de Santa María la Real de Olite - Navarra

O Rei que departe con Herodes aparece representado con coroa e un cofre nunha das más. Na outra man porta un caxato ou bastón, que neste caso podemos relacionar cunha alusión a condición de viaxeiros, de peregrinos, destes tres Reis Magos que percorren unha gran distancia, conducidos por unha estrela -non representada no pórtico tudense-. Na liturxia os Reis Magos son invocados como padroeiros e protectores dos peregrinos.

Resaltar que Herodes coa súa man indica ao centro do tímpano, á escena central do mesmo, unha transición remarcada por outro dos Reis co seu agasallo que comunica coa adoración do terceiro Mago ao Neno Xesús e a Nosa Señora. Xa falamos das indicacións de dinamismo que corresponden a este primeiro gótico, datado no caso tudense arredor de 1225.

Los presentes que ofrecen los Reyes al Niño son, como se narra en el Evangelio Armenio de la Infancia y en el Pseudo-Beda, oro, por su condición de rey; incienso, por su condición divina, y mirra, por su condición humana (…) Estos presentes le son ofrecidos al Niño con las manos veladas en señal de respeto en las obras más tempranas, y posteriormente en cofres y recipientes de gran lujo adaptados a la moda del momento[4].

Na nosa escena os reis portan os correspondentes cofres cos seus agasallos nas mans que entregan ao Neno Xesús. A partir del periodo románico la Epifanía se convirtió en un vehículo de conceptualización teológica importante no solo para la vida religiosa, sino también para la política feudal, como un modo de exaltación del poder temporal y de la generosidad de los donantes. Es un periodo en el que prolifera esta iconografía tanto en tímpanos de portadas, capiteles, pintura mural, sobre tabla, miniatura, esmaltes, etc. Los personajes ya se representan como reyes, con largas túnicas y coronados, y dos de ellos barbados. Iconográficamente se impone la adoración, donde uno de los reyes en actitud genuflexa presenta los dones al Niño (…). En el arte occidental la genuflexión con una rodilla apoyada en tierra caracterizará el acto de adoración al Niño siguiendo la ceremonia feudal del homenaje del vasallo a su señor, mientras en el arte oriental la adoración se realiza mediante la proskynesis o prostatio.

Na escena tudense ollamos este xesto de adoración xenuflexa dun dos Reis en recoñecemento ao Neno Xesús como Deus e como Señor, nunha actualización da escena adoitada aos tempos feudais especialmente nunha cidade onde o señorío recae no propio bispo titular desta catedral. Como xa comentamos este rei carece de coroa, que pode deberse a unha tradición iconográfica pola que o rei máis próximo ao Neno se quita a súa coroa en sinal de recoñecemento e de que está diante dun Rei moito mais poderoso.

Neste segundo nivel do tímpano resalta especialmente a figura da Virxe María que porta no seu colo ao Neno Xesús (que por magoa perdeu nalgún momento a súa cabeza), que coa súa man bendice ao adorador, nunha postura xestual moi característica e que deriva dos pantocrator, ou representacións típicas da arte románica de Cristo cos seus atributos de omnipotente e soberano

A Virxe María aparece sobre unha cadeira e como o trono do Neno Xesús, respondendo ao modelo de orixe bizantina denominado Theotokos, figura igualmente coroada, como raíña, en correspondencia coa escena do Nacemento, do primeiro nivel deste tímpano, onde se alude a esta alta condición. Tamén resaltada pola presenza de dous anxos sobre a súa cabeza, aludindo a súa condición de raíña do ceos

Esta representación iconográfica podemos relacionala, polo seu paralelismo, coa imaxe mariana da “Patrona” que presidía, nos últimos tempos medievais, o altar maior da catedral tudense e que hoxe se conserva no seu museo catedralicio. Desta forma o pórtico da catedral tudense sinala á titular do propio templo, Santa María, que goza de especial protagonismo nesta portada.

Completa este segundo nivel do tímpano a figura de San Xosé, como integrante desta Sagrada Familia, pero carecendo de protagonismo na escena senón coma un personaxe secundario. A súa representación se axusta ao canon da época portando o seu bastón ou vara, que andando os séculos se aparecerá sempre florida.

Neste momento cómpre unha precisión. Entre as figuras de Maria e o Neno e San Xosé figura un personaxe, parece que axeonllado, portando unha copa, que nos “engana” pois induce a lembrar a un novo rei adorando ao Neno Xesús. Sen embargo, esta figura foi colocada na escena nas primeiras décadas so século XX descoñecendo hoxe as razóns que animaron a esta alteración desta portada. Achegamos un debuxo desta portada publicado no número de 18 de abril de 1880  de “La Ilustración Gallega y Asturiana” onde comprobamos a súa inexistencia. Tampouco figura na fotografía de Rosendo Bugarín editada en 1904 por Pedro Ferrer, de A Coruña, no Portfolio Galicia. A partir desta data xa aparece colocada esta figura ata os nosos días que altera a visión orixinaria desta portada.

Gravado en "La Ilustración Gallega y Asturiana" 18.04.1880

Fotografía de Rosendo Bugarín en "Portfolio Galicia" de 1904

Tres notas finais. Por unha banda, entre as figuras que aparecen nas columnas desta portada está a posible representación da raíña de Saba. Un tema empregado en época medieval como una prefiguración de la Adoración de los Reyes en el Antiguo Testamento se encuentra en la visita de la reina de Saba a Salomón en Jerusalén (1R. 10, 1-29)[5] que relacionamos coa misión salvadora de Cristo para todos a humanidade. Unha liña de traballo e investigación que é preciso abordar para unha comprensión integral desta portada.

Sinalar tamén que o terceiro nivel deste tímpano é unha alusión á Xerusalén celeste, ao reino do ceos ao que estamos chamados todos os homes e cuxo acceso a todos os homes foi aberto pola pascua de Cristo, pola súa Encarnación, Morte e Resurrección, misterios da fe que son representados nesta portada. Un pórtico que, precisamente, da acceso ao novo templo, á nova presenza de Deus entre os homes, que é esta Catedral dedicada a Santa María.

Finalmente, aludir como parte do programa iconográfico representado nesta portada figura “resumido” nun dos capiteis do arco triunfal da igrexa de San Domingos de Tui. Esta cabeceira do templo dominico foi financiada polo bispo Juan Fernández de Soutomaior nos inicios do século XV.

Unha nota a modo de epílogo para concluír este post. Non podemos esquecer que durante moitos séculos esta portada estivo policromada, aínda hoxe son perceptibles nalgúns recunchos os restos cromáticos. Descoñecementos ata que punto estes elementos iconográficos que vimos analizando estaban potenciados o diminuídos polo uso da cor. Os modos de percepción do noso patrimonio mudan co devir dos tempos pero a súa mensaxe permanece perenne, hai case oito séculos, entre nós.

“La Tetera” foi un xornal tudense que comezou a súa andaina o 12 de outubro de 1913. Xorde coa vocación de contrarrestar a política municipal  e do distrito do Baixo Miño que monopolizaba a familia Ordoñez, primeiro con Ezequiel Ordoñez González, deputado polo distrito entre 1879 e 1901 ao que sucede o seu fillo Mariano Ordoñez como deputado incuestionable entre 1903 e 1923.

Na nosa cidade os representantes do ordoñismo na vida municipal e na vida social están encabezados por Venancio Lorenzo Rodríguez, que ocupou diversos cargos: concelleiro e primeiro tenente de alcalde (1893) e foi nomeado alcalde de Tui a finais de decembro de 1893. Foi tamén deputado provincial en 1896, 1901 e 1905. Volveu ser alcalde de Tui do 1 de xullo de 1909 ata o seu falecemento o 9 de setembro dese ano. A Venancio Lorenzo o sucede como representante do ordoñismo o rexistrador da propiedade José Emilio Herraiz Ruibal, que sen chegar a ocupar cargos no Concello controlaba a situación política do distrito.

A principal oposición política ao ordoñismo conservador, sobre todo en tempos de Ezequiel Ordoñez, non xurdía dos sectores liberais e progresistas -moi desdebuxados no panorama político tudense- senón do grupo tradicionalista, herdeiro natural do carlismo, reunido en torno ao Seminario -fundado en 1850-, cun grupo de sacerdotes encabezado, entre outros, por Antonino Cerviño e o sacerdote, daquela case mozo, Manuel Lago González. En 1893 promoven nas eleccións unha candidatura alternativa, afín ao Partido Integrista de Ramón Nocedal, ameazando seriamente a Ordoñez, que move os seus resortes que acaban desintegrando este núcleo opositor tudense.

Dende este momento os movementos críticos estarán capitalizados por outros sectores conservadores moderados e liberais, ata que nos inicios do século XX aparece no escenario o agrarismo, como eixe central da oposición social e política ao réxime da Restauración.

Naquelas décadas a prensa xogaba un papel primordial no debate político e por tanto en cidades e vilas xorden numerosos xornais como expresión na desta loita política que pretende mobilizar á opinión pública que cobra un progresivo protagonismo.

O ordoñismo tiña un principal apoio, aínda que non constante, no “Faro de Vigo” xa daquela xornal de referencia na nosa bisbarra. Venancio Lorenzo promoveu os xornais “El Vencejo” e “El Aloya”.

Pola súa banda, a oposición tradicionalista tiña como referencia a “El Eco del Miño” e dende 1888 “La Integridad”, cunha posición moi belixerante ata 1893, data do comentado incidente electoral, e logo máis matizada.

No ano 1913, como sinalabamos, foi fundado o quincenario “La Tetera: bi-mensual satírico (sobre cosas del Partido de Tuy)” que no seu editorial na primeira plana do seu primeiro número titulado “Aquí estamos” sinalaba o seguinte:

Amigos de ejercer nuestros derechos de ciudadanos, hemos tenido la humorada de acudir a este recurso para someter a la censura del cuarto poder los actos de los hombres públicos del distrito de Tuy, ridiculizándolos siempre que nos sea posible y ellos se lo merezcan; pues hartos ya de ver cómo se trata al pobre pueblo cual mulo de reata, no queremos hacernos solidarios con nuestro silencio de un estado de cosas que no pueden perdurar sin quebranto del buen nombre de los hijos de la ciudad de Doña Urraca

Este xornal tivo como primeiro director a Jenaro Carrera, “Patolas”, un afamado fabricante de chocolates en Tui. Foi proclamado concelleiro de Tui en xaneiro de 1922 como agrario. Dirixiu tamén o xornal da Federación Agraria tudense, Vida Agraria. Foi detido con motivo da folga dos agrarios de Tui en novembro de 1922. Elixido presidente da Federación Agraria do Partido de Tui en 1924.En 1930 foi nomeado concelleiro e foi tenente alcalde de Tui. Na Segunda República integrouse no Partido Republicano Radical.

No libro de Jose G. Paramos sobre “Prensa periódica tudense” se recolle que Imprimíase dicho periódico en la “Tipografía de Gutenberg” de la villa de La Guardia. Su redacción y administración estaban en Tuy, calle de Seijas 10, o sea la misma casa que habitaba D. Jenaro Carrera, fundador y primer director la La Tetera[1].

O propio G. Paramos nos informa que el título mismo del periódico era una sátira contra el Sr. Herráiz, a quien el Alcalde y el Sindico del municipio tudense le habían regalado un juego de té con motivo de su boda[2]

Os colaboradores deste xornal chámanse “Criticones” e apunta que hai ata seis pero González Paramos no seu libro conclúe que son unicamente o director, Jenaro Carrera, o avogado Emilio Sias e o médico Alejo Diz Jurado, que realiza numerosos escritos nos que destaca a súa calidade en relación co resto dos redatores. Continua o G Paramos sinalando que estas criticas de La Tetera dieron motivo a no pocos disgustos y también para que se repartieran algunos garrotazos, siendo el primero en recibir estos el Sr. Carrera, a quien le acometió en plena vía pública un hijo de D. Sabino Jurado porque dicho periódico ridiculizaba despiadadamente al referido señor en todos los números por sus gestiones en la Alcaldía.

En vista de este percance de los garrotazos, dejó el Sr. Carrera la dirección del periódico, en cuyo cometido y responsabilidad el sustituyó el Sr. Sias a partir del número 11 hasta el último de los publicados (...) Y efectivamente el Sr. Sias recibió también algunas acometidas de las personas que se consifderaban agraviadas por el periódico, pero no por eso cejó en su campaña de criticar cuanto consideraba merecedor de censura[3]

Emilio Sias foi un destacado persoeiro na oposición ao cacicato dos Ordoñez, coaborou activamente co grupo tradicionalista sendo redactor e logo directo do xornal “La Integridad” entre 1903 e 1913, promovendo e dirixindo de seguido “La Tetera”. Participou activamente dende 1903 no movemento agrarista, ao que representa no concello tudense tras as eleccións municipais nas que participa co apoio da Sociedade de Obreiros Agrícolas de Pazos de Reis conseguindo unha acta de concelleiro. Posteriormente se traslada a Vigo – González Paramos di que decepcionado como veremos de seguido polo final do quincenario “La Tetera”- onde dirixe “Noticiero de Vigo”, La Mañana” (1915) e “La Noche”, falecendo naquela cidade en 1918.

A relación dos responsables do xornal tudense co movemento agrarista, leva a que pouco despois do cambio na dirección, a cabaceira sufra unha modificado, pasando del “La Tetera, bi-mensual satírico (sobre cosas del partido de Tui)” a ser identificado, dende o número 18, de 7 de xuño de 1914, como “La Tetera, periódico agrario semi-satírico sobre cosas del partido de Tuy”. Ficaba claramente localizado o posicionamento da oposición.

Tamén a redacción e administracion muda dende a rúa Seijas, onde habitaba e tiña o seu negocio Jenaro Carrera, pasando á rúa Augusto González Besada nº3 ao acceder Emilio Sias á responsabilidade da publicación[4]

Este xornal chegou ata o seu número 61 editado o 6 de decembro de 1914 pero este último número no fue repartido a los suscritores ni se vendió, como los anteriores, por las calles por haberle entregado la tirada completa del mismo al Sr. Herráiz el propio D. Alejo Diz. Habían hecho las paces estos dos señores y con la muerte de La Tetera terminó la oposición ostensible, a la política ordoñista que el Sr. Herráiz representaba en el distrito electoral de Tuy[5]

Nos sesenta números editado de “La Tetera” o número maioritario de artigos están asinados con pseudónimos. Os seus redactores asinan como “Criticón” identificándose coas seis primeiras letras do alfabeto. Certo que resulta evidente que os nomes de Jenaro Carrera, Emilio Sias e Alejo Diz son responsables da maioría dos escritos, especialmente este último[6]. Na publicación, onda aparacen diversos pesudónimos, os escasos nomes propio que atopamos corresponden a Indalecio Carrera Portela de O Rosal ou os irmáns Mariano, Luis e Heriberto Gerpe González e a súa irmá Elena.

Este catro irmáns son fillos do secretario do concello de Tomiño, Mariano Gerpe, que fora anteriormente do municipio de Cruces. Esta familia procede das terras do Deza, concretamente da parroquia de Cello (Lalín)[7]. Con outros parente promoveran unha fabrica de papel na parroquia de San Xiao de Rodis.

Un dos fillos, Luis Gerpe González, foi ordenado sacerdote en Lugo, aínda que trasladouse á diocese de Tui -onde residía a familia- sendo primeiro coadxutor da igrexa de Hospital, filial de Tomiño, despois párroco de Santiago de Estás, Parada das Achas e novamente Estás. Dende a súa época de seminario sempre tivo afección pola escrita. Utilizou os pseudónimos Alberto D'Estebo e Fuco de Outeiro. Publicou en “El Norte de Galicia” o folletín Gallegadas de unha festa (1904) e outras colaboracións xornalísticas.

Luis Gerpe colabora en “La Tetera” con unha serie de cartas abertas dirixidas a José Herráiz de carácter moi crítico coa actividade política dos ordoñistas no distrito, posición certamente curiosa ao tratarse dun presbítero que se adoitaban posicións políticas eran xeralmente de carácter tradicionalista e mesmo integrista. Os posicionamentos de Luis Gerpe, que sempre asina dende Estás, onde exercía como párroco, asi como dos seus irmáns inciden nesta liña de oposición e denuncia das prácticas caciquís de Ordoñez e os seus representantes no distrito. Pola súa banda, Heriberto, que asina dende Estás, e Mariano, dende Baiona na súa estadía vacacional, publican un número moita máis reducido de colaboracións.

Descoñecemos se foi a influencia dos seus irmáns, especialmente de Luis, o que animou a Elena Gerpe a colaborar tamén no quincenario tudense. Sexa como fora, o que podemos establecer é a presenza dunha muller como colaboradora de “La Tetera” nun momento histórico en que eran moi escasas as voces femininas que asinaban na prensa escrita, e moito menos na de carácter local, onde a presión do ambiente resultaba máis abafante para este tipo de novidades.

Descoñecemos practicamente calquera dato biográfico sobre Elena Gerpe, que residía nas terras de Currás - Tomiño coa súa familia, lembramos que o seu pai foi secretario do concello tomiñés nas primeira década do século XX, onde residías varios dos seus irmáns: Luis, como párroco en Estás, Heriberto, ou María que casa en 1905 co tudense Ignacio Areal Diz -co que emigra a América-.

En 1909 sabemos que residía en Tomiño coa súa nai e co seu irmá Luis, pois o xornal “Diario de Galicia: periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de información general”  no seu número de 17 de decembro de 1909 recolle a súa viaxe de retorno ao Baixo Miño.

A única colaboración de Elena Gerpe que aparece en “La Tetera” foi un longo poema titulado “Canto a Tuy” que figura no número do 14 de xullo de 1914. González Paramos no seu libro é moi crítico co poema de Elena Gerpe: la señorita Elena Gerpe, parienta, sin duda, de los mencionados Gerpe, lanzó, desde las columnas de La Tetera, un Canto a Tuy escrito en quintillas rellenas de ripios y cascote, por entre cuyos materiales antipoéticos asomaban la oreja los prosaismos de la malhadada política rural. No creo que el tal Canto a Tuy haya sido escrito por la señorita gerpe, debió carpintearlo alguno de sus pariente [8]

Esta última afirmación sobre a autoría do poema non deixa de ser unha afirmación con escaso fundamento e con cheiro machista, abondosa naquel tempo en que escribe G. Paramos, 1919.. Carecemos de elementos que non permitan atribuír a autoría do longo poema a Elena Gerpe. Certamente non destaca pola súa alta calidade na composición e métrica, pero resulta un atrevemento tanto da autora como dos responsables de “La Tetera” a inclusión do poema, a única colaboración feminina nos 61 números do xornal tudense e penso non equivocarme se afirmamos que é a primeira colaboradora feminina na prensa tudense ata aquel momento.

O texto de Elena Gerpe se inxire no canón estético ou literario que correspondíalle pola súa condición de muller. La mujer escritora se encuentra atrapada entre una estética romántiva que valora lo espontáno y las estrictas normas que definen culturalmente la feminidad. Gracias a la corriente romática y a su concepción de la escrituta como algo espotáneo, como una expansión del alma, las escritoras encuentran la necesaria validación y legitimación de su escritura a la vez que se ven en la encrucijada de tener que reflejar en su obra las características subjetivas que se adecuaban a su función doméstica -amor tierno y sentimental, sensibilidad ante la belleza natural y el sufrimiento humano, fantasia decorativa, religiosidad arraigada y un inocente desconocimiento del mundo y de la carne[9]. Con todo no poema de Elena Gerpe atopamos tamén un posicionamento político, unha certa crítica social, superando amplamente os estritos canones asignados ás mulleres escritoras. Una circunstancia que merece ser resaltada.

Reproducimos de seguido este poema dedicado a Tui publicado no número 21 que corresponde ao 14 de xullo de 1914 coa recuperación do nome de Elena Gerpe González como unha das escasas mostras da escrita feminina na prensa tudense das ultimas décadas do XIX e as primeiras décadas do século XX.

CANTO A TUY

A ti, que brillas lozana,

ciudad garrida y hermosa,

cual rocío que engalana

al nacer de la mañana

el capullo de la rosa.

A ti, Tuy, la que enamoras,

honra y gloria de Galicia,

que cual niña encantadora

atrajiste seductora

los pueblos de la Fenicia;

A ti, verjel de hermosura,

la de la florida vega

alfombrada de verdura,

que el Miño bordando riega

con raudales de agua pura.

A ti quiero bosquejar

en mi pequeña canción

aunque no sepa rimar,

porque le quiero contar

lo que siente el corazón.

Cantar quiero tus bellezas

al ronco son de mi lira,

y no taches de proezas

el que cante tus realezas

quien la contempla y admira.

Festoneada por el Miño,

dando envidia a Portugal,

estás tú, la sin rival,

como la piel del armiño

sobre alfombra de cendal.

Eres la perla agraciada

de esta tierra afortunada

y dice llorosa y triste,

la grande historia pasada,

¡que no eres ya lo que fuiste!

Diomedes te fundó

en ameno y fértil valle,

nombre de Tide te dió...

¡Diosa, te llamara yo,

de gentil y esbelto talle!

Alzaste al cielo orgullosa

cual el águila real

hiende el aire majestuosa

y cruza la nebulosa

persiguiendo un ideal.

Eres muy noble y leal,

tierra de sabios y santos,

abundante manantial

de bellezas y de encantos

que yo canto al natural.

Cual tortolilla gimiente

anidada entre rosales

veo lloras tristemente,

y la causa de tus males

es algún hijo insolente.

Eres madre cariñosa

que en tu regazo las flores

con arrullos seductores

besas tierna y candorosa

las frentes de tus amores.

Los buenos, pero inconscientes,

te miran indiferentes

a pesar de tu cariño

y de que besas sus frentes

como a ti te besa el Miño.

No llores, no, tortolilla,

que un día no muy lejano

morirá tu pesadilla.

¡Te lo dice esta chiquilla

con La Tetera en la mano!

En tu preciosa pradera

canta siempre el ruiseñor,

pero no chista siquiera

cuando pisa corredera

algún calvo de tu amor.

Si hubiese en ti quien a duelo

retase, para su mal...

¡gran excomunión el cielo

caiga sobre ese animal

que así deshonra tu suelo!

En ti no siente dolores

el que lejos ve su cuna

su casita y sus amores

porque embelesan a una

tus hidalgos y tus flores.

De la sonrisa el rizado

que sus rostros engalana

carácter noble y honrado

es el ser acostumbrado

de tus hijos, Tuy lozana.

Y si algún calvo te miente

con su rídiculo esplin

de impolítico delfín

no es así la demás gente.

Tus hijas son candorosas

y sencilla palomitas

que alegres y bulliciosas,

a porfía con las rosas

engalanan tus casitas.

Sus nobles almas te cantan,

con sublime inspiración.

endechas del corazón

que tus males soliviantan

al timbrar de su canción.

Doloridas y piadosas,

de sus ojos de cristal,

brotan lágrimas preciosas

cuando lloran cariñosas

tus reveses y tu mal.

Y no cesan de cantar,

de gozar y de reír

en su bello palomar,

cuando lo ven resurgir,

porque te saben amar.

Eres, Tuy, el ideal

de los sueños de tus hijos,

endulzado sitial

del que nace en tus cortijos

a tu sombra sin igual.

Eres fragante jardín,

donde esparcen sus olores

la azucena y el jazmín,

eres, si quieres, en fin,

un canastillo de flores.

Después de ser tan hermosa

y haber en ti gala tanta,

hecha excepción muy honrosa

que haga un músico tu glosa

y enmudezca mi garganta.

Y si algún vil caballero,

ruin hijo y mal cristiano

te mide por su rasero

yo le llamaré embustero

con La Tetera en la mano.

ELENA GERPE GONZALEZ

Currás, 7-Julio 1914

A única colección do quincenario "La Tetera" se conserva no Arquivo Municipal de Tui gracias á xenerosa doazón de Rosendo Bugarín González.

A celebración este vindeiro luns 25 de marzo do CXXXVIII aniversario da inauguración da Ponte Internacional sobre o río Miño nos ofrece a oportunidade de abordar a historia desta obra de enxeñaría, convertida neste tempo no símbolo das relación non xa entre Tui e Valença, entre Galicia e o Norte de Portugal senón incluso entre España e Portugal.

Son numerosos os traballos que se achegan á historia desta ponte de ferro secular, tamén neste blog Tudensia[1], así como os nomes ligados á construción desta obra de enxeñaría que no seu día suscitou enormes esperanzas neste territorio e, moi especialmente, na cidade tudense.

Aínda hoxe conservamos no rueiro tudense nomes de persoeiros ligados á construción desta ponte a quen o Concello de Tui dedicoulle unha rúa en gratitude polas súas xestión e compromiso con esta obra pública. É o caso de Lorenzo Cuenca, cuxo nome substitúe á rúa Real ou rúa de Abaixo, e de Ezequiel Ordoñez, o eterno deputado polo distrito, que da nome á rúa da Praza.

Eusebio Page gravado en "España en fin de siglo" (1894), pax. 272

Pero non son os únicos recoñecementos outorgados pola Corporación Municipal tudense. Tamén está a designación de Eusebio Page como “Fillo adoptivo” de Tui no ano 1879 polas súas xestión para acordar a construción desta ponte con Portugal no noso municipio. Sen embargo esta homenaxe ao non perdurar no nomenclator das rúas da nosa cidade ficou non esquecemento.

Cómpre un repaso ao proceso que precede á propia construción da nosa ponte, para coñecer que Eusebio Page Albareda tivo un papel decisivo como veremos de seguido, que o fixo merecente desta distinción municipal. Pero previamente comezaremos por un achegamento breve á súa figura.

Tivo por berce a cidade de Cádiz no ano 1826, ingresou na Escola de Camiños de Madrid en 1843 rematando en 1849 en que foi nomeado enxeñeiro segundo. Compañeiro de promoción de Praxedes Mateo Sagasta, o gran líder liberal da época da Restauración, do que foi sempre amigo e colaborador. 

Traballou en moitas das grandes obras públicas españolas da segunda metade do século XIX. O investigador Fernandez Saez Ridruejo[2] sinala que hasta 1856 estuvo al frente de la carretera de Madrid a Irún en la variante del Molar. Trabajó después en los proyectos ferroviarios del marqués de Salamanca, en España, Portugal y otros países. En 1877 era jefe de la Comisión de Estudio del Ferrocarril de Canfranc.Dirixiu o ferrocarril de Madrid a Alacante, construíu o de Zaragoza a Alsasua, o ramal de Toledo e as liñas de Lisboa a Badaxoz e a Porto. Foi Secretario da Comisión para formar o plan xeneral de ferrocarril, desempeñando traballos nos Ministerios de Ultramar e de Fomento. Continúa Saez Ridruejo: fue director general de Obras Públicas en 1873 y, entre 1881 y 1883, con su pariente José Luis Albareda como ministro, en un gabinete presidido por Sagasta. En 1887 fue presidente de la Revista de Obras Públicas (ROP), en la que escribió muchos artículos sobre asuntos ferroviarios. Copropietario de la Revista de España, fue terrateniente con propiedades en su provincia de Cádiz y también en las de Cáceres y Badajoz, entre otras. Intervino en múltiples comisiones ferroviarias, como la de los enlaces con Portugal o la de los enlaces de Barcelona, presidida por Echegaray, que decidió el paso en zanja por la calle de Aragón. Al final de su vida presidía la Compañía de los Ferrocarriles Andaluces y la junta de representación del Cuerpo de Ingenieros de Caminos. Fue miembro de la Institución Libre de Enseñanza.

Publicou, con Gabriel Rodríguez, os cinco primeiros tomos da Colección legislativa de obras públicas, que abranguían o período de 1833 a 1854. Autor de diversas obras, destacando os dous tomos de El ferrocarril, amais de numerosos artigos na prensa ou na Revista de Obras Públicas.

Eusebio Page e familia, marfil pintado. Museo do Romanticismo, Madrid

Tivo tamén unha alongada carreira política que comezou como deputado polo distrito de Alcalá de Henares (1872) sendo posteriormente senador por Castellón (1881) e Logroño (1886 e 1889), sendo designado senador vitalicio en 1890 ata o seu falecemento no ano 1900. O seu fillo Luis Page Blake foi tamén enxeñeiro de Camiños -colaborando co seu pai en numerosos proxectos, tamén en terras tudenses- e deputado en tres lexislaturas.

Eusebio Page foi un dos grande protagonistas da historia e evolución dos ferrocarrís españoles e tamén en Portugal: Eusebio Page pronto se integró en la órbita de los negocios impulsados por José de Salamanca, donde pronto se convirtió en el ingeniero más destacado de su grupo empresarial. De este modo, participó en la construcción del ferrocarril de Aranjuez a Almansa y también en el de Castillejo a Toledo. Además, cuando en 1859 el empresario malagueño se hizo cargo de los primeros ferrocarriles de Portugal, que en aquel momento apenas cubrían un centenar de kilómetros desde Lisboa hasta Ponte Asseca, nombró a Eusebio Page director de las obras de prolongación de la vía férrea, primero hasta Entroncamento y, desde esta localidad, tanto hasta la frontera española en Badajoz como hacia Oporto.

Las obras de construcción de los ferrocarriles portugueses dirigidas por Eusebio Page incluían la transformación del ancho de vía del tramo ya construido, inicialmente establecido en el ancho de 1.435 milímetros, que fue ensanchado al normal español, de 1.672 milímetros. De hecho, Page era un ardiente defensor de nuestro ancho de vía, como había dejado patente en diversos artículos publicados en la prensa de la época.

La vinculación de Eusebio Page con Portugal no se limitó a la construcción de las importantes líneas de Lisboa a Oporto y a la frontera de Badajoz. Concluidas sus obras y dadas las magníficas relaciones que estableció con sus colegas lusos, el 27 de abril de 1866 fue nombrado vocal de una comisión internacional para el estudio de nuevas conexiones ferroviarias y de navegación entre los dos países. Entre las propuestas planteadas por la citada comisión cabe señalar las de los ferrocarriles internacionales de Lisboa a Sevilla por Beja, la frontera de Paymogo y Huelva; la Línea del Tajo, desde Abrantes a Coria y Plasencia de Malpartida por la frontera de Monfortinho; el empalme entre Salamanca y la Beira Alta por Vilar Formoso y la conexión de Porto a Valença do Minho, Tui y Vigo[3].

Neste contexto de ampliación da rede ferroviaria entre os dous países impulsada por ambos gobernos o 1 de novembro de 1864 a comisión designada para decidir as comunicacións ferroviarias peninsulares, integrada polos enxeñeiros Eusebio Page Albareda e Inocencio Roldán e os portugueses Francisco María de Souza Brandao e Jose Diego Mascarenhas Mousinho d’Alburquerque fai público o seu ditame que resultará un lugar de referencia para o futuro. Naquela altura a empresa MZA tiña culminado a liña férrea dende Badaxoz ata a fronteira portuguesa quedando inaugurada esta liña en 1866, coa visita á cidade de Lisboa da raíña Sabela II, a comunicación férrea entre ambos países.

Portugal contaba daquela con 680 quilómetros de liña férrea en explotación e 250 km. en construción pero a comunicación con España era exclusivamente polo Leste a través de Badaxoz. O informe de 1864 propuña a súa ampliación coas liñas Lisboa-Madrid por Castelo Branco e Plasencia, de Porto a Salamanca, de Beja ata Huelva e finalmente a liña de Porto a Vigo.

Sería esta última la única que conectaría Portugal con Galicia, por lo que los comentarios de los facultativos interesan sobremanera. Línea que será definida como la del Miño, y que curiosamente no estaba prevista en el anteproyecto del plan general de ferrocarriles elaborado en España, sin duda por las escasas obras que sería necesario acometer en Pontevedra para comunicar la línea Orense-Vigo con la respectiva portuguesa, si esto llegara a producirse. Según los miembros de la comisión la línea del Norte era de extraordinario interés «por atravesar la más rica, fértil y poblada provincia del Miño, y porque penetrando en Galicia pondrá en fácil comunicación esta parte de España con Portugal, que es la que por hoy tiene más relaciones, que son ya de gran Importancia»[4]A propia comisión aportaba dúas propostas de trazado polo Norte de Portugal, que remataban ambas en Valença para neste punto salvar o río Miño.

Previa a esta tramitación administrativa existe un procedemento político no que teñen singular importancia dous parlamentarios que representaban ao distrito tudense nas Cortes españolas, que xa citamos anteriormente. Trátase de Ezequiel Ordoñez (Ponteareas, 1845 – Madrid, 1918), un dos líderes do partido conservador, sector Romero Robledo, que ocupou importantes cargos como Director Xeral de Obras Públicas, e de Lorenzo Cuenca Sanjuán (Coruña 1900 – Tui, 1883) deputado polos conservadores de Elduayen. Ambos realizaran no parlamento unha intensa actividade a prol da consecución da liña férrea entre Guillarei e o río Miño e a conseguinte construción da ponte internacional.

A necesidade da obra foi máis evidente cando remataron, o 17 de marzo de 1878, a liña  que enlazaba Guillarei-Tui con Vigo namentres que no ano seguinte xa estaba preparada a de Porto a Valença. E así o enxeñeiro xefe dos ferrocarrís internacionais, e antigo membro daquela primeira comisión, Eusebio Page, nomeou, co acordo portugués, ao enxeñeiro Luis Page Blake -seu fillo- encargado da redacción do proxecto de enlace entre Tui e Valença. As alternativas analizadas por Page Blake foron: “Variante da Raposeira”, “Variante de Ganfei” e finalmente o trazado por “Poste vermelho”.

A primeira alternativa da Raposeira era rexeitada polo enxeñeiro argumentando que el estrechamiento que presentaba el Miño en aquel lugar era completamente ilusorio, ya que dicho angostamiento no se daba más que en vera- no. Y por otro lado, la solución de la Raposeira ofrecía el inconveniente de situar el puente a gran distancia de Tuy, y obligaba a obras de importante costo, debido al aumento del movimiento de tierras que ocasionaría, y al gran número de trabajos de fábrica a que daría lugar.[5]

Pola súa banda análise da alternativa por Ganfei quepresentaba igualmente más inconvenientes que ventajas. El trazado se desarrollaría en su mayor parte en territorio portugués, y además el lecho del río era allí poco profundo, lo que ocasionaría en épocas de grandes lluvias, verdaderas inundaciones, obligando a la construcción de un viaducto de dimensiones exageradas, y por tanto onerosísimo. Otrosí, el emplazamiento del puente en tal lugar, no resolvía problemas locales que trataban de solucionarse.[6]

Finalmente, Page Blake recomenda realizar o paso polo lugar denominado “Poste Vermello”, pois alí o leito do rio vai moi canalizado e  non presentaba problemas de desbordamento, pero sobre todo pola proximidade a ambas poboacións que potenciaría o comercio, xa amplo daquela (con especial papel do gando e das hortalizas) pues prestando medios cómodos y seguros a las transaciones, el número de estas crecerá indefinidamente, constituyendo una fuente de riqueza inagotables y de prosperidad para ambas localidades fronterizas”[7].

Este debate sobre a localización do enlace ferroviario chega tamén á opinión pública e así os xornais como “La Ilustración Gallega y Asturiana”, unha revista decenal de grande prestixio e difusión naqueles tempos, apoia decididamente o trazado do “Poste Vermello”, afirmando en febreiro de 1879: Por lo mismo que tan necesitada se encuentra Galicia de vías de comunicación parece que pesa sobre ellas un hado fatal. Cuanto mayor es su importancia, tanto más son los obstáculos y dilaciones en llevarlas a término. Tal acontece con el puente internacional que ha de enlazar los caminos de hierro portugueses con los de Galicia (...) Valença y Tuy están reclamando vivamente ese lazo de unión que estreche sus relaciones y borre los rencores que pueda suscitar la diferencia de nacionalidad (...) el comercio y la industria están grandemente interesados en él y que, por lo tanto, no admite más demora la construcción.[8]

O acordo final do lugar de cruzamento do río Miño, no lugar coñecido como “Poste vermello”, foi recollido nun documento asinado solemnemente en Madrid o 31 de xullo de 1879. Nesta sinatura participan por parte de Portugal, Buenaventura José Vieira, enxeñeiro xefe dos ferrocarrís do Douto e do Miño; Pedro AIves de Averllar Machado, maior de enxeñeiros, e José Bandeira Coelho de Melho, capitán da mesma arma, e por parte española, José Montero Rodríguez, comandante do corpo de enxeñeiros, e Eusebio Page, enxeñeiro xefe dos ferrocarrís internacionais.

Constaba la citada acta de ocho artículos, que por su interés merecen reproducirse íntegros:

«l.-Considerada como línea de frontera, el eje del río Miño, júzgase como más conveniente a los Intereses de ambos países, establecer el punto de paso sobre el expresado río, a dos kilómetros aproximadamente aguas abajo de su confluencia con el Louro, atravesando la carretera de Gaviarra (Valença), y el sitio llamado de las Bornetas.

2.-Conforme indican los planos, y se hace constar en la presenta acta, se cruzará el Miño con una alineación recta, que forme con la dirección N.S. un ángulo de 290 40', contados de N. hacia el O. y con las alineaciones contiguas en Portugal un ángulo de 1550 40'y en España otro de 1100 20'. La longitud de dicha alineación recta será de 65B,0 m., de los cuales 415 m. estarán en España, y los 243 restantes en Portugal, considerando como línea de frontera, la que en el estiaje divide en dos partes iguales, la superficie mojada del río.

3.-La obra necesaria para salvar dicho río Miño, será un puente en que el carril ha de quedar a 22,70 metros de altura sobre el nivel de las aguas bajas, y que estará compuesto de cinco tramos, tres centrales de 66 metros de luz, y dos laterales de 60 metros, y además en cada estribo habrá un tramo de 15 metros. La  longitud total de la obra será de 399 metros. Este puente servirá tanto para el ferrocarril, como para la carretera, puesto que asíse economiza el que con sólo este último objeto habría que construir más o menos tarde, quedando al arbitrio de ambos gobiernos, en establecimiento de un portazgo, cuyas tarifas se determinarán de mutuo acuerdo.

4.-Se ha convenido por los que suscriben, que por el ingeniero español D. Pelayo Mancebo, se hiciera el proyecto detallado del puente, el cual se acompaña a este acta, con su presupuesto correspondiente.

5.-Ni en la determinación del paso, ni de lo manifestado en los artículos anteriores, resulta compromiso alguno para ambos gobiernos, en las negociaciones pendientes sobre demarcación de límites, ni con respecto a cualquier acuerdo que los mismos, o las empresas de las líneas debidamente autorizadas, hayan de fijar para su construcción y explotación.

6.-Si por error en la demarcación de límites, uno de los gobiernos de los dos países, construyese parte del ferrocarril en territorio vecino, será esta parte entregada a la nación a que pertenezca, indemnizando a la otra de los gastos hechos en la construcción del aquel trozo.

7.-Los miembros de la comisión convienen todos, en que las condiciones económicas, técnicas y militares del empalme así hecho, son igualmente ventajosas para Portugal y para España, atendiendo a la disposición que el terreno presenta en esta localidad.

B.-No serán válidas las estipulaciones anteriores, mientras no hayan sido sancionadas porlos gobiernos de ambos países»[9].

O 26 de febreiro de 1880 o proxecto de Pelayo Mancebo recibía a Real Orde de aprobación.  O autor do proxecto Pelayo Mancebo nun artigo que publica en 1897 na Revista de Obras Públicas resume este debate no seguintes términos:

Este puente enlaza nuestros ferrocarriles de Galicia con los del Norte de Portugal. Los ingenieros de esta nación habían propuesto indistintamente tres pasos sobre el río Miño, cada uno con sus ventajas e inconvenientes peculiares, y escogí la solución intermedia, principalmente, porque situado así el puente a la puerta misma de la plaza de Valencia, en la dirección de la inmediata ciudad de Tuy, podían facilitarse las relaciones entre estos dos centros de población de países hermanos aprovechando los apoyos del puente del ferrocarril para establecer un paso para carruajes y peatones.

El punto escogido se presentaba también desde el punto de vista técnico la ventaja de poder determinar con facilidad y seguridad la luz de obra. Va por allí el Miño tan encauzado, que alcanzando los 310 m de anchura las aguas en el estiaje, no excede de 360 en las avenidas. La luz de puente entre sus estribos es de 330 m.

Retomando o curso cronolóxico, na cidade de Tui a decisión final sobre o lugar de cruzamento do río Miño por esta ponte foi acollido con grande ledicia e satisfacción, asi o testemuña o acordo recollido no libro de actas deste Concello de Tui, que na sesión de 14 de xullo de 1879 que presidía como Alcalde, Hipólito Padín recollese literalmente o seguinte:

El Sr. Presidente hizo presente a la Corporación que el Excmo. Sr. D. Lorenzo de Cuenca, llevado del acendrado cariño que profesa a esta población hizo grandes gestiones y continua practicándolas á conseguir la construcción del Puente Internacional sobre el Miño para el paso del ferrocarril y personas; cuya obra, además de la transcendental importancia que da al Distrito, la producirá inmensos beneficios por las cuantiosas sumas que deben emplearse, aumentando así la riqueza y dando trabajo a los obreros: que tales gestiones las demuestran las dos cartas que acaban de leerse del Sr. Eusebio Page, ingeniero jefe de los ferrocarriles internacionales, por una de las que, fecha cinco del corriente, participa a dicho Sr. De Cuenca que a pesar de las grandes contrariedades con que tropezó, y que su celo, constancia y amor a esta ciudad pudo vencer, consiguió dar cima al proyecto de dicho Puente que será de dos tableros, ó lo que es lo mismo, para ferrocarril y carretera, resultando que ninguna persona se interesó más al objeto que ambos Sres. Page y Cuenca, a quienes por lo tanto se debe tal mejora; y con la otra carta, fecha 11 también del corriente, remite copia del referido plano que ofrece a este Ayuntamiento en prueba de cariño, añadiendo envió otras al ingeniero militar de este Distrito y al de la Nación vecina, solicitando su conformidad.

La Corporación en vista de todo lo expuesto y teniendo en consideración el inmenso beneficio que los Sres. Cuenca y Page hicieron y están dispuestos a hacer en pro de esta ciudad, hasta ahora tan olvidada, las ventajas incalculables que ha de obtener con la construcción del Puente Internacional que dará vida a la clase trabajadora y por consecuencia a todo el país, por unanimidad y con grande satisfacción acuerda

1º que la copia del plano que remite el Sr. Page se coloque con un cuadro con marco dorado y se esponga en el Salón de Sesiones pagando el Sr. Presidente su importe por cuenta del presupuesto.

2º que se de un voto de gracias lo mismo que al Sr. Page que al Sr. Cuenca y para hacerlo a éste, se comisiona a los Sres. Presidente y Morais a los que también se faculta para que a nombre del Ayuntamiento redacten y suscriban una carta enviando el voto al Sr. Pages; interando a ambos para que no desmayen en la empresa que tantos beneficios han de reportar a esta ciudad, y al contrario redoblen su ya reconocido celo en pro de la misma a obtener la definitiva aprobación del proyecto y la construcción de las obras. Y todo sin perjuicio de las demostraciones de gratitud que para su día se reserva la Corporación.

Esta Corporación Municipal estaba presidida, como sinalamos por Hipolito Padín, e integrada polos concelleiros José B. Martínez, Alejo Gregores, Segundo Fernández Gándara, José Morais, Manuel Curty, Juan Calixto Pérez, Domingo Fernández Pérez, Isidoro Garrido, López e José Blanco, actuando como secretario interino Máximo Casal González.

Na sesión plenaria do 4 de agosto, logo do acordo de 31 de xullo que confirma a construción da ponte no lugar de “Poste vermello” na inmediata parroquia de Randufe se sinala na acta o seguinte:

Por disposición del Sr. Presidente se dio lectura a una carta que con fecha veintinueve del mes último le dirige el Ilmo. Sr. D. Eusebio Pages por contestación a la que dicho Sr. en unión con el Sr. Morais le enviaron cumpliendo el acuerdo tomado en la sesión  del 14 del referido mes: en aquella hace diferentes consideraciones acerca de la importancia que para esta población tiene el puente internacional, y el interés que por que la construcción lleve a efecto se ha tomado y continuará tomando hasta que sea un hecho; a pesar de las contrariedades con que tropezado y cuenta encontrar pero que sabrá vencer con la constancia y el buen deseo. El Ayuntamiento interprete fiel de los sentimientos que animan a todos los habitantes de este terruño para con el referido Sr. Page, deseando significarle en la medida de su posibilidad la inmensa gratitud de que está poseído hacia él por el sincero cuando noble y decidido interés que se ha dignado emplear con poderoso valimiento en pro de los intereses del pueblo al verificar los estudios y aconsejar la más ventajosa solución acerca del mencionado Puente Internacional sobre el Miño, acuerda por aclamación nombrar a tan dignísimo señor Hijo Adoptivo de Tuy como testimonio de alta estima y prenda de reconocimient, pues que los pueblos como los individuos débense a sus bien hechores agradecido con lealtad perdurable.

Temos recollido ao longo destas liñas a traxectoria relacionada con Tui a realización da ponte internacional que desenvolveu o enxeñeiro Eusebio Page pola que o Concello tudense nomeouno “fillo adoptivo”. Lembramos así a súa figura no aniversario da inauguración desta ponte o 25 de marzo de 1886 rescatándoa do esquecemento na que ficou co paso do tempo. O que segue de actualidade, logo de case século e medio, é a necesidade de promover a comunicación por vía férrea entre Galicia e Portugal como un instrumento que pule polo desenvolvemento deste territorio. A nosa ponte é o instrumento necesario onte, hoxe e no futuro para unha fluída mobilidade na nosa eurorrexión que contribúa á súa cohesión.

A figura de D. Basilio, cóengo maxistral na catedral tudense e profesor durante varias décadas no Instituto San Paio, continua a ser lembrada por moitos tudenses pola súa erudición, especialmente no que atinxía á historia da nosa cidade como pola súa singular personalidade.

Neste blog conmemoramos hai algúns anos o centenario do seu nacemento, o 14 de abril de 1911, (https://tudensia.blogspot.com/2011/04/hoxe-centenario-do-nacemento-de-don.html) reproducindo un breve artigo publicado no libro das festas de San Telmo dese mesmo ano 2011.

Sinalabamos daquela que era unha persoa sumamente austera, todos o lembramos coa “teja” cubrindo a súa cabeza, a súa faciana morena, sempre vestindo unha raída sotana, fumando os “bisonte” sen boquilla que ofrecía a cantos a él se achegaban, a súa conversa sempre mesturada con referencias teolóxicas. Case todas as tardes, primeiro pedaleando na súa bicicleta, e anos máis tarde sobre a súa vella mobilette (algún día tivo de ser nova pero a miña lembranza non acada tanto), cun crucifixo pendurado no “manillar” e detrás a súa cana de pesca, encamiñábase cara a Ribadelouro, tomándose unha parada nas ribeiras do Louro –cando aínda era posible- ou do San Simón para tentar sorte na pesca.

D. Basilio González Domínguez, que chegou a cóengo maxistral do cabido da catedral tudense, posuía amplos coñecementos non xa teolóxicos -como corresponde a súa función canónica- senón sobre historia e cultura -especialmente de Galicia e de Tui- pero nomeadamente da nosa cultura popular ou tradicional. Resulta paradoxal o reducidísimo número das súas publicacións. Hai referencias a que publicou unha obra titulada “Quince lecciones de geografía e historia diocesana” pero, ata o momento, carecemos de noticia algunha desta obra que non temos localizado. No ano 1984 a Confraría tudense de San Telmo edita unha sinxela “Biografía ascética de San Pedro González Telmo”, dedicado ao patrón de Tui a quen D. Basilio tíñalle particular querencia; obra reimpresa posteriormente en 2002.

Os seus escrito coñecidos se completan con algún pregón das festas santelmianas, por exemplo en 1956, 1962 e no ano 1975. Se conservan diversos escritos seus na revista escolar “Tuy, publicación del Instituto Laboral” editada neste centro docente cuxo primeiro número data de 15 de maio de 1952. Este centro de ensino medio e profesional na modalidade agrícola e gandeira, creado por Decreto de 19 de marzo de 1950, recupera o ensinanza media en Tui logo da clausura no ano 1939 do Instituto de Segunda Enseñanza tudense. D. Basilio formará parte do claustro deste centro como profesor de formación relixiosa dende outubro de 1956.

Nesta publicación D. Basilio realiza varias colaboracións escritas:

-        “El Instituto Laboral visto por un sacerdote de la comarca” (nº1, maio 1952, p. 5)

-        “Consejos ante la fiesta del monte de San Julián” (nº3, xullo 1953, p. 1)

-        “San Pedro González Telmo, pregón: oid...oid...oid...” (nº8, abril 1956, p.1)

-        “Las aldeas de Tuy y su semana santa”(nº 9 e 10, abril 1957, p. 19).

Neste último artigo, que D. Basilio asina como profesor de relixión, xunto a un texto sinxelo e redundante con escaso contido, figura un poema que adoitamos titular “cruceiro” que posúe moito máis interese. En primeiro lugar por estar escrito en galego no ano 1957 e por recoller nos seus versos a tradición popular e expresar un alto grado de coñecemento, e mesmo identificación, coa tradición que conservan as nosas xentes. Velaí como neste poema D. Basilio González Domínguez amosa as súas orixes, as súas raíces, nas terras de Ribadelouro -que eran a súa principal referencia vital- e o seu coñecemento sobre as cantigas populares que toma como modelo para estes versos.

Avelino Bouzón, no seu blog tras unha conversa con Mercedes Domíngez, irmá de D. Basilio, sinala que este poema está dedicado ao cruceiro de San Simón, que data no século XVI, localizado na parroquia natal de Ribadelouro[1].

Na expresada publicación o poema vai acompañado dunha fermosa ilustración realizada Gonzalo Álvarez Besada, tudense, profesor de debuxo e daquela director deste Instituto Laboral “San Paio” (denominación adoptada no ano 1952) e alcalde da cidade entre xullo e outubro dese ano 1957[2].

Teño o convencemento que se conservan, en arquivos persoais e familiares de moitos tudense, notas manuscritas de D. Basilio González que paga a pena recuperar e divulgar, pois a súa erudición e coñecementos outórganlle un apreciable valor[3]; tamén é de supoñer na súa biblioteca e arquivo persoal hoxe en destino ignoto.

¡Cruceiro d’a miña Terra,

Todo él polido de pedra!

¡Cruceiriño d’o lugar!

¡Emparo d’os nosos campos!

¡Cariño d’o carreteiro!

¡Alegría d’o meu eido!

¡Arrulo d’o meu cantar!

¡Meu cruceiro! ¡así erguido!

¡N-os valados e carreiros,

Pra non torcer o camiño!

¡Sempre acenando co’a man!

C’o teu murgo verdecente,

C’os teus brazos extendidos

¡Todos somos uns valentes!

Nin hay horta nin enxido

Sin a tua bendición.

¡Cómo medran nosos millos!

¡Qué ben moen os moiños!

¡Qué frescor sobe d’o río!

¡Cómo aquenta o noso sol!

Cando de noite, n’o escuro,

Te vexo n-este camiño,

Perdo medo ¡cruceiriño!

E rompo n-um “alalá”,

Fago a venia, me presino,

Y-o meu cantar vagariño

Paréceme un paxariño

De pola en pola, que brinca

N-o arboreda d’o lugar.

Y-aquela moza garrida

Qu’espertou n-ontronte à noite

Co-a cantiga máis bonita

Qu’eu xamais oin cantar.

Aquela boa mociña

Que paralou à noitiña

(¡Solo hasta as Avemarías!)

N-o cruceiro c’o galán,

Non ten malos pensamentos

(Que ha de tel-os…!),

¡Nin precisa xuramentos!

Que as palabras n-un cruceiro

Ten o mismo valimento

Que si foran n’un altar…!

¡Miña santa crus de pedra!

Criàmonos de pequenos,

Brincamos aquí de nenos,

Aquí mesmo xunta ti.

De mozo fun ô servicio,

Y-o meu adiós derradeiro

(¡Ti sírvesme de testigo!),

Foy alá n-aquel outeiro

C’as bagoadas n-os ollos,

Hasta que te xa non vin…!

¡Ay, estes cruceiros nosos!

Entre silvas e loureiros,

Que fan d’o lugar igrexa,

E d’os campos fan mosteiros,

¡Son a bendición de Dios!

Danme noxo as carreteras,

Muy direitas, ¡ay! que lisiñas,

¡Mais… sin frores nin herbiñas!,

¡Sin estas cruces de Dios!

¡Ven a min, camiño vello!

Con lamas e pedregullos,

Arrimado ôn estadullo,

¡Que a gusto rezo al Señor!

Xunta a ti rezou mi padre,

Fixo promesas mi madre,

Namoraron meus abôs,

Xunta ti brinquei de neno,

Aquí aprendín a “Salve”

E chorey, cando de mozo,

Tiven que dicirche ¡Adios!

¡Cruceiro! ¡Santo cruceiro!

Sempre che tiven cariño

Pero… dind’aquela tarde,

Que n-as pedras d’o carreiro

Baixaron, moi amodiño

A Caixa d’o noso pay,

Eu non sey que tês, cruceiro,

Que aunque veña n’unha festa

Ou de beillar n’o torreiro,

Ô verte… ¡rompo a chorar!

¡Benia a este cruceiro erguido!

C’un brazo cubrindo os berces

E co outro bendicindo

O camposanto querido

D’a nossa Terra Cristián.

¡Cruceiro! ¡Noso cruceiro!

Sempre así os dous xuntiños!

¡Como dous bos compañeiros!

¡Pol-a vida n’os camiños

Abrazados sempre os dous!

E cando s’achegue a morte,

Que nos colla apretadiños.

¡Dinde eses brazos de pedra,

Que gusto, meu cruceiriño!

¡que gusto voar a Dios…!

Basilio González Dominguez

A chegada anual das festividades litúrxicas da Semana Santa son unha excelente oportunidade para afondar nas diversas tradición locais relacionadas con estas datas, pois posúen unha alongada historia e conservan un patrimonio cultural, material e inmaterial, digno de coñecemento e valorización. Ao longo do tempo as confrarías e irmandades promoveron, entre outros moitos aspectos, ás celebracións, especialmente ás procesión da semana maior do cristianismo, e foron un instrumento de axuda e cohesión social que segue manténdose como un os aspectos da identidade colectiva de moitos pobos e cidades.

Debuxo da Semana Santa de Tui de Gonzalo Álvarez Besada

Animados, de seguro, por este encomiable espírito se celebran na vila de Baiona diversas actividades conmemorativas do 450 aniversario da fundación da Irmandade da Santa Casa de Paz e Misericordia, creada o 5 de abril de 1574. Os titulares da prensa local nestas ultimas xornadas repiten que trátase da confraría decana de Galicia (Faro de Vigo, 27.03.2024) ou a confraría veterana de Galicia (La Voz de Galicia, 20.03.2024).

Cando recorremos á historia como  “timbre de gloria” dunha tradición, dun costume, dun ben inmoble, etc. cómpre unha documentación acreditativa e o máximo rigor na análise dos datos e nas conclusións ás que chegamos. Tanto a Irmandade de Baiona como o propio Concello na súa calidade de promotor deste aniversario amosan a eiva dun localismo sen fundamento ao falar  da antigüidade desta congregación baionesa, afirmando a súa condición de decana de Galicia

Abonde citar datos referidos á confraría do Cristo de Ourense, datada en 1411, á Confraría do Rosario de Santiago de Compostela, fundada en 1516, ou ás diversas confrarías da Vera Cruz documentadas en Galicia ao longo dos séculos XV e XVI. Xeograficamente mais próxima está a Irmandade da Santa Casa de Misericordia tudense fundada en 1542 na igrexa de Santa María da Oliveira. Aos poucos anos tivo de mudarse á parte posterior da Catedral onde levantaron a capela da Misericordia, aínda hoxe conservada con numerosas reformas, que segundo a inscrición da súa portada renacentista levantouse en 1571 por Melchor Alonso Feal. Ao abeiro desta irmandade naceu en 1647 a Congregación do Doce Nome de Xesús, que xa en 1691 encárgalle ao escultor tudense José Bugarín unha imaxe do Nazareno. Na actualidade esta dúas entidades fusionáronse e seguen organizando anualmente os cortexos procesionais tudenses na Semana Santa. Son pois 32 anos os que preceden á fundación tudense á da vila de Baiona.

Abonden estes sinxelos datos para matizar, en aras do rigor e a veracidade, as información publicadas sobre a condición decana da confraría de Baiona, que non lle restan ápice algún a súa fecunda traxectoria histórica digna de recoñecemento e admiración.

As tradicións da Semana Santa en Galicia, con características de seu que non teñen que imitar ás expresión propias doutros territorios, testemuñan vellos costumes que non están referidos unicamente a un fenómeno relixioso senón que forman parte do noso acervo patrimonial, tanto material como intanxible, que precisamos valorar para coñecérmonos mellor, para asumir a nosa identidade colectiva forxada ao longo do séculos.

Nota: Este artigo foi enviado para a súa publicación ao xornal "Faro de Vigo" sen que fose finalmente editado

 Hai días no decurso dunha conversa familiar levounos a rebuscar en vellos papeis de lembranzas maternas; entre estampas, recordatorios e fotos fomos dar cun folio ben pregado que ao abrilo deparounos a sorpresa dun poema. A primeira ollada foi na procura da súa sinatura e a data: outubro de 1958 – María Parrado.

Nun acelerado proceso de recuperación da memoria lembramos como hai tempo tiñamos lido este poemiña, ficando dende aquela no esquecemento do que acaba de ser rescatado por esta casualidade que apuntabamos.

Lembro a figura de María Parrado e a súa sona de que compuña poemas cos que agasallaba aos amigos e coñecidos. Este supoño foi o caso que nos ocupa.

Escasas son as noticias recopiladas neste días en torno a María Parrado; era irmá de Gaudencio Parrado, ao que lembramos como último propietario de “El Cielo” a tenda de tecidos, fundada a finais do século XIX, que tiña a súa sede no Cantón de Diomedes esquina coa Corredeira e que nos inicios dos anos setenta pechou definitivamente. Hoxe unha cafetería establecida no mesmo local conserva o nome comercial de “El Cielo”.

Vivían os irmáns ao outro lado da rúa Ordoñez, no inmoble que albergaba no seu baixo a tenda de ultramarinos de Antonio Neira e que hoxe acolle unha tenda de lambonadas. Non gozaban dunha situación económica florecente pois o negocio téxtil estaba esgotado naqueles anos sesenta e setenta do pasado século. Na década posterior faleceron ambos irmáns.

O interese do poema non deriva unicamente da súa maior ou menor calidade literaria senón de dous feitos: por unha banda, cómpre valorar que estea escrito en idioma galego no ano 1958 nun contexto como o ámbito urbano de Tui completamente alleo ao uso da nosa lingua como sinal diferenciador da poboación urbana fronte ao espazo rural circundante, reafirmando así unha preeminencia social. A maioría dos escritos en galego naquela altura tiñan unha referencia “costumbrista” ou enxebre, neste caso a temática dista destes parámetros.

O segundo valor, deriva que que este poema de María Parrado recolle un momento de cambio na vida tudense como é o proceso de reformas da Catedral e a súa contorna que se acometen dende o ano 1949, e moi especialmente dende 1952. Neste tempo a Dirección General de Bellas Artes, do Ministerio de Educación, promove un amplo proxecto de restauración do conxunto catedralicio tudense que irá en paralelo ao significativo cambio que para a vida da cidade supón o traslado da capitalidade efectiva de diocese dende Tui á cidade de Vigo, ratificada coa Bula de 1959 en que establece a diocese dúplice de Tui-Vigo.

Este traslado da sede diocesana e os seus servizos eclesiásticos, especialmente a curia e o Seminario Maior, provoca unha fonda indignación na nosa cidade. Un rexeitamento que se expresa anónima e silandeiramente, dadas as limitacións ás que estaba sometida a liberdade de expresión na ditadura franquista. Este malestar social está na base deste proceso de rehabilitación patrimonial que se acomete na cidade e na súa promoción turística que culminan no verán de 1968 coa visita de Franco para inaugurar as obras da catedral e o novo Parador de Turismo “San Telmo” ou na declaración de Tui como “conjunto histórico-artístico” no ano precedente de 1967.

A nosa escritora expresa no seu poema, datado en 1958 en pleno proceso de cambio que provoca este forte rexeitamento social na cidade, as súas inquedanzas por estas transformacións que sofre o espazo litúrxico da catedral, a propia vida tudense, rematando cunha invocación a San Telmo como o patrón, defensor do tudenses en todo tempo:

¿Ti non sabes Maruxiña

o que eles queren facer?

Unha Catedral nova

pra esta deixar de ser.

¿Non sabes rapaciña

o que alí dentro había?

Pois si non tiveras presa

eu todo che contaría.

Aquel San José, San Fernando

que no noso altar había

aquel Espiritu Santo

que era a nosa alegría.

aquela Virxen bonita,

que estaba vendo pro ceo,

¡Xa fai tempo que non vexo!

¡Eu xa mais no na verei!

E o Anxo que alí na porta

tiñache o demo a seus pes

para que o que ali entrase

vira o seu grande poder.

¿E os Canónigos?

Cantos eran os que había

que ben me recordo de eles

de eles todos miña filla!...

E con un coro muy grande

e cada un na súa silla

que inda que che fosen mais

inda mais alí cabían.

E os órganos e o Correcans

e aqueles nenos cantores

que sempre por las mañans

cantaban como tenores.

Y a orquesta, que ben me recordó

parece que oyo o seu son

cando na torre tocaba

aquelas súas chrimias

á nosa Virxen María

o día da Ascensión.

E Plácido o campaneiro

que ben as repinicaba

daballe un xeito as campanas

que mismo alegría daba.

Tiñache tanta memoria

de todo se arrecordaba

cousa que lle preguntaras

de ela conta che daba.

O Pincernas lle chamaban

a un home que alí había

que a todas as procesións

el diante sempre iba.

E unha capeliña

con o noso santiño

que amamos tanto

que lle chamamos Telmiño.

San Telmiño queridiño

cando pola terra andabas

non quiseches morrer noutras

que eran estas as que amabas.

San Telmiño queridiño

pídelle por nos a Dios

que nosotros confiamos

na túa protección.

Vaite, vaite, Maruxiña

vaite, vaite, para o muíño

pois si me poño a contarte

non facias o panciño.

Octubre de 1958

María Parrado

Para comprender o contido deste poema temos de referirnos ao proceso de rehabilitación da catedral que comeza no ano 1949, intervindo nas cubertas cun amplo retellado, e chega ata 1969. Un logo proceso dirixido polos arquitectos Luis Menendez PIdal e Francisco Pons Sorolla dende a administración central na que ambos ocupan relevantes postos.

Como sinala o profesor Manuel Castiñeiras “la época del resdescubrimiento y revalorización del conjunto arquitectónico medieval de la catedral de Tui  no tendrá un refrendo práctico hasta mediados del siglo XIX en que los arquitectos Luis Menéndez-Pidal y Francisco Pons Sorolla acometen una valiente y arriesgada restauración que nos ha devuelto la imagen prístina del edificio medieval. Dicha intervención, alejada de nuestros criterios actuales, hay que entenderla no sólo en el contexto de la política cultural y turística del franquismo sino también de un intento reivindicativo del pasado de la propia ciudad de Tui”[1].

Luis Menéndez-Pidal (Oviedo, 1896 – Madrid, 1975), foi un prestixioso arquitecto español, sendo considerado, a nivel internacional, como un dos grandes especialista en restauración arquitectónica.

Como Arquitecto Conservador de Monumentos de la Primera Zona (1941-75), que agrupaba a sete provincias do Norte: Asturias, León, Zamora, La Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra, dirixiu grandes intervencións, sobre todo en monumentos da arte asturiana e románica. Fixo máis de 200 actuacións restauradoras do patrimonio español. Entre elas, as máis coñecidas son: Mosteiro de Guadalupe (Cáceres), Catedral e Cámara Santa de Oviedo, Catedral de Zamora, Catedral de León, Catedral de Santiago de Compostela, Catedral de Tui, a Basílica de San Isidoro de León e as Murallas de Lugo.

A súa actuación responde a criterios historicistas co obxectivo de recuperar a esencia medieval dos monumentos, como sinala Eloy Algorri García: Fiel a las tendencias ideológicas del régimen, Menéndez-Pidal ejerció la restauración con un concepto autárquico, poco permeable a influencias extranjeras, basado en el empleo del lenguaje estilístico propio de la fase principal del monumento aunque recurriendo en su materialización práctica a técnicas constructivas modernas, camufladas bajo un ropaje venerable. Promovió sistemáticamente el picado de los revestimientos, como revocos y enlucidos, con la intención de exhibir los muros bajo un principio de realismo constructivo sin precedentes históricos.[2]

Francisco Pons Sorolla

Xunto a Menénez Pidal, terá un destacado papel outro arquitecto: Francisco Pons Sorolla (Madrid 1917 – 2011), licenciado en 1945, foi Director General de Arquitectura do Ministerio de la Vivienda durante tres décadas. No 1950 crea no seu departamento a Sección de Ciudades de Interés Artístico, posteriormente denominado Servicio de Restauracion Arquitectonica, promovendo un impulso grande para a recuperación do patrimonio cultural. Comezou a súa actividade restauradora como discípulo de Luis Menénez-Pidal seguindo en boa medida os seus criterios. Foi designado “Arquitecto conservador de Compostela” en 1945 e, por sinalar unicamente en Galicia, foi responsable de numerosas intervencións entre elas, a retirada de coros capitulares das catedrais de Santiago de Compostela, Mondoñedo e Tui, a liberación da Muralla de Lugo, o traslado de Portomarín, as escavacións arqueolóxicas da Catedral compostelá, a rehabilitación do Castelo de Monterrei. En Tui amais das obras no interior do templo catedralicio foi o responsable das intervencións realizadas no seu entorno. O Concello de Tui acordou en 1968 o seu nomeamento como “Fillo adoptivo” da cidade.

Aínda que os primeiros proxectos son conxuntos entre Menéndez Pidal e Pons Soralla, este tomará progresivamente un crecente protagonismo nas intervención restauradoras na catedral e a cidade tudense.

Pero non esquezamos o obxecto deste post que é comentar o poema de María Parrado. A tendencia de retirar os coros capitulares do centro do templo catedralicio está moi estendida na España daquel momento, e chega a Tui en 1952. Ambos arquitectos acometeran similar traslado, por exemplo, na Catedral de Santiago de Compostela no ano 1946.

No caso tudense deciden o traslado do coro ao presbiterio, non súa integridade senón parcialmente. Pero este traslado obrigaba a numerosas actuacións, como foi a consolidación de cubertas e pilares, substitución do pavimento, tanto no novo emprazamento como no primitivo. A complexidade das obras obrigou a redacción de varios proxectos nos anos 1956, 1957 e 1958.

O Coro estaba situado no centro da nave central pechado por un muro perimetral en toda a súa contorna agás na parte que situada fronte ao presbiterio, dende onde partía a chamada vía sacra que comunicaba ambos espazos e estaba pechada por  un amplo enreixado que limita o acceso aos mesmos.

En el año 1952 Menéndez Pidal y Pons Sorolla retirar el Coro Capitular de la nave central. Una vez desmontado se almacena hasta su reinstalación, proceso que atiende a los dos emplazamientos que actualmente ocupa. En el año 1955 se procede a su colocación en el presbiterio y seguidamente entre 1959 y 1961, finalizado el acondicionamiento y restauración de la zona situada bajo los órganos, se dispone en este espacio el resto de la silleria.[3]

O traslado do coro supuxo principalmente tres alteracións no aspecto e configuración interior da catedral:

1.- Eliminación dos muros perimetrais do coro na nave central, especialmente o altar do trascoro que se ollaba directamente ao entrar no templo catedralicio, un altar dedicado ao arcanxo San Miguel. Este anxo é o que comenta a nosa autora no poema:

E o Anxo que alí na porta

tiñache o demo a seus pes

para que o que ali entrase

vira o seu grande poder.

Na actualidade a imaxe de San Miguel, de excepcional factura, continua na Catedral nunha posición secundaria xunto á entrada, namentres que o seu altar foi trasladado á capela do Seminario Menor “San Paio” onde segue instalado. Nas imaxes que acompañan a este texto podemos contemplar como sería esta altar do trascoro, na reconstrución realizada no traballos do Plan Director da Catedral, xunto ás imaxes de San Miguel arcanxo e o seu retablo na súa actual localización.

Tomado do libro "La catedral de Tui desde su Plan Director"

2.- A segunda alteración foi a supresión da chamada vía sacra, que comunicaba o coro capitular co presbiterio e que como podemos ollar na foto que achegamos estaba cinguido por enreixados que limitaban o acceso do público e preservaban as funcións litúrxicas do Cabido da presenza de público. Esta Vía Saca ocupaba dous tramos dos que marcan os intercolumnios. Varios destes enreixados foron trasladados ás capelas laterais de Santiago, San Pedro ou San Telmo, e outros se conservan nos muros do claustro.

3.- O instalación do coro capitular na ábsida implica diversos cambios neste espazo. En primeiro lugar a eliminación do retablo central ou maior. Este fora realizado no último cuarto do século XVIII para substituír a un retablo barroco do século XVII do que se aproveitan as imaxes de San Xosé e San Fernando[4], atribuídas a Esteban de Cendón Buceta. O retablo neoclásico foi realizado por Juan Luís Pereira realizado en base a trazas enviadas para su aprobación a la Academia de San Fernando[5]

Unha descrición deste retablo é a seguinte: poseía una planta animada, con entrantes curvos y salientes pronunciados, lo que le imprimía movilidad al alzado (...) el cuerpo único constaba de ocho columnas lisas de orden compuesto, distrubuidas en tres planos distintos, con los dos soportes centrales respaldados por retropilastras. En el intercolumnio central, sobre las gradillas en las que estaba insertado el sagrario, se disponía el tabernáculo, formado por banco, seis columnillas, entablamento y cupulín. Sobre el baldaquino se alzaba la imagen titular de Nuestra Señora de la Asunción, que con dos ángeles orantes y el rompimiento de Gloria del ático, completaba el grupo asuncionista. Este se hacía acompañar en las calles laterales por la figuras barrocas reutilizadas de san José y san Fernando sobre ménsulas.[6]

Nas imaxes seguintes podemos ollar unha reconstrución deste altar realizada nos traballos do Plan Director, así como as imaxes de Nosa Señora da Asunción -que preside actualmente a ábsida central da catedral-, as imaxes de San Xosé e San Fernando -hoxe colocadas nas naves catedralicias-e o expositor do Santísimo ou tabernáculo, hoxe reaproveitado para o Monumento de Xoves Santo. No coro da antiga capela de Santa Catalina, hoxe Museo Catedralicio, se conservan o chamado rompemento de Gloria, coa imaxe do Espíritu Santo co dous anxos adoradores ou orantes.

Tomado do libro "La catedral de Tui desde su Plan Director"

Estes cambios son os que recolle María Parrado no seu poema:

Aquel San José, San Fernando

que no noso altar había

aquel Espiritu Santo

que era a nosa alegría.

aquela Virxen bonita,

que estaba vendo pro ceo,

¡Xa fai tempo que non vexo!

¡Eu xa mais no na verei!

Este retablo foi retirado e vendido parcialmente no decurso das obras de traslado do coro catedralicio. Belén Castro no seu traballo nos informa: en 1954 los canónigos comisionados Jesús Álvarez Varela, Ernesto Rodríguez Vales y Basilio González Domínguez encargan al perito Francisco Javier Alonso Villato que tase el altar mayor y el retablo pues “desplazados de su sitio se hallan, este depositado  a la izquierda de la entrada principal de dicho templo y aquel en el Asilo de los Ancianos de Tuy”. El peritaje se realiza el 17 de enero y la compra-venta de su estructura entre el cabildo tudense y el arzobispo de Compostela, Fernando Quiroga Palacios, tiene lugar el 15 de agosto por la cantidad de 50.000 pesetas (la imagineria -San Fernando, San José y Asunción-, la representación del Espíritu Santo en el remate superior y las mesas y gradas con el Sagrado Expositor no se venden).”[7]Por mágoa non se coñece o destino desta estrutura do retablo maior tudense na arquidiocese compostelá.

O traslado do coro abrangue dende 1956 ata 1962. Este proceso implica uha substancial alteración do mesmo, obra de 1699 de Francisco Castro Canseco.  Si bien se trabajó en su conservación, se modificó su estructura para adaptarlo a su nueva ubicación, se interrumpió el hilo narrativo alterando su disposición iconográfica, se alteró la disposición de los sitiales, cesterias y accesos, se perdieron piezas que se suponen desechadas por su mal estado y, finalmente, se fragmentó el conjunto de la silleria, pues oparte de los sitiales fueron reinstalados bajo los órganos.[8]Da restauración deste coro se encarga o ebanista compostelá Francisco del Río[9].

O traslado tamén implica modificacións na capela maior: en primer lugar la capilla se prolona un tramo hacia el transepto, se adelantan los púl`pitos hasta ese punto, se aumento un peldaño en el primer tramo y dos en el resto, y se cierran las arcadas laterales de su último tramo, hasta entonces cerradi por rejas y ahora por muro[10] que pecha o lugar da nova localización do coro.

O balance destas intervencións realizado no Plan Director da catedral tamé provoca certo desacougo como nos versos de María Parrado, aínda que por motivos diferentes pero non tan afastados: las consecuencias del traslado van más allá de las puramente estéticas y espaciales. La presencia de parte del coro en la nave central evidencia la memoria de su lugar fundacional. El objeto perdió su unidad consigo mismo y con los órganos, y el resultado en la capilla mayor es un espacio que da la impresión de estar inconculso, a pesar de que se trata de un macro-objeto monumental y con una enorme calidad en sus trazas y ejecución. Resulta así que no parece un adecuado remate a la nave central y a la capilla mayor. Así, si bien la sillería del coro cumplió una función en su nuevo emplazamiento, rompió sin lugar a dudas la histórica vivencia de la capilla mayor como remate de la nave central y, por lo tanto, de todo el Conjunto Catedralicio tudense, ya que debemos considerarla como en punto hacia donde confluyen las arquitecturas, las vivencias, litúrgicas y el sentimiento religioso de la catedral: la experiencia del “locus” sagrado de la diócesis de Tui.[11]

Este traslado supón tamén o fin da vida capitular na catedral tudense que viña esmorecendo nos últimos tempos. O Cabido chegou a contar con dúas decenas de cóengos, xunto a numerosos beneficiados e outros cargos eclesiásticos menores. Todos eles participaban diariamente nos diversos momentos de oración do Oficio Divino (Laudes, hora media ou vésperas) e nas diversas funcións litúrxicas. Arredor do Cabido estaba a súa orquestra e coro e outros cargos como o “pincernas”, un ministro segrar que desempeñaba a función de control e dirección dos acólitos, ou o chamado “correcáns” que abría os desfiles procesionais.

María Parrado na súa evocación poética rememora tamén esta vida xa pretérita daquela (1958):

¿E os Canónigos?

Cantos eran os que había

que ben me recordo de eles

de eles todos niña filla!...

E con un coro muy grande

e cada un na súa silla

que inda que che fosen mais

inda mais alí cabían.

E os órganos e o Correcans

e aqueles nenos cantores

que sempre por las mañans

cantaban como tenores.

Y a orquesta, que ben me recordó

parece que oyo o seu son

cando na torre tocaba

aquelas súas chrimias

á nosa Virxen María

o día da Ascensión.

E Plácido o campaneiro

que ben as repinicaba

daballe un xeito as campanas

que mismo alegría daba.

O Pincernas lle chamaban

a un home que alí había

que a todas as procesións

el diante sempre iba.

O poema de María Parrado foi ocasión para rememorar os cambios sufridos na Catedral, na cidade e na propia vida cidadán tudense arredor do traslado da capitalidade efectiva da diocese á cidade de Vigo. Proceso que culminará o 9 de marzo de 1959 cando o Papa Xoán XXIII promulgue a Bula “Quemadmodum impiger” pola que se establece a duplicidade na cabeceira da diocese compartida entre Tui e Vigo, dándolle á Colexiata viguesa o rango de Concatedral. O bispo, José López Ortiz, xa tiña dende 1957 a súa residencia en Vigo e en virtude da expresada Bula organiza os servizos da Curia Administrativa e Pastoral en Vigo, erixindo o Seminario Maior “San Xosé” naquela cidade ficando en Tui o Seminario Menor “San Paio”.

Os versos de María Parrado que expresan o lamento da sociedade tudense polos cambios que experimenta a cidade naqueles ano derivados do traslado la sede da diocese e que testemuña nas transformacións que se realizan na estructura da catedral, rematan atopando acougo seguro na figura de San Telmo...

o noso santiño

que amamos tanto

que lle chamamos Telmiño.

San Telmiño queridiño

cando pola terra andabas

non quiseches morrer noutras

que eran estas as que amabas.

San Telmiño queridiño

pídelle por nos a Dios

que nosotros confiamos

na túa protección.

Os tudenses dende hai máis de setecentos setenta anos lembramos a figura de Frei Pedro González, o noso Corpo Santo que andando os anos, será o noso San Telmo, como un patrimonio inmaterial que xeración tras xeración se transmite como un legado intanxible, devocional, de sentimentos que nos arraigan na nosa historia milenaria e nos cohesionan como sociedade.

A nosa cidade de Tui se identifica xeralmente con conceptos de patrimonio cultural pois os seus principais elementos referenciais teñen que ver con este legado monumental. Pero nas últimas décadas asistimos a unha evolución do concepto de patrimonio que transita dende o conxunto de monumentos, xacementos arqueolóxicos e vestixios que posúen unha significación singular derivada da súa antigüidade ou dos seus valores artísticos, para converterse nun conxunto de bens tanxibles e intanxibles que recollen e expresan a herdanza cultural dun pobo.

Por conseguinte o noso patrimonio está integrado non unicamente pola catedral e o conxunto histórico, senón tamén por un amplo abano de elementos inmateriais que temos recibido ao longo do tempo e que tamén conforman e determinan a nosa personalidade colectiva, a nosa identidade como comunidade.

Un destes elementos inmateriais son as figuras egrexias que ao longo do tempo teñen sinalado fitos no devir histórico da nosa cidade e que se manteñen na nosa memoria colectiva.

Manuel Lago González de Manuel Medal Carrera (1938). Salón de Plenos da Casa do Concello de Tui

O 4 de maio de 1917, fará en poucos días 107 anos, foi nomeado como bispo de Tui un destes persoeiros que ten deixado unha pegada senlleira na vida tudense e que logo de tantos anos segue sendo lembrado polos veciños de Tui con agarimo e admiración, significando unha identificación coa súa figura que a pesar do tempo mantense aceda entre a nos cidadanía. Falamos de Manuel Lago González, bispo de Tui e arcebispo de Santiago de Compostela.

A figura de Lago, de quen no vindeiro 18 de marzo de 2025 cumprirase o centenario da súa morte, segue conservándose na nosa memoria colectiva como unha estimable figura apreciada con unanimidade polas xentes de Tui como un dos seus referentes ao longo dos tempos. Ofrecemos de seguido unha achega a súa biografía e traxectoria, sobre a que xa nos temos ocupado neste blog en diversas oportunidades, especialmente en https://tudensia.blogspot.com/2020/08/parlamentarios-tudenses-x-manuel-lago.html

Manuel Lago nacera en Tui o 26 de outubro de 1865. Fillo de José Lago Maceira e de Carlota González Fernández. O pai fora xerente do complexo industrial “Andrés Maceira y hermano”, que abranguía diferentes negocios como fábricas de curtidos, serradoiros de madeira, cambio e bolsa, etc. O matrimonio vivía nun pavillón da finda “das augas”, en Randufe, por estar alí instalados os depósitos para o subministro da cidade, propiedade dos seus parentes, os Maceira. Posteriormente adquiren unha parte do pazo “San José” ou de Vista Alegre, tamén en Randufe, que fora reconstruído por D. Francisco Pérez Escudero.

Aos 12 anos ingresou no seminario conciliar de Tui no que cursou Filosofía, Teoloxía e Dereito Canónico. Ao implantarse novos estudos humanísticos no Seminario de Tui, o bispo Fernando Hüe y Gutiérrez mandouno en 1886 a Santiago a mellorar a súa formación en hebreo e grego. Ao ano seguinte regresou a Tui con instrución suficiente nestas materias e en matemáticas, materias das que foi nomeado catedrático, antes de ser ordenado presbítero, sacramento que recibirá ao ano seguinte sendo designado como secretario de estudos e máis tarde ensinaría Historia Eclesiástica, Arqueoloxía, Teoloxía Dogmática, Lugares Teolóxicos… No Seminario tudense foi de sempre un activo animador. En 1881 publica en “El Eco del Miño”, que promovía o seu admirado Antonino Cerviño, os seus primeiros poemas.

En 1893, obtivo os títulos de bacharel, licenciado e doutor en Teoloxía, os dous últimos en Santiago coas seguintes teses: de bacharelato: Vera ac proprie dieta divinitas in Christo Jesu agnoscenda est; de licenciatura: Matrimonium inter christianos initum est verum et propium sacramentum a Christo Domino institutum; e de doutoramento: Natura humana hypostatice Verbo unita, atque omnes et singulae ejus parties et praecipuae SS. Cor. Jesu, sunt objectum cultus latriae. A primeira foi impresa na Tipografía Galaica de Tui e as outras dúas na Imprenta do Seminario de Santiago[1].

Paralelamente, mantivo unha viva actividade fóra das aulas do seminario tudense; organiza veladas e disertacións, dirixe ensaios teatrais, pinta carteis… Desta época son a súa «Oda a la ciencia», a balada «Alma mía», outra dedicada á Virxe, «A León XIII», e dúas loas dedicadas ao Prelado. Aínda non cumpridos os 14 anos xa escribira e publicara en El Eco del Miño o poema «Al Aloya» (1881) e en 1882 escribira, tamén en galego, unha das súas poesías máis coñecidas, «O derradeiro celta». E pola súa obra poética e arqueolóxica recibiu o seu primeiro honor académico, o nomeamento como membro titular da Academia Mont-Real de Toulouse.

Lago González foi, desde novo, un activo militante dos movementos políticos de herdanza carlista, que tras a súa derrota militar, crean novas expresións políticas como é o caso do Partido Integrista que defende un ideal católico. Naquela altura en Tui había un grupo de sacerdotes cunha sólida formación intelectual e de marcada tendencia integrista, salientando Florencio e Antonino Cerviño e o propio Lago, que dinamizan a vida da cidade e abordan numerosas polémicas dende a prensa, un medio de acción política moi en boga daquela. A presenza do bispo Hué Gutiérrez na sede tudense reforzou esta liña. Os xornais “El Eco del Miño” e, dende 1888, “La Integridad” son os voceiros deste grupo. Lago colabora especialmente no segundo xornal como responsable de varias seccións, entre elas as seccións fixas «A la menuda» e «Ripio». Aquí publicou, máis tarde, moitas das súas poesías na sección titulada «Selecta».

Desenvolvendo o seu papel de xornalista, en 1891 ten lugar o famoso episodio da súa expulsión do Salón de Plenos do Concello polo alcalde Hipólito Padín e a súa posterior detención, que provoca unha onda de solidariedade en Tui e na prensa de Galicia, medrando enormemente a súa sona non xa en Tui senón en todo o país.

Lago e os seus compañeiros integristas encontran os valores católicos na tradición e na cultura de Galicia e así converxen, en contacto con Alfredo Brañas, co movemento rexionalista como quedou patente no seu importante papel no desenvolvemento dos Xogos Florais de Galicia celebrados en Tui en xuño de 1891. Manuel Lago, como representante da Xunta Rexionalista de Tui, pronunciará o seu discurso “Gabanza da lingua galega” no que testemuña o seu compromiso coa lingua e a cultura de Galicia, que manterá ao longo da súa traxectoria.

En 1893 este grupo integrista tudense apoia decididamente nas eleccións a Cortes a un deputado alternativo ao sinalado polos conservadores de Ezequiel Ordoñez que controlaban politicamente o distrito. Vendo ameazada a vitoria os conservadores recorren a diversas artimaña ata que logran a retirada, a última hora, do candidato integrista. O desafío estivera a punto de saír vitorioso. Consecuentemente os liberais e os conservadores, con Ordoñez e González Besada á cabeza, inician unha ofensiva contra este grupo e especialmente contra o seu voceiro, “La Integridad”. Coa chegada do novo bispo Valeriano Menéndez Conde este grupo perde o apoio episcopal e queda desactivado. Moitos dos seus integrantes procuran novos destinos, entre eles Manuel Lago que vaise para Lugo.

Naquela cidade oposita á praza de Cóengo Maxistral que non logra, pero o bispo lucense Benito Murua López “compensa o seu fracaso” nomeándoo como o seu Secretario de Cámara. En Lugo será catedrático no Seminario, reitor da Igrexa do Carme e en 1899 logra a dignidade de Lectoral da Catedral lucense, “traballa na xunta de Reparación de Templos, na fundación de sindicatos agrarios e caixas de aforros, dirixe o boletín eclesiástico, realiza traducións do alemán, dedicase ao estudo das Ciencias Naturais, relacionase coas personalidades máis destacadas da cultura galega e xunta xa os escomezos da súa formidable biblioteca de erudito nas letras e na historia de Galicia (...) edita un “Manual de Estudios Bíblicos” adaptación do Bibelkunde...” acreditando tanto o seu labor apostólico como a súa alta capacidade intelectual. Goza de xeral recoñecemento ata o punto que o Concello de Lugo o nomea como “fillo adoptivo” daquela cidade.

Dende 1906 forma parte da Real Academia Galega, fundada no ano anterior, participando no seu acto inaugural como membro fundador. No acto inaugural desta corporación celebrado o 30 de setembro de 1906, leu o seu discurso Elogio de la Lengua gallega: […] la más hermosa de las lenguas neolatinas y aún acaso la más bella de cuantas se hablan en el mundo […], suave y dulcísima […].Como autor de obras eruditas en castelán é salientable a edición que fixo (cun prólogo del presentado anonimamente) do Onomástico etimológico de la lenguia gallega por Fr. Martín Sarmiento (1923)[2].

Nestes anos aborda diversos estudos de carácter histórico sendoo recoñecido como académico correspondente da Real Academia de la Historia e, anos máis tarde, da Real Academia de la Lengua Española.

Escudo episcopal de Manuel Lago González na igrexa parroquial de Santa María da Guía (Randufe - Tui).

En 1909 é designado bispo de Osma, adoptando no seu escudo o viril de Galicia, na parte superior, o brasón de Tui, na inferior, cunha banda, que lembra á bandeira galega, coas sete cruces das vellas capitais galegas co seu lema “Nobiscum Deum” (lembrando o Emmanuel, Deus con nós, do profeta Isaías).  Filgueira Valverde na biografía que edita en 1934 en Pontevedra escribe a propósito da súa consagración episcopal, o 31 de abril de 1910 na Catedral de Tui, unhas liñas que expresan a personalidade de Lago: Na prensa galega debúllanse unánimes gabanzas. Intre de exaltación patriótica: a xeneración dos “continuadores” ofrece una verdadeira coroa poética ao poeta que é ergueito á cadeira episcopal. Lago é tamén acaroado tamén polo fervor das moitedumes, que o acompaña dende entón. É curioso anotar que a súa modestia, que padecía na presenza alabeeria dos políticos, ou nos ditos gasalleiros dos cregos, ou nas gabanzas da prensa, non sofría nas acramacións populares. Polo contrario, foron dende entón ben acollidas do seu esprito. Lago tiña paixón de moitedumes e interpretaba as acramacións do pobo como recoñecemento da súa participación da potestade divina. Nas súas conversas tenme confesado como gozaba neses intres, desdobrando a súa persoalidade sin sentirse el como individuo, ouxeto das manifestacións. Os seus mellores discursos foron improvisacións inmediatas a un desbordamento da simpatía fondísima que despertaba no pobo”[3].

Vicente Carcel Ortí no seu traballo sobre Lago afirma: Desarrolló en esta diócesis una activa labor pastoral durante siete años, de la que son testimonio numerosas realizaciones: visita pastoral, concurso general de curatos, formación de sindicatos agrícolas y cajas de préstamos, etc. Escribió varias cartas pastorales, pronunció discursos en semanas sociales, en congresos catequísticos y asambleas diversas de carácter religioso.[4]

En 1914 accede ao Senado, en representación da provincia eclesiástica de Burgos, Lago será de novo senador nos anos 1918 e 1919, sendo xa bispo de Tui en representación da provincia eclesiástica de Santiago.

En 1917 foi trasladado á sede tudense, tomando posesión o 15 de agosto e o 26 de agosto entra en Tui. Tui recibe ao seu fillo cunha emoción formidable. Na catedral pronuncia Lago unha das súas mais fermosas oracións. Lembra a súa homilde nacencia, a súa estancia en Lugo, as súas viaxatas pola terra castelán.< Creo modestamente tener un título a vuestro afecto: en Castilla, en la Corte de España, en Levante, en Barcelona yo nunca tuve empacho en confesar mi tierra natal. Gallego soy y me he declaro con noble orgullo en todas partes, no ocultando a nadie, antes buscando la ocasión de cantar a mi viejo solar..>. Neste mesmo sermón ofrece unha definición do que quere sexa o seu episcopado: Un obispo eucarístico y social quiere ser entre vosotros el que ahora inaugura su pontificado.

Permanece seis anos na cátedra tudense onde publica diversas pastorais e sobre todo as súas “Circulares” que edita en case todos os números do Boletín da diocese de Tui. En moitos destes escritos glosa os acontecementos buscando neles o seu sentido espiritual.  No seu mandato mellorou as instalacións do Seminario, acometeu obras na Catedral, en numerosas parroquias e reitorais, etc. promoveu os sindicatos agrarios católicos e as asociacións de segrares e as novas ordes relixiosas asi como a visita pastoral a todas as parroquias.

Varios dos seus poemas, que ás veces asinaba co pseudónimo “Xan d’algures”, foron musicados polo compositor e organista galego José Torres Creo. Autor de numerosas cancións galegas para orfeón, e publicadas posteriormente en versión de voz e piano, entre as que destaca O sol da primavera, con texto do arcebispo e poeta Manuel Lago González. Pero para os tudenses e as xentes do Baixo Miño destaca o seu poema “San Campio, Aires d'o Miño” (1920) tamén arranxado por Torres Creo e publicado para voz e piano en lit. Durán (Madrid) en 1930 que acado merecida sona aínda hoxe conservada[5].

O 24 de xullo de 1923 é preconizado arcebispo de Santiago, aínda que a súa toma de posesión se retrasa ata o 1 de abril de 1924. A súa chegada suscita un grande apoio, especialmente dos sectores do galeguismo, que viron nel unha esperanza para a Igrexa galega.

Recollemos de novo as palabras de Filgueira: Ninguén como él acolleu a mitra compostelán ca prenitude da responsabilidade que entrana. A súa conciencia hestórica do cargo, formada na máis fina coñecencia da gloria compostelán e do seu rol no futuro galego, pesáballe no esprito como unha obsesión (...) Porque Galicia recibeu esta nova cun fervor unánime. Si algún intre de íntima solidaridade galega houbo na hestoria, si Galicia recoñeceu en plenitude os seus propios vínculos, adheríndose voluntariamente a unha autoridade moral, si algunha vez a unidade galega encarnou nun prestixio en quen todo o pobo se vise representado, foi na preconización e na entrada do bispo Lago a Compostela[6]. Esas eran as expectativas que o nomeamento de Lago González á sede compostelá suscitaba na sociedade galega, o primeiro arcebispo galego dende Sebastián Malvar e Pinto, morto en 1795.

Chegada á estación de Cornes de Santiago de Manuel Lago González na súa entrada na arquidiocese (1924)

O 4 de maio de 1924, como arcebispo de Compostela, o Seminario de Estudos Galegos nomeouno presidente de honor. No acto celebrado no Colexio de San Clemente, sede da Sociedade Económica, pronunciou un ofrecemento moi fermoso Cotarelo Valledor; Castelao leu o seu espléndido estudo O novo esprito; e Fermín Bouza Brey fíxolle entrega ao prelado do folleto Ao noso siñor o arcebispo de Sant-Iago don Manuel Lago González, que contiña unhas palabras sen asinar de Bouza e un conxunto de poesías galegas do arcebispo. Lago pechou o acto con estas palabras: Hai anos, predicando na catedral de Lugo exclamaba co poeta "Ai, esperta adorada Galicia, dese sono en que estás debruzada". E hoxe vendo congregada a esa mocidade estudosa que forma o Seminario de Estudos Galegos, non podo por menos que repetir aqueles versos porque asoma a alborada de gloria da rexión galega (...) Eu son cabo de vós un soldado mais e carón voso traballarei como un mozo nos estudos galegos (...) temos de anovar o noso espiritu. Tornemos o noso ollar á estrela que brilou sobor das carballeiras de Solovio e anunciou ás xentes o lugar do sartego de Santiago. Aquela é a estrela da nosa fe, i-a nosa fe é a nai do tesouro espiritoal de Galicia, da nosa cultura[7]. Rematou asegurando que consideraba ese nomeamento un honor grandísimo, pero que máis que presidente sería un socio activo.

Tanto ou máis relevo tivo o acto de entrada na Universidade. Lago foi recibido no paraninfo, onde pronunciaron salutacións o reitor Blanco Rivero e o estudante de dereito, Ánxel Romero Cerdeiriña, un dos fundadores do Seminario de Estudos Galegos[8].

Por mágoa a súa prematura morte, o 18 de marzo de 1925, impediulle levar adiante os seus proxectos. Neste breve período temporal, acometeu o acondicionamento do claustro da Catedral compostelá e aprobou e publicou os Estatutos do Cabido, cun texto redactado por unha comisión de capitulares, e que consta de 191 artigos. O seu médico afirmou logo na prensa que as súas últimas palabras foron: “Hay que unirse para defender a Galicia”.

Enterro do arcebispo Lago en Santiago de Compostela (1925)

O seu testamento da conta da súa personalidade: Declaro que no poseo dinero ninguno, si no es la escasa cantidad que se haya en poder de mi mayordomo o las más escasas que se encuentren en mis muebles o en la ropa de mi uso. En cambio estoy gravado con deudas que conocen mis familiares, las cuales deseo satisfacer enajenando mis libros y ornamentos y los demás objetos de mi propiedad”

Ao coñecer a opinión pública este testamento xorde una campaña para evitar o alleamento da biblioteca de Lago promovendo que a Universidade de Santiago adquira, coas achegas das xentes de Galicia, esta biblioteca coa finalidade de saldar as débedas do bispo Lago González.  Unha grande resposta levou que os sete mi volumes formasen a denominada “Biblioteca Lago” na Universidade compostelá, sendo inaugurada o 26 de xullo de 1929 nun solemne acto.

Filgueira Valverde no libriño editado en Pontevedra no ano 1934, co gallo do traslado das cinzas de Lago á Capela do Sacramento da Catedral compostelá, escribiu o seguinte:

Vivo e perenne, como a lembranza dos seus feitos, queda na escolma das súas lecturas o maxisterio deste home exemprar. A apoloxía parcial de cada unha das facetas do seu esprito é cousa cativa. Nin a súa obra literaria, nin mesmo os seus actos de goberno, lle farían acadar este fervor galego que semella inmorredoiro. É que Lago foi mais que nada, e así sagazmente o sinalaron L. García e Mons. Tedeschino nos seus póstumos alaudos “como unha encarnación de Galicia”, como o “prototipo cultural” da nosa Terra.

Pero Manuel Lago salienta tamén pola súa obra de creación, especialmente poética. Da páxina web da Real Academia Galega recollemos este esbozo biográfico:

Lago González foi un importante teólogo, gran coñecedor de linguas, orador, arqueólogo e, especialmente, un destacado poeta. Era un creador formalista, que puña freo á súa creación coa rixidez da norma e do canon. A formación bíblica e clásica recibida ao longo da súa vida levouno ao uso das amplificacións, reiteracións e estruturas paralelísticas. Os principais eixes temáticos da súa obra son a natureza, algúns motivos histórico-narrativos e relixiosos, así como as lembranzas da mocidade, da cidade natal e das súas xentes. A lingua empregada oscila, dependendo do poema, entre un amplo repertorio de ornamentos literarios e os xiros da fala familiar aldeá.

O conxunto dos seus sesenta e dous poemas galegos foi recollido en 1967 por Filgueira Valverde, ao quedaren moitos deles manuscritos ou espallados en publicacións da época, como La Integridad, El Norte de Galicia ou Galicia Diplomática. Tamén é autor dalgúns poemas e obras eruditas en castelán[9].

En recoñecemento a súa achega á cultura de Galicia foille dedicado o Día das Letras Galegas no ano 1973.

Tui e as súas xentes sentiron sempre, pola súa proximidade a todos, unha grande admiración por este singular persoeiro. No ano 1923 a Corporación Municipal, presidida por Venancio Lorenzo Álvarez, acorda darlle o nome do recen  nomeado arcebispo de Santiago á rúa Nova. Nomenclatura que continúa na actualidade cunha fermosa placa en mármore obra do tudense Gumersindo Juncal.

Tras o falecemento de Lago o Pleno do Concello, presidido daquela por Estanislao Ferreira Martín de Argenta acorda colocar un retrato seu no Salón de Sesións, que será realizado posteriormente por Antonio Medal Carrera.

Por último, no ano 1984, sendo alcalde Ángel Álvarez Durán, acordouse adquirir á viúva do escultor Xoan Piñeiro o estatua que realizara do arcebispo Lago. Será o escultor Antúnez Pousa quen remate a peza e a prepare para a súa instalación da praza da rúa Ordoñez tudense.

No Museo Diocesano tudense se conservan numerosos obxectos de Lago doados polos seus herdeiros.

Actualmente segue sendo para os tudenses unha personalidade referencial conservándose unha agarimosa lembranza da súa figura. Ao achegarnos ao centenario da súa morte, en marzo de 2025, abrolla a necesidade de afondar no coñecemento deste tudense, figura senlleira da nosa historia colectiva, reivindicando o seu papel como pastor eclesiástico, a súa achega ás nosas letras e á normalización da nosa lingua, a súa afervoada humanidade expresada na súa precariedade de fondos propios.... unha egrexia personalidade merecente de que manteñamos aceso o lume da súa memoria que aporta ao noso tempo valores imperecedoiros que nons enriquecen como sociedade.

Reclamamos dende Tudensia abordar de cara a este centenario a elaboración dunha ampla biografía de Manuel Lago González que recolla a súa traxectoria e dimensión e á súa achega á vida social da época, asi como unha edición actualizada da súa obra literaria, tanto en galego como en castelán, contribuíndo deste xeito a afondar no coñecemento deste singular tudense que hai un século tantas ilusións colectivas suscitou en Galicia e que o seu prematuro falecemento tronzou. A súa memoria forma parte do noso patrimonio inmaterial común que reclama ser conservada e difundida para fortalecer a nosa identidade colectiva.

 Leva “Tudensia” un tempo de silencio motivado por circunstancias persoais que teñen dificultado a necesaria dedicación para abordar os numerosos temas que están agardando unha atención. Neste tempo no libro da festas de San Telmo deste ano 2024 entre os interesantes artigos publicados querería prestar atención especial ao publicado polo historiador José Ramón Fernández Fernández no que documenta un interesante achado no coro da catedral tudense, realizado en 1699 polo mestre Francisco Castro Canseco, como é a primeira representación coñecida dunha camelia na arte galega.

Non se trata dun asunto menor, ou dunha mera cuirosidade ou anécdota irrelevante mais aló dun localismo chauvinista, pois a presenza deste representación da camelia na catedral tudense inxire á nosa cidade e aos artistas que traballan na súa catedral no coñecemento das novidades aportadas polas exploracións e o comercio ultramarino, neste caso coas terras do extremo oriente, no que o o reino de Portugal tiña un elevado protagonismo compartido, xa no século XVII, co Reino Unido.

Nunha nova oportunidade evidencíase como a aparente situación periférica de Tui e o caracter secundario da nosa cidade quedan superadas cando se afonda, sen perxuízos, na investigación sobre o noso acervo patrimonial. Parabéns ao noso prezado amigo, José Ramón Fernández, por esta achega aparentemente menor pero que testemuña como a relación de Tui con Portugal mantívose acesa ao longo dos séculos integrandonos na circulación das novidades que chegaban ao Reino de Portugal e que se coñecían a través de Tui, o elo que une os territorios do Noroeste Peninsular.

La camelia en la decoración del coro de la Catedral de Tui:

Una representación de 1699 quizás la más antigua conocida en Galicia

Por José Ramón Fernández Fernández, miembro de número del Instituto de Estudios Tudenses

Durante los últimos años se viene celebrando con gran éxito tanto de expositores como de público, a “Mostra da camelia cidade de Tui” organizada por ATUCA (Amigos Tudenses da Camelia), en el impresionante marco del claustro de la Catedral de Tui. Es evidente que la belleza de la camelia encuentra dentro de esta arquitectura el lugar perfecto para su lucimiento. Podemos pensar que incluso los cuatro ejemplares de camelios en el propio espacio expositivo, más los dos que se sitúan en los jardines exteriores del conjunto catedralicio son nexo de unión suficiente para utilizar dicho ámbito como sede de la muestra. Pero la Catedral atesora en su interior, de forma menos patente, otro puente, otra relación directa con la camelia, que posiblemente convertiría a la Catedral de Tui en el primer lugar dentro del arte gallego donde se usa la camelia como elemento decorativo de una obra escultórica.

Para contextualizar la importancia de esta afirmación comenzaré por la historia de esta especie del género Camellia como planta ornamental en Europa. La llegada de la camelia al continente europeo está llena de conjeturas, pero en los últimos años se consolida la idea de que son los comerciantes portugueses los que la introducen desde el lejano Oriente. A partir del tratado de Tordesillas, donde el mundo queda dividido, quedan bajo influencia portuguesa tanto China como Japón, lugares donde la camelia tiene su lugar de origen. Portugal llega a China, concretamente a la isla de Ling Ting en 1513 y a partir de 1543 comienza su relación con Japón hasta 1638 donde se cierran las fronteras a los extranjeros hasta el s. XIX. El que los comerciantes portugueses en sus viajes hayan traído ejemplares de camelias, no sería de extrañar, y que alguno de estos ejemplares acabe a través de los comerciantes de vino en las islas británicas, el otro punto que disputa a Portugal la primacía de origen de nuestra flor en el continente europeo, no es para nada descabellado. Para dicha antigüedad dan fe los que en estos momentos están considerados los ejemplares más antiguos en tierras europeas que se encuentran en la quinta del conde de Campo Belo en Vila Nova de Gaia, fechados a mediados del s. XVII.

Camelio na Quinta do Conde de Campo Belo en Vila Nova de Gaia

La popularidad de la camelia se acrecienta con el paso del tiempo, y es incluida en la decoración de algunas obras de arte en Portugal. Una de las primeras representaciones son dos paneles de azulejos del Palacio Fronteira (Lisboa) hacia 1670.

Azulexos no Palacio dos Marqueses de Fronteira, con representación de camelia no ángulo inferior dereito

Tenemos el lugar de origen de la expansión del cultivo de dicha especie relativamente cercano a Tui y abrimos la hipótesis de la presencia de ejemplares a finales del s. XVII tanto en Tui como en Valença, que ya comenzasen a destacar por la belleza de sus flores y hojas.

En el año1699 en una reunión de Cabildo celebrada el 9 de enero se decide la realización de un nuevo coro para la Catedral. El 6 de febrero se redacta la escritura de concierto y se firma el convenio de comienzo de la obra entre el Cabildo y Francisco de Castro Canseco. La obra será dirigida por Castro y en ella colaborarán Domingo Rodríguez de Pazos además de Benito de Silva y Francisco Valladares. El plazo de finalización de la obra es de dos años y queda explícitamente destacado en el contrato que la madera de castaño para efectuar el contrato debe ser adquirida en Portugal. El 7 de diciembre de 1700 a petición del Cabildo se realiza un reconocimiento del trabajo por parte de Alonso González de Melide y se da por entregado.

Dentro del coro encontraremos un programa iconográfico donde se representa la vida y milagros de San Telmo, un amplio calendario integrado por obispos relacionados con el nacimiento de la diócesis, el monacato y también del pasionario tudense y diversos santos de la iglesia universal, rematando todo relieves alusivos a la Virgen. Completan este discurso hagiográfico una serie decorativa muy variada de elementos vegetales, de entre los cuales llama la atención la inclusión en dos de los sitiales de varias flores con sus hojas y tallos que a primera vista son reconocibles como camelias.

Para poder realizar esta afirmación me puse en contacto con miembros de ATUCA que a su vez solicitaron el juicio de la vicepresidenta de la International Camellia Society que confirmo sin lugar a dudas la adscripción al género Camellia.

Si ya de por si la aparición de dicha representación en fechas tan tempranas tiene importancia aun es mayor cuando la primera imagen en una lámina de una camelia es del año 1702 realizada por James Petiver en su obra “Philosophical Transactions”, lo cual me permite afirmar que el artífice que talla en el coro dicho elemento vegetal lo conoce de primera mano, al natural.

‘Thea Chinensis Pimentae Jamaicensis folio, flora Rosaceo simplici. Chusan’.  James Petiver en 1702.

Aquí se abren infinidad de vías para afirmar que en 1699 en Tui o en Valença, se encontraría algún ejemplar de camelia. En estos momentos me encuentro pendiente del análisis de un ejemplar que por desgracia partió de Tui hace unos años y que hoy se encuentra en otra población gallega para poder ratificar esta afirmación.

Lo cierto es que esta representación de la flor de camelia en la decoración del coro catedralicio tudense, datada en 1699, es la imagen más antigua de esta especie vegetal llegada a Galicia por aquellos años, encontrando un excepcional acomodo e integración tanto en el paisaje como en el imaginario colectivo al punto de ser, en la actualidad, la flor más representativa de Galicia.

(Para la realización de este trabajo he contado con la inestimable ayuda de Antonio Montes, miembro de ATUCA, Juan José Cortegoso Durán y Mª Rosario Varela, a los cuales agradezco su colaboración)