Quantcast
Channel: Tudensia
Viewing all 229 articles
Browse latest View live

Visitas ao patrimonio tudense (III)

$
0
0

Agora que xa a climatoloxía anima a un paseo de vagar continuamos coas recomendación de novas visitas a elementos, menos coñecidos ou valorados, do noso patrimonio cultural espallados polos territorio do noso concello e que son merecentes de ser apreciados polos nosos veciños e visitantes polos seus valores. 

Completamos as achegas realizadas anteriormente e que os interesados poden consulta en http://tudensia.blogspot.com/p/visitas-ao-patrimonio-tudense.html

Petroglifos da Macoca – Camiño do Raposo, Pazos de Reis

Imaxe tomada de http://megaliticia.blogspot.com/2019/04/petroglifos-camino-do-raposo-macoca.html

Nas abas do Alto dos Cubos atopamos este xacemento de gravados rupestres realizados sobre laxes de granito ao aire libre. Na actualidade presentan unha abondosa erosión natural pero tamén están afectados por antigos traballos de cantería no lugar e, posiblemente, pola pista agora asfaltada que vai dende A Macoca ata Circos. Os motivos destes gravados son liñas e cazoletas de diversos tamaños. Este tipo de xacementos corresponden á Idade do Bronce, aínda que non é doado atribuírlle unha cronoloxía concreta.

A actual provincia de Pontevedra é unha zona moi rica en xacementos de gravados rupestres, pero curiosamente no territorio tudense son escadas as estacións de petroglifos que temos documentadas, entre elas este pequeno conxunto de gravados.


Ponte da Veiga, Rebordáns-Guillarei


Localizada sobre o rio Louro, na Veiga homónima, nos límites entre as parroquias de Rebordáns e Guillarei, é popularmente coñecida como “ponte romana” aludindo a súa pretendida antigüidade que é retrotraída ata tempos da romanización. Esta denominación está amplamente estendida por numerosos lugares de Galicia e, na practica totalidade dos casos, a estrutura actual que podemos contemplar corresponde coa época medieval.

Esta ponte posúe unha estrutura con arcos apuntados, de factura medieval con múltiples reconstrucións posteriores derivadas das enchentes do río Louro e Miño. Esta obra medieval queda testemuñada nas marcas de canteiro que podemos ollar na parte interior dos arcos, especialmente no que están na parte de Rebordáns que Ernesto Iglesias Almeida data no século XII namentres que os outros arcos, xa apuntados, corresponden ao século XIV e que tamén conservan signos lapidarios.

Unhas reconstrucións documentadas desta ponte foi realizada no ano 1792 reconstruíndo os seus peitorís, nos que foi colocado un escudo da cidade, trasladado de lugar no pasado século.

Esta ponte formaba parte do camiño real que dende Tui conducía cara Salvaterra e o Condado.

 

O cruceiro e peto de ánimas de San Bartolomeu

Este é posiblemente o cruceiro máis monumental dos que se conservan no noso concello.

A súa localización orixinal era nunha das entradas á cidade, onda a chamada Porta de San Francisco da muralla dos século XVII e XVIII nas proximidade do actual Liceo Casino ou o monumento a José Calvo Sotelo para Ernesto Iglesias. Pola súa banda, Suso Vila mantén que este cruceiro estaba fronte ao convento franciscano e foi trasladado de lugar en torno a 1840 cando se realizaron as obras da nova estrada a Vigo e Castela que afectan á propia organización do espazo da Corredoira.

No pedestal cuadrangular atopamos unha inscricións que informa sobre a orixe deste cruceiro: AÑO 1770. CON LICENCIA DE M(uy) N(oble) I L(eal) CIVDAD MANDARON AZER I PINTAR ESTA OBRA PIO COSTEARON I PAGARON POR DEBOXION A DIOS EL PROCURADOR DN PEDRO BARROS I SV MUGER DA QUITERIA ROSALIA DURAN IÑIGO I ARZE. Este Pedro Barros foi procurador da cidade, o único cargo de elección popular no goberno municipal tudense, pois os rexedores eran nomeados polo bispo e Cabido, como corresponde a unha cidade de férreo señorío episcopal.

No fuste están representadas as imaxes de Santa Quiteria e San Pedro, en lembranza dos doantes, xunto a diversos símbolos da paixón de Cristo; a cruz asentada sobre un capitel composto posúe un Cristo crucificado no fronte e no dorso a representación de Nosa Señora das Angustías, nunha talla que testemuña a súa calidade.

Finalmente resaltar que na inscrición figura que o cruceiro estaba pintado, como era a norma xeral en todas estas construcións, que hoxe o gusto contemporáneo transfórmaas, cunha falsa pretensión de orixinalidade, suprimindo a pintura e deixando a pedra á vista, o que nunca pretenderon os artífices dos cruceiros que sempre estaban pintados.

Inmediato ao cruceiro está un peto de ánimas, que estaba vinculado ao cruceiro na súa localización orixinaria e que foi trasladado ao mesmo tempo. Conserva os elementos tradicionais deste tipo de construcións, promovidos polas confrarías de ánimas ou pola devoción popular. Presenta un nicho con arco que protexe a un pequeno retablo, con tres imaxes de penitentes no Purgatorio (entre un bispo tocado coa mitra) sinalando a igualdade de trato no Xuízo Final, e sobre eles o Espírito Santo na tradicional forma de pomba. No piar conserva o peto para as esmolas, unha rexa de protección no retablo e un espigón para recoller as ofrendas, especialmente as mazarocas de millo.

 

Capela de Nosa Señora do Camiño - Rebordáns

Esta capeliña, situada á beira do Camiño de Santiago, é unha obra reedificada no século XVII sobre os restos dunha ermida anterior. Suso Vila relaciona esta capela cun hospital medieval, Santa María de Bongoi, promovido polo arcediago tudense Fernan Eans en 1246.

A imaxe de Nosa Señora é unha talla pétrea de época medieval, século XV, que corresponde á representación da Virxe do leite, que alimenta ao seu filliño.

Xulio Sigüenza recolle que segundo unha antiga tradición, esta talla foi escondida polos aldeáns ante o avance dos mouros; reencontrada tempo despois decidiuse construír un templo para custodiala. A fama curandeira da Virxe do Camiño, tamén denominada da Terra, pola súa estraña reaparición, era moi común entre as mulleres. Moitas chegaban dende aldeas afastadas de Portugal, xa paridas coas súas criaturas nos brazos para bendicir a imaxe, portando ofrendas e esmolas por dar a luz descendentes sans. Unha tradición moi habitual ata tempos recentes, vinculada á presentación dos neniños á Nosa Señora.


Capela de San Nomedio en Malvas

A actual ermida ou capeliña dedicada a San Nomedio en Malvas é unha obra contemporánea. Dende 1976 procedeuse a recuperación do lugar, substituíndo os eucaliptos por carballos e de seguido erguese a actual capela e a zona contigua de esparexemento, que, sobre todo no verán, resulta un agradable lugar.

San Nomedio posúe unha longa historia. Xulio Sigüenza documenta que hai noticias sobre a súa existencia que se remontan ó ano 1529, a pesar de que nesas datas, segundo documentos, xa se atopaba practicamente derribada. En 1789 deben ser suprimidas as misas no seu interior por atoparse nun estado deplorable. Será en 1854 cando se deixe de utilizar a ermida definitivamente, empregándose a continuación, xa moi danada a súa estructura, para aloxar gando. As súas pedras, como ten ocorrido noutros moitos monumentos, acabarían arrincadas e transportadas para casas e muros próximos cara a 1945.

Neste lugar se celebraba unha romaría, o segundo domingo de agosto, dedicada a San Vitoria e San Nomedio, “amigos en amores”, que era das mais concorridas da contorna. Se subía ata este lugar nos tempos de seca para implorar a chuvia. Existía a tradición de mollar ao santo, tocándoo coas mans molladas en auga, para que o santo soubese que querían os romeiros. Agora xa non se lle bota auga enriba senón que se lle toca o rostro cun pano húmido, mantendo a tradición secular.

 

Castro Alto do Cubos – Cabeza de Francos, Pazos de Reis

Este castro, situado nas abas do Monte Aloia é un dos exemplos máis destacados da cultura castreña en Tui.

Este castro do “Alto dos Cubos” esta estruturado en tres niveis ou recintos, un superior e mais elevado que está defendido por una muralla pétrea que delimita o seu perímetro, e outros dous recintos situados en dúas terrazas en pendente cara ao noroeste, magnificamente defendidos polas condicións naturais do terreo. Estamos diante dun exemplo dos chamados, castros de ladeira de monte.Hoxe podemos contemplar diversas estruturas habitacionais deste castro, en concreto no cume existe un sector consolidado de 190 m2 con tres vivendas circulares, dúas delas con vestíbulo, e parte da muralla defensiva deste castro.

Na Idade do bronce este lugar foi ocupado por unha comunidade humán do que hoxe coñecemos como cultura castreña. Diversas escavacións foron realizadas neste lugar: nos anos 1933-1935 polo grupo “Ultreya” tudense, dirixido por Manuel Fernández-Valdés Costas, coa colaboración de Xosé María Álvarez Blázquez, logo continuadas no ano 1954 baixo a dirección do Comisario Provincial de Excavacións, José Filgueira Valverde, e finalmente no ano 1997 unha nova intervención pola Escola Obradoiro de Restauración tudense coa dirección do arqueólogo tudense Juan José Perles Fontao, recuperando e consolidando os restos anteriormente descubertos.

A adscrición cronolóxica é ampla; dende o século VII a.C. ata os primeiros tempos da nosa era, pero podemos valorar como o momento temporal de maior ocupación deste castro o situado entre os séculos II a C. ata o III d. C.  pois o material arqueolóxico atopado posúe ampla influencia romana: tegullas, sigillata…

O enclave castrexo do Alto dos Cubos parece ter cobrado un certo protagonismo a partir do século II a.C. coa ampliación do seu espazo habitacional que estaría en correspondencia coa existencia, na nosa demarcación, dunha estrutura social prerromana, un “populus”. Este xacemento do Alto dos Cubos asumiría, segundo Perles Fontao, ata a chegada dos romanos, un papel de cabeceira de comarca concentrando á poboación en detrimento doutros enclaves, como o situado no outeiro tudense.

No decurso da invasión napoleónica, durante o cerco de Tui neste outeiro estaba unha posición avanzada do campamento localizado no Marco de Freande que dirixía o procurador do xeral da cidade, Juan Ramón de la Barcia.

Máis aló do seu interese patrimonial o Alto dos Cubos é un excepcional miradoiro sobre a cidade de Tui e o val do río Miño.

 

Biblioteca do Seminario Menor

Logo da fundación do Seminario Concilar, no ano 1850, no antigo convento franciscano de San Antonio, polo bispo Francisco Casarrubios Melgas xa existe unha biblioteca, que amplía o seu sucesor o tudense Telmo Maceira Pazo, acordando para elo o traslado da escola publica ata daquela neste lugar á un inmoble na actual rúa Sanz. Os libros do bispo Maceira e os fondos do mosteiro de Oia enriquecen a colección bibliográfica.

En 1945 o bispo Fr. José López Ortiz amplía o Seminario sendo desmontada a biblioteca e trasladada a súa actual localización. En 1959 co traslado da sede episcopal a Vigo ficaron en Tui, logo da oposición do concello ao traslado da biblioteca, o fondo histórico e de humanidades.

Hoxe é un espazo cheo de sabor, testemuño da intensa acción educativa e cultural desenvolvida dende o Seminario ao longo destes 172 anos de presenza na nosa cidade.

 

Pazo de San Xosé de Vista Alegre, Randufe

Posiblemente a residencia pacega máis recoñecida de Tui, xunto á Pousa das Sobreiras ou do Bispo. Segundo Suso Vila a súa orixe está a comezos do século XVIII e un vello escudo coas armas dos Padilla o relaciona posiblemente o cóengo Martín Padilla ou o licenciado Gerónimo de Padilla, provisor e vigado xeral de Tui.

A mediados do século XVIII é mercado polo fidalgo D. Fernando Pérez Escudero, rexedor da cidade en 1755. No século XIX pasa a máns da familia Maceira, que instalan no lugar una factoría industrial, na que traballa como xerente Jose Benito Lago Maceira, que acaba mercando o propio pazo. Casado con Carlota González, son os pais de Manuel Lago González, o egrexio eclesiástico tudense. Será a súa sobriña, Carlota Lago, que acabe sendo propietaria do pazo e xunto ao seu esposo, o construtor Rodolfo Lama, realizaron unha rehabilitación integral deste inmoble.

Conserva aínda dúas coxías ou corredores de liñas austeras da súa estrutura orixinal, enriquecida logo con dúas solainas con amplas balaustradas e finalmente coa torre realizada na reforma do século XX que tamén afecta a súa capela. Posúe un amplo xardín de carácter romántico.

 


“Antigüedades de Tuy” de Joaquín Fernández de la Granja: actualidade dun artigo de 1888

$
0
0

A nosa cidade posúe unha dilatada historia pero curiosamente é unha cidade escasa en vestixios arqueolóxicos senlleiros que documenten con amplitude a traxectoria desta poboación. No territorio que, nun sentido amplo, ocupa o núcleo urbano tudense ao longo dos anos unicamente se teñen producido escavacións arqueolóxicas por mor de achados casuais ou como paso previo á realización de calquera tipo de intervención ou obra. Desta forma existe un amplo bagaxe de pequenas actuacións, pero carecemos dunha auténtica investigación arqueolóxica que documente a historia da nosa cidade.

Inscrición en granito procedente de Santa Eufemia - Museo de Pontevedra

Unha escaseza que é especialmente notable no que atinxe ao período romano, no que Tui foi un dos principais núcleos de carácter urbano do Noroeste peninsular pero do que so podemos apuntar hipóteses de traballo sobre a súa configuración e estrutura. ¿Que relación existía entre o “Castellun Tyde” do que falan as fontes escritas e a “Mansio” da vía XIX do Itinerario de Antonino Pío, ou o que é o mesmo, entre o actual núcleo urbano e a zona de Palláns – Loureiro, antigamente coñecida como Santa Eufemia? ¿Contaba Tui cunha estrutura urbana baseada nun “Cardo” e nun “Decumanos”? ¿Existiu no Tude romano un foro, algún templo?... Son moitas as preguntas e moi escasas as respostas que podemos ofrecer.

Os diversos traballos publicados polo arqueólogo Juan José Perles Fontao  ou por Fermín Pérez Losada, entre outros, ou o libro de Silvia González Soutelo “O Tui antigo: unha aproximación histórico-arqueolóxica” (2007) recollen os achados realizados, as liñas de investigación existentes e as hipótese de traballo.

Coinciden as fontes clásicas é en salientar a importancia de Tui como núcleo viario, pois contaba cunha das “mansio” da Vía XIX do Itinerario de Antonino, que comunicaba Braga e Lugo. Conservamos, alo menos, dous miliarios atopados “in situ” e que marcan as distancias ata Tude (un en Carvalheiras-Braga e outro en Saxamonde-Redondela). Pero estes miliarios posiblemente cumprisen tamén outra función, marcar o espazo xeográfico asignado ao territorio dos “Grovii” ou grovios, un “populus” prerromano que, posteriormente á época Flavia, se constitúe como “civitas”, cono sinala J.J. Perles “unha comunidade politicamente autónoma e territorialmente definida que pouco a pouco vai perdendo os seus caracteres étnicos en favor dunha organización e articulación interna máis xenuinamente romana” sendo Tui a súa capital. Xa que logo Tude sería a “polis”, o núcleo urbano, dun extenso territorio de preto de 2.000 km2, entre os rios Lima e Verdugo.

Miliario en Valença, trasladado ao recinto fortificado

A realidade de Tui en época romana só a podemos albiscar con hipóteses de traballo que a investigación confirmará co tempo. Ata agora mantíñase a existencia de dous núcleos de época romana: o “castellum Tyde”, para os primeiros tempos da romanización, que logo deixaría paso ao Tude romano, localizado nos antigos campos de San Bartolomeu, Santa Eufemia e a Manteigada. Xeralmente se admitía a carencia dunha continuidade tanto temporal coma espacial entre ambos enclaves. Os recentes achados no actual núcleo urbano (nomeadamente no local denominado “Casino Vello”) cuestionan esta teoría pois documentan unha continuidade no hábitat en época romana dende o século I d.C.

En consecuencia, teríamos de formular dúbidas sobre a consideración do Tude romano coma un centro binuclear, ata hai pouco xeralmente aceptado, por novas interpretacións dun núcleo tudense moito máis amplo e extenso que tería unha superficie moi alongada, aínda que cun hábitat disperso, pero configurando un único núcleo poboacional, Tude.

O investigador Fermín Pérez Losada ao analizar o Tude de Santa Eufemia conclúe a existencia dun núcleo urbano, que, baseándose nos restos arqueolóxicos atopados, contaría con edificios de índole pública e oficial, posiblemente un foro cívico e/ou un templo, ambos de arquitectura culta e estilo clásico, xunto con edificacións domésticas privadas, algunhas certamente acomodadas, e outras de carácter comercial ou artesanal cunha ocupación espacial espallada. Da análise da fotografía aérea podemos inferir a existencia do antigo camiño real vello que correspondería co “kardus máximus” da cidade romana e o “decumanus maximo”, peor conservado, que cruzaría do Campo das Barcas á Santa Eufemia e Manteigada. (Sánchez Bargiela, R. 2021).

Unha axeitada planificación do desenvolvemento da nosa cidade, que ten no seu carácter patrimonial o seu principal factor de progreso, debe contemplar unha aposta clara por afondar no coñecemento do noso pasado, pola investigación no noso acervo patrimonial dende o convencemento que elo redundará nun incremento da nosa capacidade de oferta e atractivo cultural e turístico. Un esforzo social, que comprenda tanto a sociedade civil como ás institucións privadas e públicas. Na actualidade, unicamente o Instituto de Estudios Tudenses a través da súa revista “Castellum Tyde”, cunha edición apoiada polo Concello de Tui, aborda de forma permanente, e humilde, esta imprescindible investigación.

Neste contexto resulta de interese recuperar hoxe un texto dun esquecido historiador tudense, Joaquín Fernandez de la Granja (Tui 1828 – 1888). Un nome imprescindible para documentar o noso pasado sobre o que investigou amplamente, nas categorías historiográficas do seu tempo, pero cuxa memoria foi perdida no tempo ao igual que os achados arqueolóxicos dos que fala nun texto que de seguido comentaremos.

O único traballo coñecido que nos aproxima á vida e obra de Joaquín Fernández de la Granja é un artigo de Xavier Añoveros y Trias de Bés publicado na revista “Tudae, patrimonio-sociedad-cultura: Boletín informativo de la Asociación vecinal y cultural Arzobispo Lago de Tui”, ano 5, nº 11 – decembro de 2003. Deste artigo extraemos estes datos biográficos de Fernández de la Granja: a los once años comenzó a estudiar latinidad en el colegio de su ciudad natal, siguió a partir de 1841 los estudios de Filosofía en el exconvento de San Francisco, que continuó a partir de 1843 en el Instituto de Pontevedra (...) Dos años después se graduó en Bachiller en la Universidad de Santiago. Se matriculó al año siguiente en la Facultad de Sagrada Teología, ubicada en el Seminario compostelano de San Clemente, y después de haber cursado un año intermedio en la Universidad de Valladolid, concluyó su carrera en 1850 en el recién inaugurado Seminario de Tui.

No ano 1854 se embarca para Cuba, onde recibe as ordenes sacerdotais ao ano seguinte e ocupa, por oposición, diversos curatos na illa do Caribe. Comeza tamén a súa colaboración na prensa (en publicacións como “Alborada”, “Hoja económica de Sagua la Grande” e moi especialmente en “La Gaceta de la Habana”) e publica o seu primeiro libro “La iglesia y el pontificado”.

Por problemas de saúde retorna a Tui no ano 1863 comezando a súa colaboración xornalística no periódico vigués “El Miño”; publica diversas obras “Observaciones sobre la abolición de la esclavitud y acontecimientos de América”, “Vindicación” e “El Excmo. Sr. D. Domingo Dulce, capitán general de la isla de Cuba y la prensa ibérica” e finalmente no ano 1864 edita en Valença do Minho “La Europa moderna ante los sucesos de la Europa antigua y el nuevo mundo”.

Retorna de novo a Cuba no ano 1865 ocupando diversos postos en parroquias cubanas (nalgunha delas edificou, do seu peculio, unha escola para nenos que el mesmo atendía e financiou a construción do cemiterio) recuperando tamén a actividade xornalística con colaboracións en xornais como “El Alba” ou “La verdad católica”. Publica novos libros: ”Glorias de Méndez Núñez” e “Los héroes del Pacífico”.

Recibiu diversas condecoracións polo seu labor: Cruz de Isabel La Católica, Medalla por servicios de guerra e o título de “Benemérito de la Patria”.

Logo de trece anos, en 1878, ao empeorar a súa saúde, retorna a Tui, residindo nunha propiedade que adquire no barrio de San Bartolomeu. Dedicase especialmente á investigación histórica, con especial atención á cidade de Tui. Publica diversas obras: “Recuerdos históricos de Occidente” (1882), “La ciudad de Tuy la fundó Diomedes de Etolia” (1883) e inicia a colaboración habitual en revistas como “La Ilustración Gallega y Asturiana” e moi especialmente en “Galicia Diplomática” a revista dirixida por Bernando Barreiro, unha auténtica fazaña cultural como a denominou Valentín Paz-Andrade. Nesta prestixiosa revista compostelá publicou Fernández de la Granja: “Antigüedades de Tuy” ou “Tuy y sus hijos ilustres”

Nesta etapa participa intensamente na vida local, como recolle Xavier Añoveros: hizo múltiples donaciones a diversos templos tudenses, así a la capilla de San Telmo regaló una cruz grande de madera de ébano, un crucifijo de plata, unos candelabros de cristal, un espejo oval con marco dorado, unas sacras doradas, un misal con broches y cantoneras de plata, dos cortinas de seda, una cestilla de plata para el lavatorio de la misa, etc. A la iglesia de San Bartolomé le pagó el piso de madera y a la Capilla del Ángel de la Guarda le retejó toda la cubierta del templo y regaló así mismo unas palias para el cáliz.

Regaló también al Museo Central de Galicia, establecido en la Sociedad Económica de Santiago de Compostela su gran colección de restos arqueológicos (columnas, capiteles, cornisas, etc.) que había ido recopilando a lo largo de sus estancias tudenses, muchos de ellos encontrados en las inmediaciones de Tuy y concretamente en el Monte Aloya

A súa saúde reséntese polas duras invernías e falece o 12 de novembro de 1888 causando unha grande conmoción en Tui onde se lle tiña en grande estima. Xa en 1884 o Concello tudense o tiña recoñecido co título de “Hijo Distinguido de Tuy”. Sen embargo o paso dos anos levou ao esquecemento completo a este destacado persoeiro tudense.

Fernández de la Granja é colaborador dunha das revista máis prestixiosas daqueles tempos como é “Galicia Diplomática”. Foi a primeira revista histórica de Galicia, fundada e dirixida por Bernardo Barreiro, entre os seus colaboradores estaban José Villaamil Castro, Alfredo Vicenti, Pablo Pérez Costanti, Pedro Rodríguez, Francisco María de la Iglesia, Eduardo Pondal e Valentín Lamas Carvajal. Como afirma Abel Lorenzo Rodríguez no seu estudo sobre “Galicia Diplomática” foi un intento por introducir un método positivista entre a variedade explosiva romántica e literaria representada por Benito Vicetto.

Un dos colaboradores desta publicación, certamente modernizadora da investigación histórica naquela altura, foi Joaquín Fernández de la Granja. Unha analise dos seus traballo dende a actualidade evidencia o erro de enfoque dalgunha das súas hipóteses pero non o rigor co que trataba de investigar e como nos fornece datos de alto interese, especialmente no que atinxe aos achados arqueolóxicos que se estaban a realizar na segunda metade do século XIX nun momento en que o interese pola historia e polo pasado adquiría grande notoriedade pública.

Imos reproducir de seguido unha parte do seu traballo publicado en Galicia Diplomática, año III, nº 5, de 5 de febreiro de 1888 titulado “Antigüedades de Tuy”, que interesa especialmente polas informacións que nos aporta sobre materiais de carácter arqueolóxico descubertos naqueles anos e as hipóteses de traballo de Fernández de la Granja elabora sobre eles que seguen tendo plena actualidade:

 

Al inaugurarse el Museo Arqueológico de Santiago el 21 de junio de 1884 llamaba la atención de los inteligentes, en la sala baja destinada a objetos pétreos y descubrimientos modernos de la antigüedad la sección de Tuy presentada por nuestro querido amigo y eruditísimo colaborador el señor don Joaquín Fernández de la Granja. Este ilustrado sacerdote, ha tiempo dedicado a la averiguación de la historia de su país, no siéndole posible enviar al Museo unas columnas gigantescas que no eran de su propiedad, hízolas dibujar y las describe del modo siguiente:

“Confirman la existencia de los griegos en Tuy, la columnas colosales que fueron extraídas de los mismos campos de Santa Eufemia, las cuales no deben confundirse jamás con los restos monumentales de aquellos palacios que en Pazos de Reyes, construyeron los reyes suevos y el mismo Witiza, cuando estos lugares denominados por esta causa reales son distintos de los de Santa Eufemia, recordándose todavía una alhameda bastante ancha, cubierta de naranjos que servía de paseo a la familia real, la cual terminaba en la antigua ciudad. Aquellas columnas corresponden hoy a la familia del distinguido coronel don Vicente Comesaña quien las conserva como un monumento arquitectónico de gran mérito arqueológico. Estas tres grandes columnas, (que son más pero no fue posible extraerlas del lugar donde se encontraron por su mucho peso) tienen de alto 3 metros y 38 centímetros; los capiteles 53 centímetros y su parte más ancha con el ábaco, 81; grueso del fuste en el sumóscapo 30 centímetros y en imoscapo 42 centímetros; el cornisamiento tiene de alto 53 centímetros (1). Estas columnas enteras corresponden al orden toscano o etrusco como se deja ver por el ancho, que siendo mayor en el fondo va en disminución hasta arriba. La columna toscana era alta siete diámetros de su imoscapo, o sea el verdadero diámetro que tiene la columna en su pié. Dichas columnas son de piedra fina, lisas, sin estrías y de solo una pieza cada una; solamente los capiteles tienen en su parte superior una rosa, en la parte media del ábaco, llamando la atención las sencillas volutas en todo diferentes a las que tienen otros órdenes arquitectónicamente más antiguos, las cuales, forman una especie de asa que abraza exteriormente todo el capitel como puede verse en la adjunta lámina que las representa fielmente (2). Tan sencilla arquitectura sin más ornatos que los referidos, indudablemente que se remonta a las primeras edades históricas, apareciendo ser primitivo modelos de los órdenes Dórico, Jónico y Corintio.

El cornisamiento forma también un reticulado llamado antiguamente incierto, compuesto de piedras pequeñas y de medio pié, a lo sumo, de largo. Columnas tan considerables, a juzgar por su grueso y elevación, no podían ser más que de templos consagrados a alguno de los dioses Coosentes entre ellos Júpiter, Marte, Minerva, etc., y era consiguiente que a tanta altura tenía que corresponder igualmente la de las aras, por lo que sería este templo, con su Próstilo de aspecto soberbio y acaso de figura cuadrilonga que era la que usaban los antiguos, tanto que los etruscos hasta en la construcción de ciudades optaban por la cuadrada.

Estos templos tenían también sus gradas en la frente que eran impares para que, empezándolas a subir con el pie derecho, fuese también el primero que llegase al llano del templo; su elevación no excedía de diez pulgadas ni bajaba de nueve, a fin de no hacer la subida dificultosa; y notánse en alguna de aquellas columnas sin base, ciertos socavones en la parte inferior del fuste que no podían obedecer más que a huecos de gradas y desiguales en cuanto a altura, cuyo estudio sería completo si estuviesen fuera las demás que aún permanecen cubierta con tierra!. Sabido es que los griegos para la construcción de estos templos elegían un sitio libre y la deidad que colocaban en la nave daba su cara al occidente para que asi los que ofrecían y sacrificaban a sus aras mirasen hacia el oriente al mismo tiempo que al simulacro, por lo que las aras de los dioses inmortales miraban al oriente; pero si el lugar no lo permitía entonces se situaban de modo que de ellos se descubriese la mayor parte de la ciudad. Si los templos se construían junto a los ríos miraban en este caso a la margen. Los cristianos observaron este mismo sistema de los griegos mucho después que alumbró en el mundo la aurora de la redención, construyendo los templos con su puerta al occidente, para que el sacerdote mirase durante el sacrificio al oriente, tumba del mártir del Gólgota, venerada por los hombres católicos de diez y ocho siglos.

Probado el origen etrusco de las referidas columnas, tampoco podemos dudar que no lejos de estos edificios suntuosos estaría el egregio alcázar de Diomedes, fundador de Tyde en el mismo territorio de los gravios, como dice Plinio, que son los mismos etruscos o toscanos. No es imposible, si también le consagraron templos y fuentes deificados por los pueblos antiguos como todos los héroes por sus hazañas inmortales. ¿No lo fue Minerva? ¿Qué extraño lo fuera su protegido? Por de pronto tenemos que la arquitectura de aquellas columnas es griega, no romana, como obra singular de los etruscos. Estos vinieron de la Grecia, como lo dicen Herodoto, Estrabón, Dionisio de Halicarnaso, Tácito, Patérculo, Plinio y otro muchos y en tiempos muy anteriores a la invención de los tres órdenes griegos.

Y no es menos notable que las citadas columnas apareciesen, como otros monumentos históricos, en los campos de Santa Eufemia, porque en ellos estaba la gran ciudad que construyeron los griegos y a ella se refiere la inscripción del grabado que enumera la Era mil, equivalente al año 962, según la explicación que de ella hizo el anticuario tudense Sr. Lacueva. Esta piedra, dice aquel anticuario, debió ser trasladada, sin duda, de algún edificio de la ciudad antigua y fue descubierta en septiembre de 1845 al reedificar una casa de la calle del Campo Santo, hoy de San Pedro González Telmo, nombre que le ha puesto el erudito alcalde de Tuy D. Hipólito Padín. Si el año es el de 962, entonces la inscripción se refiere a la restauración que en Tuy hicieron Ramiro II, Alfonso IV y acaso también Don Bermudo, por quien se decidió aquella noble ciudad y en ella residían, como Don Ordoño II, según de este dice Sandoval en la Historia de Alfonso el Magno: “Dixe en la vida de D. Ordoño como gobernaba el reino de Galicia Don Alonso su hijo con titulo de Rey, que así lo tuvo Witiza, en vida de su padre Egica y vivió en Tuy, y de la misma manera le dio este Rey D. Alonso segundo, y primero en amor D. Ordoño como veremos”.

Todavía corrobora más la existencia de la antigua Tyde de la ciudad llamada por Pennoto en su tripartita Urbem Tudetanam y Tudinatam, las grandes piedras de sillería como de perpiaño y trozos partidos de columna que hemos sacado al hacer una excavación en el que fue robledal de Santa Eufemia, que a no dudarlo corresponden a la época en que Tui dominaron los griegos; pero piedras de ellas algunas durísimas y el perpiaño de unas dimensiones no conocidas ahora, al que los griegos llaman diatonos con el que ataban maravillosamente la pared no necesitando grapas de hierro; la de sillería cuando no era de piedra común, la hacían de piedra dura ordinaria que es lo mismo que dice Plinio Graecie el lapide duro, ac silice aequato construunt veluti lateritios parietes. Cum ita facerint Isodomun vocabat genus structuae. Altum inequali erasinudine structa sunt sendisodomun (2); otra manera tenían llamada emplecton que es la usada por nuestros aldeanos y consiste en trabajar los paramentos externos de las piedras dejando lo demás como salió de la cantera y colocándolas alternativamente sobre las juntas las iban trabajando y uniendo con el mortero o argamasa. No de otro modo está labrada la piedra que contiene la inscripción CAEPOLCONV labrada por el frente y no por detrás conociéndose aún por el lado derecho en el que terminan sus letras colosales el roce de pico y señales claras de cemento; viniendo en conocimiento de dos cosas, que en esta arista terminaba la inscripción indicándolo también el punto puesto en la palabra Aurea y que los romanos al hacer uso de esta piedra la tomaron sin duda de algún edificio construido por los griegos, echado a tierra por las guerras y las revoluciones. ¿Sería Tuy poblada por los griegos? Veamos lo que dicen nuestros historiadores de que esta ciudad la fundó Diomedes de Etolia.


“Tuy venera por patrón San Julián Mártir: tiene por armas en escudo azul media luna plateada con tres estrellas doradas. Fundóla el príncipe Diomedes, hijo de Tydeo, Rey de Etolia en Grecia, cuando vino a España después de la guerra troyana empezando años del mundo 2800 antes de redimido 1161 o diez más atrás llamándola Tydi en memoria de su padre, corrupto Tuy. Aquí tuvo la corte Witiza, siendo príncipe año 698. Conquistola de moros el Rey D. Alfonso primero El Católico año de 744. Con varios accidentes se arruinó y la pobló nuevamente D. Ordoño I año 810. Por algunas conveniencias D. Fernando II, Leonés, año 1170, la trasladó donde permanece no muy distante del pueblo antiguo, levantando el fuerte muro y palacio. Fue primer obispo, años 45 poco más o menos, San Epitacio como también de Mérida, según allí dijimos (3).

“Tuy: fueron fundadores de esta ciudad después que las armas y capitanes griegos convirtieron en ceniza el poder, riqueza y muros de la ciudad de Troya, dándole sepultura en la memoria de su desdicha propia, con el epitafio que pasa por proverbio Aquí fue Troya. Muchos de sus capitanes deseosos de mejorar la suerte de sus fortunas y famas, buscaron nuevas regiones y temples donde fijaron la memoria de su nombre. Uno ellos fue Diomedes, ínclito en la contienda de Troya, hijo de Tydeo. Este llegó acompañado de otros valerosos griegos a la vista de Galicia, y haciendo pausa en la isla de Bayona, entrando la tierra adentro, cerca de una cumbre que llaman montaña de Hoya (Alhoya) que desde su mayor eminencia se descubre el mar de Bayona y Vigo. En la parte del mediodía se forma un valle compuesto de mil frescuras y fuentes. En este valle fundó Diomedes la ciudad de Tuy y diola este nombre consagrándola a la memoria piadosa de su padre. Dista de la equinoccial 42º y 38’. El temple es maravilloso y la montaña la defiende de los vientos tempestuosos y fríos. Sus naturales son benignos y de prestantes ingenios. El sitio de su comarca (sin competencia alguna) es el mejor del reino de Galicia. Uno de sus valles es el Miño que comprende una legua; es tan fértil que sus diezmos llegan a diez mil ducados. Es ciudad murada y se entra en ella por cinco puertas. Los primeros que señorearon esta tierra fueron griegos, romanos, suevos, godos y moros y la inmortalidad de sus ínclitos reyes. El mismo obispo que tuvo, que predicó en ella por la fe y verdades evangélicas, padeció y ganó las coronas y palmas del martirio, fue San Epitacio, único de este nombre de nación griega… San Evasio único de este nombre que desde el año ochenta y dos de Cristo hasta el concilio Niceno no hay memoria de Obispo; en este concilio se dieron término a los Obispados, uno de ellos fue Tuy; hay memoria en el nobiliario de Galicia, de Mancio obispo de Tuy y dice bautizó a Santa Eufemia y a otras ocho hermanas suyas que nacieron de un parto. Luitprando en sus fragmentos en el año 490 dice que Toribio notario de San León, papa, arcediano de Tuy que sucedió en esta sede a Ceponio y que murió santamente en las calendas de noviembre” (4)

“Entre tanto que Ulyses salía de nuestra provincia por el Tajo, entraba en ella Diomedes por el Miño, límite a la parte del Norte (como a la del Sur del Duero) de aquella tierra fertilísima que de entre de los dos nombres de aquellos ríos haciendo el suyo por el de entre Duero y Miño, es tan célebre y famosa en España, y aún en el mundo, memorada de todos los geógrafos con elogios elegantes. Allí casi donde había desembarcado fundó una ciudad que fue llamada Tyde, en perpetuidad del nombre de su hijo Tydeo; y sus compañeros en la margen de Galicia, otra que con el propio nombre se llamó menor a diferencia de la primera que pereció, con ser mayor consumiéndola el tiempo, en cuanto la segunda con el propio se hacía más ilustre y es hoy cabeza de obispado conservando el nombre de Tuy el de Tide con poca corrupción.” (5)

Material arqueolóxico de Tui publicado por Joaquín
Fernández de la Granja en "Recuerdos históricos de Occidente" (1882)

“Tuy: fundóla el príncipe Diomedes, hijo de Tydeo, rey de Etolia en Grecia cuando vino a España acabada la guerra de Troya, empezándola años el mundo 2800 llamándola Tydi en memoria de su padre, y ha quedado Tuy. Aquí tuvo su corte Witiza siendo Príncipe año 698. Conquistóla de moros el rey Don Alonso primero el de 744. Fue primer obispo años 44 San Epitacio como también de Mérida…” (6)

“Fue la ciudad de Tuy fundación del Príncipe Diomedes, hijo de Tydeo, rey de Etholia en la Grecia llamándola Tydi. Fue corte del rey Witiza tres años y después la gobernó el duque Fafila, a quien llamaban también Favila y Duque Tudense o de Tuy y en ella tuvo su esposa doña Luz los hijos que ya dixe en la villa de Bayona, como se puede ver en los Authores citados a la margen. Aviendo padecido la invasión de los moros la recuperó Don Alonso el Catholico, y arruinada segunda vez, la pobló el rey Don Ordoño primero y finalmente D. Fernando el segundo la trasladó al sitio eminente, en que hoy está, haviendole tenido más abajo donde llaman Pazos o Palacios del Rey. Es una de las buenas plazas fronteras de Portugal, y la de Valencia del Miño. Su país es el mismo que de Salvatierra, gozando de la abundancia que contribuye este hermoso Río en su regalada pesca de sábalos, lampreas, salmones y otras diferencias de especial gusto. Por toda su comarca se hallan muy antiguas y nobles casas de grandes caballeros. La Iglesia Cathedral, cuyo primer obispo fue san Epitacio, tiene más verosimilitud que fue fundada por el Apóstol de España como lo publica la antigüedad de esta ciudad. Pues de la devastación de España en tiempos de los Reyes Católicos D. Alonso el primero la erigió, y la dotó, Dª Urraca, hija de el Rey D. Fernando el primero. Son Señores temporales de esta ciudad sus obispos. Venera esta iglesia por su patrono a San Pedro González, conocido por San Telmo natural de esta ciudad y su venerado cuerpo está en una capilla de esta Iglesia.” (7)

Tal es lo que dicen los autores

 

(1(1)Si el Ayuntamiento de Tui dispusiese de algunos fondos, le rogaríamos un reconocimiento en el lugar donde aparecieron estas columnas. Por suscripción hubiera de hacerse si nuestro pueblo se hallase bastante ilustrado. Pero es seguro que, en España, no habrán de llevarse a cabo descubrimientos arqueológicos, todo lo más en el presente siglo se hundirán y despoblarán las ciudades existentes.

(2(2)Plin. Lib. XXXVI, cap. XXII

(3(3)Rodrigo Méndez de Silva. Población de España.

(4(4)Gil González Dávila. Teatro Eclesiástico de la Sta. Iglesia de Tuy. Tomo III.

(5(5)Manuel de Faria Sousa. Epítome de las historias portuguesas.

(6(6)Estrada. Población general de España. Tomo I.

(7(7)Fr. Jacobo de Castro. Árbol cronológico de la provincia de Santiago. Tomo I. Cap. XLVI.

 

O amplo texto que vimos de reproducir de Joaquín Fernández de la Granja corresponde ao nivel de coñecementos que se posuía na historiografía da segunda metade do século XIX, onde non se cuestionaba a presenza grega no territorio de Galicia, pero o que hoxe identificamos como restos arqueolóxicos correspondentes á romanización naquela altura eran tomados como achados propios da cultura helenística.

Pero o noso principal interese á hora de reproducir estes artigos é documentar a existencia dun amplo conxunto de restos arqueolóxicos procedentes da nosa cidade que formaron parte daquel museo promovido en Santiago de Compostela no ano 1884 ou que formaban parte das coleccións de significados tudenses que cita Fernández de la Granja no seu traballo. Obxectos de grande interese que hoxe están en “paradoiro descoñecido” posiblemente mesturadas nos almacéns dalgún museo galego ou en coleccións particulares. A estes achados habería que engadirlle os que recolle Francisco Avila y La Cueva na súa monumental obra e incluso outras referencias que coñecemos por informacións periodísticas daqueles anos.

A arqueóloga tudense Silvia González Souto na súa obra “O Tui antigo: unha aproximación histórica-arqueolóxica” (2007) ao comentar estas columnas antes referidas sinala sobre o debuxo de Fernández de la Granja, a pouca veracidade que presenta  a reconstrución de ditas columnas (..) de cuxa existencia non temos constancia. Cómpre localizar ou documentar a traxectoria deste conxunto de materiais arqueolóxicos que Fernández de la Granja aportou dende Tui ao Museo Arqueolóxico organizado en Santiago de Compostela en 1884. Ogallá, máis pronto que tarde, algún investigador consiga localizar estes bens arqueolóxicos de significativa importancia para a historia da nosa cidade.

Pero cómpre rematar cunha última consideración. A zona de Palláns – Loureiro, que antigamente se coñecía como Santa Eufemia, é un amplo espazo no norte da cidade que agocha como se ten documentado, tanto na historiografía como nas escavacións parciais alí realizadas, un lugar de gran interese patrimonial. Neste momento en que a prensa ven recollendo noticias sobre posibles modificacións urbanísticas neste entorno, resulta pertinente lembrar a súa transcendencia para a documentación histórica do noso territorio e a perentoria necesidade dunha investigación arqueolóxica ampla, en área, que permita documentar a ocupación deste espazo ao longo dos séculos (pois está inalterado dende época romana). Actuacións a realizar antes de calquera nova intervención de carácter urbanístico que daría lugar, de novo, a unha actuación arqueolóxica parcial e que non resolvería este obxectivo. Este post quere promover á responsabilidade social que nos corresponde ao tudenses para conservar e enriquecer o noso patrimonio cultural que, non esquezamos, é a nosa principal liña estratéxica de desenvolvemento e progreso. E este espazo urbano, estou certo, ten moito que aportar á nosa cidade e ao seu desenvolvemento baseado na sustentabilidade e no respecto e valorización da nosa historia.

A lauda de Modesa e outro material publicado por Joaquín Fernández
de la Granja en "Recuerdos históricos de Occidente" (1882)

As palabras da nota ao pé do texto de Joaquín Fernández de la Granja, no ano 1884, seguen resultando de actualidade: Si el Ayuntamiento de Tui dispusiese de algunos fondos, le rogaríamos un reconocimiento en el lugar donde aparecieron estas columnas. Por suscripción hubiera de hacerse si nuestro pueblo se hallase bastante ilustrado. Pero es seguro que, en España, no habrán de llevarse a cabo descubrimientos arqueológicos, todo lo más en el presente siglo se hundirán y despoblarán las ciudades existentes

Rosendo Salvado, nova lectura como precursor dos dereitos do home

$
0
0

Hai unha semanas o Concello de Tui celebrou un oportuno ciclo de actividades dedicado á figura de Frei Rosendo Salvado co gallo da presentación do disco “Salvado Piano Works” da pianista tudense Andrea González en que recupera diversas composicións do bispo tudense.

A nosa cidade ten rendido diversas homenaxes a este esgrevio beneditino, xa nas súas visitas en 1853 e 1884 ou, posteriormente, noutras efemérides: centenario e bicentenario do seu nacemento, centenario da súa partida a Australia, centenario da súa morte, etc. Actividades diversas, exposicións, conferencias, publicacións, etc. foron dedicadas a Salvado ao longo deste dilatado período. Pero lamentablemente a súa personalidade segue estando ligada, mellor dito condenada, por unha anécdota, como foi o envío de sementes de eucalipto aos seus familiares e amigos, de tal forma que boa parte da opinión pública relaciona a Rosendo Salvado coa introdución do eucalipto en Galicia e, por conseguinte,  é practicamente responsabilizado da actual “eucaliptización” da nosa terra.  Se hai un maior grado de coñecemento da súa traxectoria chega ser considerado como un misioneiro español en Australia que se ocupou dos nativos daquelas terras. Dúas perspectivas que limitan e reducen a figura de Salvado.

Monolito conmemorativo da fundación de Nova Nursia
Un achegamento mais rigoroso á traxectoria de Frei Rosendo Salvado nos ilustra sobre as súas capacidades e os seus recursos persoais certamente singulares, como sinala Albino Prada: un monje bendictino y misionero que se hizo, al mismo tiempo, agrónomo, zootécnico, ingeniero y albañil, músico experimentado, auxiliar médico y enfermero, experto mecánico, agrimensor y cartógrafo, escritor y antropólogo. Tamén estudoso da lingua “yuit”, comunicador. Sirva como exemplo que encarga ao seu irmán Santos a adquisición dun equipo de fotografía que documente todo o labor que desenvolve a misión beneditina por el fundada. Pero aínda con todo, a figura poliédrica de Rosendo Salvado ofrece novas perspectivas que o converten nunha referencia para toda a humanidade.

Se unha conclusión podemos tirar do ciclo celebrado en días pasados é que Rosendo Salvado é unha personalidade de dimensión mundial, un auténtico coloso, un adiantado aos tempos, un “profeta”, que partindo da súa profunda vivencia evanxélica foi quen de cuestionar os procesos de colonización impulsados polos imperios europeos pero non só con palabras ou escritos senón creando unha comunidade, Nova Nursia, que expresaba as súas ideas e conviccións.

Rosendo Salvado escribe nas súas memorias, cuxa primeira edición en italiano datan de 1851: Para nosoutros católicos, apostólicos romanos, que cremos firmemente todo canto nos ensina a eterna verdade nos libros sagrados, o xénero humano componse dunha soa e única especie, a cal foi creada por Deus (...) partindo deste principio fundamental, é preciso admitir que algúns homes, ou pola súa cor ou por algunhas pequenas diferenzas na forma, non son enteiramente semellantes aos outros, e tamén que, ao se transmitiren de estirpe en estirpe as principais variacións que ofrecen e sen interrupción, esta especie única que é a humana dividiuse en razas ou variedades (...) Mais si se quere dicir que as faccións dos australianos non presentan os caracteres que comproban a mesma orixe ca o resto do xénero humano, nisto oponse abertamente a Sagrada Escritura que nos di que “Deus creou dun só a proxenie enteira dos homes que habitan toda a extensión da terra”.

Como acertadamente sinala o profesor Giulio Cipollone, da Universidade Gregoriana de Roma na súa conferencia pronunciada neste ciclo, esta afirmación, en torno a 1850, de cuestionar a existencia de razas e a superioridade da cultura occidental sobre outras expresións culturais como a desenvolvida polos aborixes australianos, é o gran servizo ofrecido á humanidade por Rosendo Salvado; (ser) un tenaz impulsor da igualdade e a dignidade entre os humanos, anticipándose, máis dun século, ás sucesivas cartas, declaracións, preámbulos de tratados sobre os dereitos humanos, nun momento en que había unha tendencia xeral a subliñar as diferenzas entre as ”razas humanas” ata o punto de establecer un innegociable e inmutable nivel de valores.

Atopámonos ante unha evidencia que sorprende por moitas razóns. A literatura do século XIX baséase nunhas “categorías” fixas e inmóbiles, como a de concibir e dividir a humanidade en varias “razas” e, a outra, a de dividir en “brancos e negros” aos que habitan o continente australiano no século XIX. De aí a constatación que produce sorpresa e admiración: Salvado non fala nunca de razas, senón dunha soa raza humana, e non escribe nunca sobre brancos e negros na súa “Relazione” senón de salvaxes (que para Salvado é home da selva ou do bosque, nunca con significado despectivo) e nativos ou australianos e europeos. E só unha vez menciona a “raza”, mais referíndose aos cabalos.

Salvado por temperamento persoal, pola súa profunda fe en Cristo e no seu evanxeo, modelado pola regra de Bieito de Nursia, quixo ser aborixe cos aborixes, nómade cos nómades.

Os catro signos dos tempos contemporáneos, é dicir, a socialización, a emancipación das clases traballadoras, o acceso da muller á vida pública, a liberdade dos oprimidos, foron, moito antes, amplamente interpretados e practicados polo monxe beneditino. Trátase, en poucas palabras, dunha acción misioneira entendida como evanxelización para unha consecuente promoción humana

Cunha  visión inclusiva de todos os humanos, alén da propia etnia, da cor da pel, da relixión, da identidade comunitaria ou de grupo.

Cando aínda moi recentemente a comunidade científica ten acordado a superación do concepto de raza como a ferramenta para entender a diversidade xenética humana, Frei Rosendo Salvado na metade do século XIX proclamaba esta superación.

O catedrático da Universidade de Santiago, Ramón Maiz, sinala: a critica radical do racismo -isto é, a trasposición de forma cultural, intelectual e espiritual sobre a forma somática- que desenvolve Salvado nos seus escritos e nomeadamente nas súas “Memorias históricas sobre Australia...” non deixan dúbidas e erguese como auténtico arco de bóveda de todo o seu proxecto:

O carácter físico e moral do australiano, escribe Salvado, foi pintado con cores tan falsas que os máis o consideran como o ser máis degradado da especie humana. Polo xeral, crese raquítico e mal conformado, e moi parecido aos mesmos brutos. E algúns chegan a asegurar que non hai a menor diferenza entre un australiano e un orangután. Ata houbo, e non un só senón moitos, quen negou que o indíxena da Australia estivese dotado dunha alma racional (Salvado, 1852, p. 345).

Para entender máis atinadamente a dimensión excepcional de Rosendo Salvado resulta esclarecedora a seguinte cita que contextualiza historicamente o seu pensamento e a súa conseguinte actuación (porque Salvado non só estableceu una reflexión senón que, insisto, esta levouse á práctica na cidade-misión de Nova Nursia):

En el siglo XIX dominaron las ideas “raciales” heredadas del cientificismo de la Ilustración. El perfecto ejemplo de ello es el auge que tuvo el poligenismo que acertaba en que las “razas eran permanentes, tipos separables de los seres con cualidades innatas que eran transmisores de generación en generación” (Banton en Wade, 1997). Se trató entonces de aseverar “científicamente” que los seres humanos tenían orígenes diferentes, y, por ende, diferentes tipos de seres humanos eran especies separadas. Los diferentes tipos raciales fueron considerados entonces como etapas en la escala de la evolución. En ese orden de ideas, esos tipos raciales “eran ordenados jerárquicamente, como habían sido antes los linajes raciales, pero ahora se pensaba la base de la jerarquía en términos de las diferencias biológicas innatas” (Wade, 1997). Estamos en la época del racismo científico, donde científicos (naturistas, médicos…) como Lamarck, Cuvier, entre otros, tomaron la antropología por etiqueta en sus investigaciones en ciencias naturales. Wade señala, por último, la decisiva contribución del pensamiento utilitarista en ese período del ascenso del imperialismo euroccidental (la expansión del capitalismo en Asia y África). En ese período, se dará el matrimonio entre las ideas de la filosofía moral y las de la teoría racial. De modo tal, que los europeos se adjudicarán el derecho de buscar el bien colectivo (para ellos), sujetando a los pueblos considerados “menos racionales” o decidiendo qué era bueno o malo para esos últimos.

Neste ambiente cabe inxerir as afirmacións e a practica exercida por Rosendo Salvado procurando a non discriminación, en función da raza ou da cor, senón colocando en igualdade tanto á cultura occidental como á aborixe e, por conseguinte ás persoas, para, dende o mutuo diálogo e confrontación, establecer un equilibrio ou punto de encontro que garanta a supervivencia de ambas culturas ou realidades e non o asoballamento ou eliminación da cultura “inferior”, neste caso a dos australianos.

Cando fronte aos aborixe so cabía ou a superioridade destrutiva ou unha condescendencia pasiva diante  da súa aniquilación, Rosendo Salvado fala dunha única raza humana e por tanto da necesidade de respecto e valorización da cultura e civilización aborixe… Rosendo Salvado está expresando o respecto á dignidade e dereitos das persoas e das comunidades humanas, un século antes da sinatura da Declaración dos Dereitos Humanos, está denunciando o racismo, a xenofobia, a falta de respecto aos diferentes, a non integración de persoas e poboacións, especialmente das minorías e os marxinados.

Todo está fundamentado, para Frei Rosendo Salvado, non nos principios racionais dos ilustrados, que daban certificado de cientificidade e racionalidade ao racismo e ao imperialismo -véxase, por exemplo, o que opina Darwin, e os defensores naquela altura do evolucionismo, sobre as razas onde unha era superior e outras inferiores por non ter evoluido-. Tampouco a excepcional actuación de Rosendo Salvado xorde, coma ás veces se afirma, da súa heterodoxia coa institución eclesiástica. O pensamento e actividade desenvolvida por Salvado nace dunha auténtica fidelidade ás ensinanzas de Cristo, dun auténtico espírito evanxélico que, tanto nos tempos de Cristo, como nos de Salvado ou na actualidade, é sempre novidoso, transformador e sorprendente. Afirma G. Cipollone no seu libro que Salvado pretende ser “aborixe cos aborixes” e que isto nace da mensaxe do Evanxeo de Cristo, que busca, antes que a conversión ou asimilación dos aborixes o respecto a súa dignidade e o amor que lles é debido pola súa condición de persoas, de fillos de Deus, para dende esta nova realidade ofrecerlles o Evanxeo de Cristo, lonxe das imposicións, das normas, dos formalismos e dos fundamentalismos sufocantes:

Si, á imaxe de Isaias 61 e Lucas 4, a evanxelización debe absolutamente referirse ao modelo do servo de Iaveh, encarnado en Cristo, entón a misión non pode senón confrontarse coherentemente mais que coa inclusión total do pobre e do pecador, que coloca o balance nun plano de universalidade e de xustiza, que hoxe diremos no plano dos dereitos do home: polo simple feito de pertencer á raza humana. Si este é o único paradigma do misioneiro cristián, se debe dicir que Salvado manifesta unha extraordinaria coherencia evanxélica e testemuña unha luminosa actuación en estreita conexión co paradigma Cristo. (...) O fai con estremo respecto. Faise aborixe cos aborixes, nómade cos nómades. Un modo de facer en total acordo cunha regra de absoluta.

Este tudense que sempre mantivo acesa esta condición así como o seu amor á lingua galega, á que tantas veces recorría nas súas cartas e charlas, realiza nos seus escritos e na cidade-misión de Nova Nursia unha xenial aportación á Humanidade, anticipando en case un século as ideas e conceptos expresados na Declaración Universal dos Dereitos Humanos. Velaí a súa impresionante dimensión e consecuentemente a necesidade de repensar e reposicionar a figura de Rosendo Salvado con estas novas lecturas da súa traxectoria que o colocan como un auténtico xigante, coma un tudense, galego e español que proclamou e anticipou o valor do respecto aos dereitos e a dignidade dos homes e o seu conseguinte labor de integración (nunca asimilación) das minorías e dos marxinados. Estas liñas queren actualizar a achega inxente que Rosendo Salvado ten aportado á historia da humanidade e que tivo na cidade misión de Nova Nursia a súa materialización, efémera no tempo pero testemuña unha nova visión do home e das colectividades, que hoxe segue poñendo en cuestión a nosa ollada sobre os “outros”, sobre os diferentes.

Sartego de R. Salvado en Nova Nursia


Bibliografía:

Cipollone, Giulio e Orlandi, Clara: Aborigeno con gli aborigeni per l’Evangelizzaziones in Australia. Libreria Editrice Vaticana, 2011.

Cipollone, Giulio: “Salvado e o indíxena australiano: da mesma raza humana. Igualdade e dignidade ante litteram” en Maiz, Ramón e Shellam, Tiffany (ed.): Rosendo Salvado e o mundo aborixe de Australia. Rosendo Salvado and the Australian aboriginal world. Santiago, 2015, pp. 141- 160.

Kakozi Kashindi, Jean Bosco: “Revisión histórica del concepto de “raza” en Max Hering Torres y Peter Wade” en Anales de Antropología, Volumen 50, número 2, julio–diciembre de 2016 , páginas 188-198. (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0185122516300133)Consulta27.06.2022

Maíz, Ramón: “Civilización e cultura en Rosendo Salvado” en en Maiz, Ramón e Shellam, Tiffany (ed.): Rosendo Salvado e o mundo aborixe de Australia. Rosendo Salvado and the Australian aboriginal world. Santiago, 2015, pp. 185- 208.

Prada, Albino: Crónica desde el país de los sin alma. Rosendo Salvado en Australia, 1846-1899. Biblioteca Gallega. La Voz de Galicia, 2014.

Salvado, Rosendo: Memorias históricas sobre a Australia. Santiago, Xunta de Galicia et al., 2014.

O centenario do Congreso Regional Agrario de Tui, 28-30 de xullo de 1922

$
0
0

A dilatada historia tudense abrangue destacados episodios onde os nosos devanceiros tiveron especial protagonismo e deixaron singulares feitos que son testemuñas das dinámicas sociais e da achega que dende este territorio miñoto se ten realizado, en moitos casos cunha singularidade que cómpre non esquecer.

Na historia contemporánea tudense, un capítulo de especial relevancia é o relacionado co movemento agrarista que nas primeiras décadas do século XX coloca a situación do campo galego e os seus habitantes no centro do debate social, resaltando especialmente a problemática dos foros, unha forma de explotación da terra que impedía aos labregos o acceso á unha propiedade que viña ocupando dende séculos pero sobre a que debía pagar unha renda, en moitos casos especialmente gravosa. Os procesos desamortizadores non deron acceso ao campesiñado á propiedade da terra senón que unicamente cambiaron de rendeiros, en lugar dos mosteiros e abadías, agora son os fidalgos e profesionais que adquiren estas rendas.

O movemento agrarista vai capitalizar esta loita antiforal e de mellora das condicións de vida dos nosos labregos. Un movemento que se estende a toda Galicia, pero con especial relevancia no sur de Galicia. Tui vai ser escenario no ano 1922 de dous acontecementos de gran relevancia. A celebración do Congreso Agrario Galego entre o 28 e o 30 de xullo, no que participan representantes de 124 sociedades agrarias de toda Galicia e no que se certifica un cambio neste movemento que pasa de preconizar a redención dos foros a unha nidia aposta abolicionista. Posteriormente o 28 de novembro no decurso dunha mobilización agraria a un desafiuzamento en Sobredo – Guillarei remata con tres manifestantes mortos polos forzas da orde, os “Mártires de Sobredo”, que serán un revulsivo desta loita antiforal.

Nestes meses de xullo a novembro de 2022 celebraremos o centenario de ambos acontecemento que gracias á iniciativa do Instituto de Estudios Agrarios “Mártires de Sobredo” agardamos non pasen desapercibidos para a cidadanía e que nos permitan coñecer a significación do movemento agrario e o singular papel desempeñado pola nosa cidade neste proceso a prol da dignificación do mundo labrego.

Xa en Tudensia nos temos ocupado en varias oportunidades do movemento agrario e da significación dos acontecemento de Sobredo, pero a inmediata celebración do centenario do Congreso Agrario Galego é unha oportunidade excelente para achegármonos de novo á significación do agrarismo na nosa terra.

Cómpre, en primeiro lugar, unha introdución e contextualización deste movemento social. O movemento agrarista en Galicia artéllase, na última década do século XIX e nos primeiros anos do XX, para eliminar os foros e modernizar o noso sector agrario mellorando as condicións de vida dos nosos labregos. No Baixo Miño comezaron axiña a formación de sociedades agrarias: a de Salceda, constituída en 1897, do Porriño en 1900 e de Guillarei en 1901, presidida polo canteiro Ramón Castiñeira, integrante tamén das primeiras sociedades obreiras tudenses. Esta relación entre obreiros e labregos será unha constante no caso tudense xa dende estes primeiros momentos, e así os canteiros Marcelino Tajes e Manuel Alfaya participan nas sociedades agraristas de Areas e Randufe respectivamente. Moitas das sociedades se denominarán de “obreiros agrícolas” e non exclusivamente “de agricultores”. Como sinala Enrique Hervés “o seu exemplo espallaríase de contado polas parroquias veciñas: entre 1903 e 1905 outras trece entidades foron fundadas no municipio tudense e nos veciños Salceda de Caselas, O Porriño e Tomiño, que maioritariamente tomaron o título, con evidentes resonancias socialistas, de Sociedades de Obreiros Agrícolas (SOA). O primeiro de maio de 1904 remataban as xestións principiadas había cinco meses para agrupar ás sociedades tudenses legalmente constituídas na Unión General Agrícola, con residencia na parroquia de Areas e manifestas pretensións de manter vencellos co obreirismo local”.

Así nas eleccións municipais de 1903 as forzas opositoras ao ordoñismo dominante no municipio tudense logran 3 dos 8 postos en xogo: Ignacio Nogueira, da Cámara de Comercio; o avogado e redactor de La Integridad Emilio Sías, apoiado pola S.O.A. de Pazos de Reis e o tendeiro Manuel Chaguen, primeiro presidente da S.O.A, de Randufe.

A forza deste novo movemento societario amósase no ano 1905 cando a unha pretensión de novos impostos municipais, as vendedoras agrícolas abandonan a cidade, os obreiros solidarízanse e mesmo por iniciativa da recen creada Cámara de Comercio os comercios pechan. Un novo conflito agroma en 1909 pola aplicación da ordenanza municipal sobre o descanso dominical, cando en Tui se celebraba nesa xornada un mercado tradicional, que tivo un seguimento masivo por agricultores e comerciantes que logran unha resolución do Tribunal Supremo en 1910 confirmando esta apertura nos domingos.

En 1919 se revitaliza a Federación obreira tudense, agora animada polos grupos anarquistas da CNT, liderados polo panadeiro Gumersindo Rodríguez, co nome de Sindicato General de Trabajadores. Asistimos logo a un gran incremento da conflitividade, nun intre de depresión económica: entre xuño de 1919 e agosto de 1923 houbo en Tui un total de 18 folgas. Esta agrupación manterá unha grande influencia no movemento agrario tudense. A folga que promoven por unha mellora salarial no serradoiro de Salcedo, durante cinco meses, acaba co peche da empresa e a ilegalización do sindicato ata 1930 asi como a deportación a Lugo de Gumersindo Rodríguez.

O  proceso antiforal que reclamaba a desaparición dos foros, non solicitaba na altura de 1910 a abolición dos mesmo senón a súa redención (ou sexa pagar por adquirir a propiedade plena da terra e non o uso que ata agora mantiñan de tempo inmemorial os campesiños e que obrigaba ao pago dunha renda), pero nin esa opción foi abordada polos lexisladores.

Mitin agrario en Ventosela - Ribadavia, 1914


No Congreso Rexional Agrario de Tui, celebrado do 28 ao 30 de xuño de 1922, acordouse unha negativa completa ao pago das rendas, asi como fundar a Confederación Rexional de Agricultores Galegos baixo a presidencia de Basilio Álvarez, o popular abade de Leiro. O impago das rendas levaba aos propietarios da terra (do seu dominio directo) a presentar demandas xudiciais por este incumprimento; pero os labregos procuran todo tipo de artimañas para dificultar os procesos e a súa execución. Por tanto algúns propietarios deciden recorrer á autoridade gobernativa para forzar a execución das decisión xudiciais. Velaí a razón dos acontecemento de Sobredo, pero estes non son agora obxecto da nosa atención.

De seguido imos recoller as crónicas xornalísticas publicadas no diario “Galicia” de Vigo que comezara a editarse o 25 de xullo de 1922 e que nos achegan aos debates que se realizan no mesmo e aos acordos que se alcanzan neste Congreso e que marcarán a orientación do agrarismo de cara ao futuro inmediato.


DESDE TUY

EL CONGRESO REGIONAL AGRARIO

 

(Por teléfono)

LLEGADA DE DELEGADOS

Hoy a las diez de la mañana han llegado a esta ciudad los delegados de las distintas sociedades agrarias de la región. Fueron recibidos en la estación de Guillarey por una comisión de la Federación del partido de Tuy.

Lucían estos en el brazo unos lazos rojos que servían de distintivo. En automóviles se dirigieron al domicilio de la Federación, en cuya fachada se leían estos letreros “El partido de Tuy pide la tierra libre” y “Abajo los foros”.

EMPIEZA EL CONGRESO

En medio de gran entusiasmo y con sujeción al orden del día publicado en la convocatoria, da comienzo el Congreso en el Teatro[i]a las cuatro de la tarde con la presentación de credenciales.

Es grande el número de representantes que asisten de toda la región, entre ellos se encuentra el líder Basilio Álvarez[ii].

Basilio Alvarez, por Alfonso R. Castelao


Asisten también D. Ramon Salgado[iii], D. Manuel Piñeiro[iv], director del Tea de Puenteareas, el Sr. Núñez de Couto[v]y otros cuyos nombres no recordamos, se cuentan 112 representantes de 124 sociedades con un total de 50.000 federados. Antes de proceder a la elección de la mesa, pronuncia D. Basilio Álvarez un vibrante discurso enalteciendo la labor realizada por la Federación Agraria de Tuy.

CONSTITUCIÓN DE LA MESA

Se pasa a la constitución de la mesa que preside provisionalmente D. Eriberto Pérez[vi], de Orense. Después de breves observaciones de algunos delegados queda constituida por aclamación del siguiente modo: Presidente, Basilio Álvarez, Vicepresidente, Quintillán[vii], de Poyo, dos Secretarios, D. Ramón Salgado, delegado de la Federación de Pontevedra y el Sr. Picouto[viii]de la de Orense. Para la sesión de la noche quedaron nombrados como secretarios, los señores D. Enrique Jaso[ix], de la Federación de Tui, y Doroteo Gómez, de la de Orense.

ACUERDO PREVIO

Eriberto Pérez, propone que las votaciones se hagan de modo que cada representante tenga un solo voto sin tener en cuenta el número de asociados que representa. Se entabla con este motivo una discusión en la que toman parte dos Sres. Quintillán, Salgado y Núñez de Couto y otros y se conviene en que cada representante tendrá tantos votos como sociedades representa.

SUSPENSION DEL MITIN

El presidente dice que se recibió una comunicación del gobernador de Pontevedra en que se dice que el domingo no se consienta en esta ciudad ningún acto público, sin consentimiento expreso de dicha autoridad.

El Sr. Quintillán protesta de la supresión del mitin que en ese día pensaba darse en la Alameda pues estaba concedido con anterioridad, y el delegado de Marín propone que con permiso o sin él se celebre dicho acto y que asi se ponga en conocimiento de la primera autoridad de la provincia. Así se acuerda y al mismo tiempo que se ponga en conocimiento del Sr. Gobernador que los asambleístas declinan toda responsabilidad por las consecuencias que pudieran derivarse.

El Sr. Salgado dice que la actitud del Gobernador obedece a presión del diputado por el distrito[x] y censura que se oponga al resurgir de una región y precisamente en un pueblo que todo se lo debe políticamente.

LA CUESTION FORAL. LA ASAMBLEA SE PRONUNCIA POR LA ABOLICIÓN. VARIAS INTERVENCIONES.

Se pasa al tercer punto de la convocatoria: “Táctica a seguir para unificar el medio de lucha en la cuestión foral”.

El delegado de Pontevedra propone el nombramiento de una ponencia que estudie este punto y lo traiga para su discusión a la próxima sesión.

La asamblea se pronuncia por la abolición de los foros y algunos delegados por la creación de cajas de resistencia.

El Sr. Quintillán dice que los foros no tienen nada de jurídicos, que la cuestión foral ya no tiene discusión; que pedir al Gobierno la reforma de la Ley sobre los foros es pedir al lobo que respete al rebaño. Considera los foros suficientemente pagados y que debe de irse por cualquier medio a la abolición.

El representante de Lavadores propone una intensificación en la creación de entidades locales, provinciales y regionales y la creación en cada provincia de un fondo común para responder ante los Tribunales de todas las causas que se originen por resistencia al pago. Siguen varios oradores ocupándose del mismo tema y proponen la huelga de contribuyentes y suspensión de mercados para conseguir su objeto.

El Sr. Jaso, apunta consideraciones sobre la suspensión del acto del domingo.

El Sr. Núñez de Couto abunda en la tesis de que la tierra es libre y que se nombre una comisión que estudie el asunto para que luego se disente en la asamblea, y se acuerda se nombre una ponencia formada por dos delegados de cada provincia.

Se aprueba también el horario para las sesiones de mañana de nueve a una, de tres a ocho tarde y de diez a doce noche. Se levanta la sesión a las ocho y pasa a reunirse la ponencia.


 

GALICIA

30 DE XULLO DE 1922

DESDE TUY

EL CONGRESO REGIONAL AGRARIO

 

SESIÓN NOCTURNA

Tuy. 21.12 m. La preside D. Basilio Álvarez, actuando de secretarios el señor Jaso de la Federación de Tuy y don Doroteo Gómez de la de Orense.

EL PRESUPUESTO NACIONAL Y LOS AGRARIOS

Se pasa al cuarto punto de la convocatoria: “Intervención de los representantes de los organismos agrarios de la región en la confección del presupuesto nacional”.

El representante de la Federación de este partido da la siguiente propuesta:

“Consideramos que los representantes en Cortes no están allí por voluntad de la mayoría de los electores de su distrito (salvo raros casos) sino por amaños caciquiles que imperan en los municipios con la aquiescencia y apoyo de los Poderes.

Considerando que aún en el supuesto que no fuera así, y que realmente representaran a la mayoría de los habitantes de sus respectivos distritos, el sistema parlamentario tal cual se entiende es deficientísimo, porque, sobre ser estéril la intervención de las minorías, ante la brutal coacción de las mayorías, se arroga unas atribuciones para legislar prescindiendo en absoluto de la opinión del país (según las circunstancias y objeto de la discusión) el cual debe ser consultado llegándose si necesario fuera al referéndum popular, única forma de practicar la democracia en su más alto sentido.

Estimamos que en lo sucesivo al confeccionar los presupuestos, el Gobierno se asesore de los comités de las Federaciones Agrarias, u estas a su vez de los representantes genuinos de la producción, quienes con estadísticas a la vista decidirán de la capacidad económica de la Región, a tenor de todo lo cual, estos representantes propondrán los servicios que deben implantarse y los que deban suprimirse si necesario fuera”.

Después de intervenir los representantes de Negreira, Teis y Tuy queda aprobada la moción.

LOS REPARTOS DE LOS CONSUMOS[xi]

Se pasa al quinto punto: “¿Qué medios deben emplearse para evitar los atropellos en los repartos de consumos?”

La Federación de Tuy presenta otra proposición. “Como medio único y eficaz de momento, negar licitud a los repartos que se han hecho inspirados por la pasión política, en aquellos ayuntamientos donde aún perdura la costumbre de utilizar estos medios de venganza sobre el adversario y negarse al pago de ese impuesto en tanto no se verifique una revisión de los mismos por las comisiones de las sociedades agrarias  que radican en los pueblos donde hayan tenido lugar el atropello, y para que en lo sucesivo no se comentan esos abusos, deben los agrarios incautarse de las municipalidades y transformar asi todos los impuestos de indirectos en directos por el sistema de cuota mensual con arreglo a la riqueza del contribuyente, estableciendo categorías o grupos económicos, teniendo en cuenta lo que se estipule como tipo mínimo para el sostenimiento de una familia obrera.

Después de una amplia discusión, con pequeñas modificaciones, se acuerda así.

Y se pasa al tema sexto

LOS TERRENOS COMUNALES

Tema 6º: “Intervención de los representantes de los organismos agrarios en una parte de los terrenos comunales a beneficio de los agricultores que lo necesiten y la repoblación forestal de los que queden (salvando la parte correspondiente al pastoreo) bajo la dirección técnica de un ingeniero que designe el Gobierno de acuerdo con estos representantes”.

Intervienen en la discusión los señores Jaso, por la Federación agraria de Tuy; el Sr. Heriberto Pérez, por la misma; el Sr. Núñez de Couto, por las asociaciones agrarias de Cotovad; el señor Picouto, de Orense; el representante de Negreria, el de Teis, el de Lavadores y el Sr. Salgado, de Pontevedra, y todos ellos convienen en la necesidad del reparto de los montes comunales, discrepando tan solo en la manera de llevarla a cabo, pues mientras los representantes de Tuy, Orense y Teis son partidarios de que la repartición se haga entre los obreros del campo y del taller, los otros representantes que intervienen en la discusión defienden la necesidad de que este reparto se haga tan solo entre los obreros del campo; esto es, entre los labradores más necesitados y a este propósito el representante de Lavadores propone: Que parte de los terrenos comunales se repartan entre los pequeños terratenientes y obreros del campo, y que aún pudiera hacerse extensivo a los del taller siempre que no estuvieran los centros donde trabajan alejados de donde radican dichos terrenos comunales; que dichos terrenos los cultivaran sin tributación por espacio de ocho años y al finalizar dicho tiempo se les impusiera la correspondiente contribución y que no pudieran sen enajenados hasta que transcurran 25 años de laboreo. Esta misma, con pequeña variación, era la proposición de la Federación de Tuy. Intervienen a última hora el Sr. Culebras[xii], representante de Neda, y el señor Quintillán, de Pontevedra, los cuales abogan por que cada organismo agrario haga el reparto según las necesidades y conveniencias de la localidad, procurando los elementos que los integran obtener el máximum de rendimiento, y la asamblea unánimemente así lo acuerda.

LA LIBRE DESTILACIÓN DE ALCOHOLES

Tema 7º: “Supresión del impuesto sobre alcoholes de orujo en la región gallega”.

De acuerdo con el delegado por Tuy, Sr. Jaso, se acuerda pedir al Gobierno un R. D. Dejando libre la destilación a los cosecheros gallegos que no obtengan una cantidad superior a 30 litros.

Enrique Jaso Paz

(Por teléfono)

LA SESIÓN DE LA TARDE

LOS ALCOHOLES

Tuy, 29 a las 23,30

A las tres de la tarde reanuda sus tareas el Congreso Agrario.

Se aprueba el acta de la sesión matinal.

El delegado de Areas pide aclaraciones respecto al asunto de los alcoholes.

El Sr, Jaso, de Tuy, se las da.

Después de una breve discusión se acuerda protestar contra el gravamen a las alquitarras y que se pida al Gobierno permita a las Sociedades Agrarias disponer de las mismas para el uso de los asociados.

WALDO GIL[xiii]Y VELAYOS[xiv]

Diose lectura a la credencial que acredita al diputado provincial, Waldo Gil, como congresista, delegado del partido socialista.

El presidente de la Mesa saluda en breves frases a D. Nicasio Velayos, diputado provincial por Ávila, que asiste a la sesión.

El Sr. Velayos agradece, en frases que son un canto a Galicia y al trabajo, la salutación.

LA AUTONOMIA MUNICIPAL

Se deshecha una proposición del Sr. Salgado relativa a la supresión de los Ayuntamientos.

El delegado de Forcarey se muestra contrario a la proposición del Sr, Salgado y defiende la autonomía de los Municipios.

Cree que es un error pedir la supresión de los Concejos,

D. Doroteo Gómez, delegado de Teis, y el Sr. Jaso se muestran partidarios de la autonomía como mal menor dentro del régimen actual.

Núñez de Couto dice que los Ayuntamientos de origen romano son la base de las libertades de España.

No hay que destruir lo que pudiera llamarse cimiento de la vitalidad social.

Se muestra partidario de la autonomía como una previa salvaguarda de los intereses campesinos.

Don Waldo Gil se pronuncia abiertamente por la autonomía.

Hay, dice, que aunar los esfuerzos, pues no pude esperarse que una vara mágica resuelva el problema.

El delegado de Lavadores declara que en el asunto de la autonomía hay que atenerse a lo acordado en los Congresos de Villagarcía, La Estrada y Pontevedra.

El representante de La Coruña se muestra partidario de los Concejos parroquiales.

(Hay un incidente por que el delegado de la autoridad llama la atención del orador sobre frases vertidas contra los secretarios de Ayuntamiento).

El orador rectifica, dando explicaciones.

Se aprueba la autonomía municipal, por aclamación.

LA CUESTION FORAL

Seguidamente se pone a debate el estudio hecho por la ponencia nombrada ayer respecto a la base tercera que es: “Táctica a seguir para unificar los medios lucha en la cuestión foral”.

La ponencia dice:

1º El Congreso declara una necesidad urgente la negación al pago de foros, censos, laudemios, etc.

2º Se creará una Confederación regional, para el mayor éxito de la resistencia al pago de las rentas forales.

Estas dos conclusiones son aprobadas por unanimidad.

La 3ª dice así:

“Teniendo en cuenta la magnitud de este problema procede que, a partir de esta fecha, las elecciones en Galicia tengan un carácter marcadamente antiforista”

Después de una breve discusión, en la que intervienen varios oradores, se aprueba la conclusión con este aditamento:

“Que se tengan en cuenta los acuerdos del Congreso de Pontevedra”.

La conclusión del 4º dice:

“Correrá a cargo de la Confederación, una vez constituida, la propaganda eficaz en aquellas comarcas que pudieran desmayar”.

Se aprueba.

La 5ª es esta:

“La constitución de la Confederación regional se llevará a cabo dentro del más breve plazo”

Se aprueba.

La 6ª está concebida en los siguientes términos:

“El Congreso declara que procede ir a la huelga de contribuyentes, a la suspensión de los mercados, a la declaración del boicot a las villas y a la adopción de otras medidas encaminadas a estos fines.”

Se aprueba sin discusión.

LA FEDERACIÓN REGIONAL DE AGRICULTORES

A continuación, se da lectura a la base novena del programa, que dice así:

“¿Debe procederse a la organización de la Federación Regional de agricultores gallegos?”

Como se considera discutida esta base, y aprobada dicha organización, se pasa a la base siguiente.

La base décima está formulada así:

“¿Qué medios deben emplearse para poner en práctica a la mayor brevedad las presentes aspiraciones?”

Esta base da lugar a una apasionada y viva discusión, respecto si debe hacerse o no la unión con las demás sociedades obreras; y como no se llega a una inteligencia entre los congresistas que intervienen en la discusión, se acuerda nombrar una ponencia, compuesta de tres representantes de cada provincia, para que lleve un estudio sobre el particular a la próxima sesión.

 

 

DESDE TUY

CONGRESO REGIONAL AGRARIO

1 de agosto de 1922

 

Tuy. 29. Preside la sesión nocturna D. Basilio Álvarez y asisten como secretarios, el representante de Lalín y el Sr. Salgado, de la Federación de Pontevedra.

El delegado de Lavadores propone se comunique a la Federación General de Trabajadores la simpatía con que se acogería una unión de los obreros del campo y los de la ciudad.

El Sr. Salgado, en un breve discurso proclama la unión, pero no la fusión: “Ellos son ellos, dice; nosotros somo agrarios y tenemos una personalidad propia, un programa que cumplir”.

El delegado de Chantada pronuncia unas frases de salutación a los gallegos emigrados.

Pide que el Congreso envíe dos cablegramas de salutación, uno a La Habana y otro a Buenos Aires, a la Federación de colectividades gallegas.

El Sr, Carrera propone que, además, la Federación de Tuy envié otro a la Casa de Hijos de Tuy.

El Congreso, a propuesta del delegado de Areas, acuerda protestar por el aumento de las dietas de los diputados.

Como la ponencia nombrada al efecto no ha entregado todavía a la mesa las conclusiones referentes al tema 11 se pasa a

PROPOSIONES DE CARACTER URGENTE

El delegado de Lalín presenta una para que se someta al estudio del Congreso el problema de la cultura: supresión del catecismo y establecimiento de escuelas en todas las parroquias, Por tratarse de un tema nuevo, que no encaja en el orden del día, se deshecha.

El delegado de Forcarey somete al Congreso la siguiente moción: 1º Protestar contra el gobernador por la reposición del Secretario del Ayuntamiento de aquel punto. 2º Que se reclame de los Poderes Públicos que la Ley de retiro obrero se amplie al campesino gallego y lo mismo la de accidentes de trabajo. Se toma en consideración.

El de Ganade (Orense) presenta otra pidiendo que por el Gobierno se prohíba la introducción del ganado portugués en España y la importación de carnes argentinas. También pide la creación de escuelas método Moyano.

El Sr. Quintillán también presenta otra solicitando del Congreso acuerde protestar ante el Ministro de la Gobernación del empleo de la fuerza pública en cuestiones forales. Así se acuerda.

El Sr, Picouto presenta otra pidiendo la creación de bancos agrícolas para subvenir a las necesidades de los campesinos en lo que afecta a roturación de terrenos, compra de semillas, etc. y que el Estado preste su apoyo, como lo hizo con la Banca catalana, empresas navieras y prensa.

El delegado de San Martín de Navia de Suarna pide la venta directa por las Federaciones, de los ganados en las plazas de Madrid y Barcelona.

El Sr. Jaso la derogación de la ley de Jurisdicciones[xv].

Don Waldo Gil pide la abolición de la pena de muerte, intervención del Gobierno en los conflictos mineros de Asturias, que se proceda a la construcción de una línea férrea directa entre la costa gallega y la capital de la nación y el establecimiento de básculas en las ferias para que desaparezcan los fraudes de los que son objeto los campesinos.

El delegado de Forcarey propone que se haga una colecta entre los congresistas para sostener la huelga de Asturias, y se acuerda se haga al día siguiente en el mitin y que, al mismo tiempo, se haga extensiva a la de Orense.

El de San Miguel do Campo pide un saludo para “El Noroeste” de La Coruña y el de Marín, Sr. Pazos, un voto de gracia para GALICIA por su labor informativa. Asi se acuerda.

Se da lectura a la ponencia relativa al tema 10 y se aprueba la formación de la Confederación Regional como medio de poder conseguir los fines de la asamblea.

Queda constituido un Comité directivo, formado por un delegado y un subdelegado de cada provincia. Por la Coruña: Delegado, D. José García Acuña y Subdelegado, D. Jesús Culebras. Por Lugo: Delegado: D. Gumersindo López Figueroa y Subdelegado, D. Cesar López Otero; por Orense, Delegado, D. Basilio Álvarez y Subdelegado, D. Doroteo Gómez; por Pontevedra, Delegado, Sr, Quintillán y Subdelegado, el Sr. Pazos, de Marín. Secretario, D. Heriberto Pérez de Orense.

Se levanta la sesión pronunciando D. Basilio Álvarez un vibrante discurso, agradeciendo el concurso de todos para el mejor éxito del Congreso y congratulándose de que este haya sido tan satisfactorio, diciendo que no eran aquellos momentos de tragedia, sino de esperanza. Fue muy ovacionado.

 

EL MITIN DE CLAUSURA.

Tuy, 30. Con la concurrencia de más de mil personas, da comienzo el acto, en la Alameda de esta ciudad. Hace la presentación de los oradores el representante de Tuy, Sr. Jaso.

Vida Gallega, número de 30 de setembro de 1922

Inicia los discursos D. Joaquín García de Lavadores. Dice que hace veinte años había pedido la abolición de los foros y hoy corroborada su tesis con las opiniones de los Sres. Ossorio Gallardo, Melquiades y Zulueta, que dicen que la tierra es libre.

Termina recomendando la negación al pago.

Se levanta D. Heriberto Pérez.

Hemos cumplido -dice- con nuestro deber; hemos cumplido con el mandato de las sociedades que representamos, consiguiendo la unión de todos para la liberación de la tierra. En el Congreso de ayer se ha declarado solemnemente que los obreros del campo y del taller somos hermanos y que hemos de unirnos a la lucha.

Termina recomendando valor, energía y entusiasmo.

Habla el representante de Chantada. Saluda a la heroica mujer gallega.

“Se nos tacha que no tenemos más aspiraciones que la del foro. El labrador gallego ansía la autonomía de la región.”

Sigue en el uso de la palabra el representante de Lalín.

Dice que este Congreso demuestra que esta Galicia se levanta. Termina recomendando una más amplia instrucción en el campesinado

El Sr. Vidal Pazos[xvi], de María, dice:

“Nosotros a semejanza de aquellos caballeros antiguos que iban a la lucha por una dama, tenemos también una, Galicia, representada en este momento por la mujer tudense, a quien saludo.

“Después de este Congreso la tarea será más abrumadora”. No se despide de sus compañeros porque se verán pronto. Les dice, “Hasta luego”. Termina recomendando unión y que cuando tengan que dar la cara frente a frente no retrocedan en el camino emprendido.

El Sr. Culebras de Santiago habla en gallego. Aboga por un reparto más equitativo de las tierras y por una mayor cultura en las sociedades agrarias para hacer valer sus derechos atropellados por los políticos.

El Sr. Picouto, de Orense, habla de la enorme deuda de España y pregunta por qué si el Estado concede anticipos o subvenciones a la banca y a las compañías navieras no ha de pagar también los foros si considera perjudiciales también los foristas.

Sigue en el uso de la palabra D. Waldo Gil. Ataca las instituciones vigentes y dice que el Estado no se preocupó del problema social, que es la falta de justicia entre el capital y el trabajo. Encarece la unión de los agrarios para llegar a la unión con los obreros de las fábricas.

Habla el Sr. Quintillán y dice que se negarán al pago de los foros y llegarán a la huelga de contribuyentes y boycot a las villas, si los gobiernos siguen atacándolos con las mismas vejaciones y tributos que hasta ahora.

Hace el resumen el Sr. Basilio Álvarez.

En frases verdaderamente arrebatadoras dice que el ídolo del caciquismo está desplomándose con el mismo estrépito que el de la plutocracia. Galicia tiene ya libre la tierra y la conciencia. Pregunta que es lo que tienen hecho hasta ahora nuestros diputados. Temiendo estos que las gentes del campo se les alejara, presentan en el Congreso un proyecto de redención de foros cuando la abolición es ya un postulado que debe inscribirse en el libro de vuestras rebeliones. Dice que el pueblo está hoy despierto y levantado y contesta a toda prisa a la dictadura tradicional con la coacción de su fervor. Caciques siempre habrá porque es una planta consubstancial a la raza. Cree que si algún día van al cielo y allí hay gallegos habrá caciques. Pero serán honestos, porque las sociedades agrarias espiarán sus palanquetas.

Después, encarándose con el Poder Central, dice que puede cortar las amarras cuando quiera, porque a Galicia que es una nación bien acusada del Bierzo allá nada se le perdió.

Al final de su discurso es ovacionadísimo.

Cierra el acto el Sr. Jaso, Presidente de la Federación de Tuy, leyendo las

CONCLUSIONES DEL CONGRESO

1º Supresión del impuesto de alcoholes para los cosecheros vinícolas que no destilen más de 100 litros y que los alambiques volantes estén exentos de impuesto sobre los mismos y que las sociedades agrícolas puedan poseer alambique en estas condiciones.

2º Que se derogue la legislación vigente sobre la graduación y circulación del aguardiente de orujo en Galicia.

3º Derogación de la Ley de Jurisdicciones.

4º Reforma de la Constitución y Ley Civil,

5ª Que el retiro obrero y accidentes del trabajo se haga extensivo a los obreros del campo.

6ª Libertad de todos los presos políticos y sociales y el indulto del compañero Jose Viñuelas.

7ª Protestamos contra el aumento de dietas a los diputados.

8ª Que se retire de la discusión del Parlamento el proyecto de redención de foros, puesto que este Congreso acordó la abolición.

9ª Que se prohíba la importación de ganados de Portugal y la de carnes congeladas de la Argentina.

 

HOMENAJE A BASILIO ALVAREZ

A las dos de la tarde se celebró un banquete en honor del “leader” agrario, organizado por la Federación de Tuy.

Al final de la comida se levantó a ofrecer el banquete al abad de Beiro el delegado pontevedrés, Sr. Salgado.

Dibujó la personalidad de Basilio y concluyó diciendo que se sentía orgulloso de figurar como soldado de filas en las huestes que acaudilla el caudillo del agrarismo gallego.

Después hicieron uso de la palabra varios oradores y obligado por los cariñosos aplausos de los comensales, Nicasio Velayos, jefe de las fuerzas liberales de izquierdas en la provincia se Ávila, se vio obligado a dirigir unas elocuentísimas palabras de salutación a los congresistas agrarios que han realizado, afirma, una de las más hondas labores de educación ciudadana de todas las intentadas en los últimos veinte años. Velayos concluye en medio de una ovación ensordecedora, diciendo que su pobre esfuerzo y escaso entendimiento están siempre al servicio de los agrarios gallegos, porque la causa que defienden es justa.

Seguidamente se levanta a hablar Basilio Álvarez, que profundamente emocionado por las leales declaraciones de adhesión a su persona que han hecho todos los oradores, da las gracias a los asistentes y en un discurso elocuentísimo, de párrafos encendidos y vibrantes ensalza la labor realizada por el Congreso y alienta a los camaradas para que continúen luchando por la emancipación de Galicia y su engrandecimiento.

Estandarte da Sociedad de Obreros Agrícolas de Parderrubias (Salceda), 1918

Esta é a crónica do xornal Galicia sobre o desenvolvemento do Congreso que resulta ilustrativa das preocupación do movemento agrario que dende esta asemblea en Tui adopta con claridade unha postura abolicionista e de oposición a calquera tipo de acción desafiuzadora por parte das autoridades. Velaí a significación deste Congreso que expresa a unidade de acción das diversas sensibilidades do movemento agrarista (a que preconiza unha relación estreita co movemento obreiro impulsada polos socialista e que vinculan estas agrupacións á UGT, e outra liña que preconiza unha independencia do movemento agrario que desembocará na creación dunha forza política propia de escaso percorrido).

Este Congreso tamén expresa o importante papel que o agrarismo tudense desenvolve naquel momento e que os posteriores acontecementos de Sobredo incrementará. Mesmo os acordos que se adoptarán en Tui, en tempos da Ditadura de Primo de Rivera, para a redención dos foros serán referenciais para o desenvolvemento deste proceso que culmina a loita antiforal.

 

Para rematar este post, recollese un artigo de hai anos, en concreto en xullo de 2013, que Manuel Mera publicou, primeiro no xornal “La Región” e de seguido no seu blog (https://obloguedemera.wordpress.com/2013/07/23/o-primeiro-congreso-agrario-na-galiza/), un breve artigo sobre este Congreso Agrario tudense que reproducimos polo seu interese, lembrando que as referencias ourensáns derivan do interese persoal do autor e do lugar de publicación desta columna xornalística:

 

Basilio Álvarez nun mitin

O PRIMEIRO CONGRESO AGRARIO NA GALIZA

Manuel Mera

23/JUL./13

 

Promovido pola Federación Provincial Agraria de Ourense realizouse o primeiro Congreso Agrario de ámbito galego. Deste xeito dábase continuidade ás sete asembleas agrarias, que comezaron en 1908 en Monforte e remataron en 1919 na Coruña, e das que dúas se fixeron na vila de Ribadavia. Este Congreso Agrario realizouse os días 28, 29 e 30 de xullo de 1922 na cidade de Tui, e foi todo un éxito.

Segundo o periódico A Nosa Terra (ANT) este congreso distinguiuse por refugar o envío de solicitudes ás institucións e asemade nel fíxose unha dura crítica da asemblea agraria da Coruña, xa que entendía caera en mans de caciques. Ademais ANT sinalaba que aínda que a xente lle chamaba congreso rexional no futuro tiña que se denominar nacional. O periódico das Irmandades facía unha dura crítica a anteriores asembleas agrarias: 'As asembleas de Monforte, que botaron as bases da ideoloxía agraria galega, tiveron o defecto de ser asembleas excesivamente gobernamentais (...) sen que nelas se sentise a acesa rebeldía do noso agro, eran unhas asembleas de xentes que aínda non se atrevían a reclamar de cheo as súas liberdades'.

Os xornais salientan que o teatro onde se realizou o Congreso (Teatro Principal de Tui) estaba ateigado de bandeiras das distintas sociedades agrarias presentes, un total de 124 que representaban a 47.000 afiliados/as. Participaron dos debates o primeiro dia 109 delegados, que escolleron como presidente a Basilio Álvarez, vicepresidente a Dionisio Quintillán, e secretario a Ramón Salgado Picouto[xvii]da Federación de Ourense. Cada delegado tería dez minutos pra intervir.

O tema central dos debates foi, mais unha vez, a cuestión dos foros, a maioría inclinouse polo abolicionismo. Concretamente neste aspecto decidiuse que: 'A partir desta data as eleicións deben ser antiforais. Non se votaran deputados a Cortes nen provinciais sen que estes declaren antes solemnemente que no Parlamento e Deputacións van pedir a absoluta abolición do réxime foral e de que van loitar con todas as súas enerxías por solucionar axiña os problemas agrarios'. Nas reunións do día 29 de xullo o delegado de Tui pediu que se fixera unha resistencia pasiva ao pago dos foros.

O Congreso non estivo exento de polémica. Así, salientan os xornais que o primeiro día o delegado da 'autoridade' chama á orde a un dos oradores por 'pedir a liberdade dos presos políticos e que non continúen no goberno os conservadores'. Ao día seguinte o alcalde de Tui informou a Basilio Álvarez que recibiu un telegrama do Gobernador Civil prohibindo o mitin proxectado para o día seguinte, domingo. 'A leitura da nota foi acollida con grandes protestas, afirmando Basilio Álvarez, que malia a prohibición o mitin celebraríase'. ANT destaca que ao mitin asistiron milleiros de persoas e que posteriormente se agasallou ao presidente do Congreso Basilio Álvarez cun banquete, por consideralo 'alma mater do actual renacer agrario'.

Días despois de se celebrar o Congreso realizouse un mitin agrario en Ourense, nel falaron Melquiades Álvarez e Basilio Álvarez, seica o segundo proclamou a Melquiades como xefe do agrarismo galego. ANT manifestaba a este respeito a súa desconformidade xa que Galiza só debía ser dirixida por galegos (Melquiades fundou en 1912 o Partido Reformista e na época do Congreso de Tui estaba próximo ao Partido Liberal da monarquía). Poucos meses despois deste Congreso, na bisbarra de Tui aconteceron os tráxicos feitos de Sobredo, cando os campesiños se negaron a pagar os foros. A Garda Civil disparou sobre unha concentración de 2.000 persoas, morrendo tres labregos e causando dez feridos. Ao fío destes feitos Basilio Álvarez escribiu no xornal La Zarpa: 'Xa temos bandeira, os mortos; xa temos soldados, os campesiños; xa temos patria, Galiza'. No ano 1926 redimíronse os foros.

Estas liñas e as actividades programadas nos vindeiros meses arredor do centenario dos acontecementos de Sobredo é unha excelente oportunidade para rescatar do descoñecemento o papel do movemento agrario tudense que tivo tan destacado protagonismo naquelas primeiras décadas do século XX


Con este obxectivo convidamos dende Tudensia á conferencia que organiza o Instituto de Estudios Agrarios “Mártires de Sobredo” o venres 29, co profesor Miguel Cabo da Universidade de Santiago, e  á andaina do sábado 30 de xullo para lembrar o centenario deste Congreso e como anticipo do amplo programa previsto arredor da efeméride de Sobredo nos últimos días de novembro.

Gracias a Marga Romero e a Xosé Manuel Suárez polo seu empeño en celebrar estas efemérides, e a Alvaro Caramés pola súa axuda para localizar a publicación do debuxo de Eduardo Padín.

 



[i] Refírese ao Teatro Principal de Tui

 

[ii]Basilio Álvarez, o chamado abade de Beiro (Ourense) foi o principal lider do movemento agrario, e posteriormente tras deixar a vida eclesiástica foi deputado na II Republica Española. Un achegamento a súa traxectoria na entrada no Diccionario Biográfico electrónico (DB~e) de la Real Academia de la Historia realizada por José María Cardesín: https://dbe.rah.es/biografias/9618/basilio-alvarez-rodriguez

 

[iii]Ramon Salgado Pérez, abogado, xornalista e lider dos agrarios da bisbarra de Pontevedra, véase https://gl.wikipedia.org/wiki/Ram%C3%B3n_Salgado_P%C3%A9rez

 

[iv] Manuel Piñeiro Groba, natural de Ponteareas, mestre, dirixente agrario, director de “El Tea”, ver: https://gl.wikipedia.org/wiki/Manuel_Pi%C3%B1eiro_Groba

 

[vi] Heriberto Pérez Proenza, socialista, sindicalista e axitador agrario. Ver https://gl.wikipedia.org/wiki/Heriberto_P%C3%A9rez_Proenza

 

[vii] Dionisio Quintillán Cardesín, dirixente agrario, deputado provincial en 1921. Ver: https://gl.wikipedia.org/wiki/Dionisio_Quintill%C3%A1n_Cardes%C3%ADn

 

 

[viii]“Manuel Picouto era cosechero y comerciante de vinos en A Ponte-Canedo (Ourense), tesorero de la Federación Agraria Provincial de Ourense y diputado provincial por Ribadavia desde enero de 1924” en

https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/210221.pdf

 

[ix] Enrique Jaso Paz, de ideoloxía socialista, foi secretario da Federación Obrera de Tui nos anos dez e posteriormente presidente da Federación Agraria de Tui asi como director de Vida Agraria. Ver https://gl.wikipedia.org/wiki/Enrique_Jaso_Paz

 

[x] O deputado polo distrito tudense nesa altura era Mariano Ordoñez, que ocupa o cargo entre 1903-1923, sucendo ao sei pai Ezequiel Ordoñez deputado entre 1879-1901. O control socio-político dos Ordoñez na comarca do Baixo Miño foi case total neste tempo. Ver: https://dbe.rah.es/biografias/13698/mariano-ordonez-garcia

 

[xi] Os “consumos” era un imposto xeral, ordinario e indirecto que gravaba arredor de 20 produtos básicos de “comer, beber e arder”. A cada poboación se lle asignaba unha cantidad anual que debía remitir á Facenda pública. Eran recadados polos Concellos que podían establecer gravames. Suscitou sempre un grande rechazo das clases populares.

[xii] Xesús Culebras Rodríguez, foi veterinario, profesor universitario,  dirixente agrario vinculandose despois ao mundo galeguista, como promotor das Irmandades da Fala en Santiago de Compostela. Ver:

https://gl.wikipedia.org/wiki/Xes%C3%BAs_Culebras

 

[xiii] Waldo Gil Santóstegui, médico vigués militante do PSOE e da UGT, deputado provincial en 1921. Ver https://es.wikipedia.org/wiki/Waldo_Gil_Sant%C3%B3stegui

 

[xiv] Nicasio Velayos Velayos, avogado e terratenente na provincia de Ávila, deputado do Partido Liberal nos anos 1916, 1918 e 1923. Foi ministro de agricultura no governo de Lerroux na II República. Ver: https://dbe.rah.es/biografias/32811/nicasio-velayos-velayos

 

[xv] A chamada “Ley de Jurisdicciones”, publicada en 1906, outorgaba á xustiza militar a capacidade de xulgar as ofensas orais ou escritas contra"la patria el ejército, la bandera o la unidad nacional" e varios artigos limitaban a liberdade de expresión. Foi derogada no ano 1931. Ver: https://es.wikipedia.org/wiki/Ley_de_Jurisdicciones#:~:text=La%20llamada%20ley%20de%20jurisdicciones,vigor%20entre%201906%20y%201931.

 

 

[xvi] Raimundo Vidal Pazos, avogado e dirixente agrario de Marín e na provincia de Pontevedra. Ver: https://gl.wikipedia.org/wiki/Raimundo_Vidal_Pazos

 

[xvii] O autor mestura a dúas personalidades sobranceiras deste Congreso: o pontevedrés Ramón Salgado e o colleiteiro ourensá, Manuel Picouto, aos que xa temos referenciado anteriormente.

O reino dos suevos e a creación da diocese de Tui

$
0
0

En outubro do ano 1884 o “Liceo Artístico” tudense, se traslada de localización dende a rúa Sanz ao Paseo da Corredoira, e para celebrar a inauguración do novo local organiza unha conferencia pronunciada por Máximo Casal González, secretario do Concello, sobre a historia de Tui que logo foi publicada, no mesmo ano, pola imprenta e libraría tudense de Pérez Hermida e hijo, co título de APUNTES HISTÓRICO-BIOGRÁFICO-DESCRIPTIVOS de la M. N. y M. L. Ciudad de Tuy y sus HIJOS ILUSTRES POR Un tudense amante de las glorias de su pueblo Máximo Casal González.

Nesta obra, que bebe dos datos de Fernández de la Granja e de Manuel García Maceira, recolle a seguinte descrición, que deseguido reproducimos, sobre a presenza dos suevos en Tui. Resulta curioso, case sorprendente, que logo de máis dun século estas breves notas continúen sendo, en boa medida, a referencia que sobre dito período histórico posuímos os tudenses.

Miniatura medieval do primeiro concilio de Braga, co rei suevo Ariamiro (dereita) e os o
bispos Lucrecio, Andrés e 
Martiño de Dumio. Siglo X Codex Vigilanus
.

A principios del siglo V hicieron su entrada en España los Suevos, Vándalos y Alanos, siendo Cónsul Estilion regente del Imperio durante la menor edad de los príncipes Honorio y Arcadio, hijos de nuestro preclarísimo Teodosio. Dirigiéndose a Galicia ocupando los Vándalos a Lugo, los Alanos a Braga con su rey Ataces, y los Suevos a Tuy capitaneados por Hermenerico I, quien no pudo posesionarse tan pronto de Tuy por la tenaz resistencia que le opusieron sus moradores, viéndose por lo tanto obligado a ocupar toda la falda del monte Aloya donde se hicieron fuertes, hasta que los de Tuy tuvieron que capitular. En compañía de los Suevos vinieron muchos Francos procedentes de la Teutonia y las Galias, quienes ocuparon el fuerte que desde entonces conocemos con la denominación de Cabeza de Francos. Restablecida la paz dirigiose Hermenerico contra Ataces que se había situado con sus Alanos en Braga, cuya población quedo desde entonces por el rey Hermenerico Señor de Tyde: perseguido nuevamente Ataces que se había establecido allende el Duero, y no pudiendo resistir al Soberano Suevo, dio a éste en matrimonio su hija Cindaminda, y a la muerte de aquel quedó Hermenerico dueño de toda la tierra que se extiende desde Tuy hasta el Mondego donde se asienta la antigua Colímbrica. 

Deseoso el rey de los Godos Leovigildo de añadir a su corona el reino de los Suevos, se apoderó de Galicia por la fuerza de las armas introduciendo a la vez la secta Arriana, matando y persiguiendo a los que se oponían a ella como contraria a la doctrina Católica. Echó de su iglesia al Obispo de Tuy el Santo Neufila, poniendo en su lugar a Gardingo que seguía los mismos errores del Soberano. Muerto éste en 586 le sucedió su hijo Recaredo, el mismo que haciéndose cristiano en el concilio 30 de Toledo, hizo que el Santo Neufila, también asistente a éste, ocupase nuevamente su Iglesia, en la que murió en paz.

Avila y La Cueva na súa inxente “Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tui y su obispado” de 1852 recolle escasos datos sobre a presenza dos suevos en Tui mais aló da resistencia dos cidadáns de Tui á súa chegada ou invasión, que provoca que no Monte Aloia os tudenses lebantaron una nueva población con suficientes casas y edificios por el indicado fin y para su defensa y seguridad la cercaron en redondo de una fuerte y gruesa muralla de media legua de circunferencia, la que tuvo principio según mas provablemente se cree luego que los suevos empezaron a molestar con guerra a los gallegos. Cuyo sitio sirvió de asilo y refugio a los tudenses y circunvecinos por dilatados años,

A fortaleza pétrea do Monte Aloia, temos de subliñar, mantén a súa incógnita, pois as diversas hipóteses ou teorías sobre a orixe desta estrutura militar ou defensiva non atopan unha resposta definitiva na arqueoloxía.

Velaí unhas sinxelas notas para un período histórico que, a pesares da súa brevidade temporal, ten deixado unha pegada que chega ata os nosos días e coloca ao territorio galaico e, especialmente, a Tui nun lugar sobranceiro no panorama da historia non xa de Galicia ou a Península Ibérica, senón da propia Europa como veremos.

Na historia do Noroeste peninsular, que podemos identificar co antigo convento romano denominado “Gallaeciae”, este período do reino suevo segue escurecido pola falta de fontes, tanto documentais como materiais, que implica unha maior dificultade de coñecemento e por conseguinte unha menor atención por parte de estudosos e investigadores.

Aínda abranguendo un reducido espazo temporal o reino suevo ten unha pegada substancial na conformación de Galicia como un territorio con identidade propia. Os suevos na Gallaeciae crean o primeiro reino europeo e, andando os anos, o primeiro reino cristián de Europa. Un acontecemento capital para a evolución histórica xurdida da desaparición do Imperio Romano e a nova conformación do espazo europeo, onde os suevos asentados no territorio galaico abren un novo período histórico cunhas consecuencias que chegan aos nosos días: o territorio do Noroeste segue, aínda na actualidade, conformando un espazo común e o cristianismo segue sendo a referencia básica da identidade histórica dos seus habitantes.

Esta condición orixinal e pioneira do reino suevo, que coloca á Gallaecia na vangarda da historia daquel tempo convulso de inicios do século V, curiosamente é escasamente reivindicado pola nosa historiografía e pola nosa elite cultural, ata a punto de ser un feito practicamente descoñecido para a maioría dos habitantes deste territorio.

No noroeste peninsular se instalará o pobo suevo creando un reino independente entre os anos 410 ata a súa anexión ao reino visigodo no ano 585. Nun primeiro momento a integración dos suevos coa sociedade galaico-romana foi intensa, sobre todo na área do seu asentamento, que corresponde coa rexión bracarense, inmediata á zona tudense. O continxente suevo será sempre un reducido grupo fronte á poboación galaico-romana polo que buscará o seu apoio.

Hermerico, primeiro rei suevo, no Corpus Pelagianum

Hidacio na súa crónica, fonte básica de información para esta época, sinala que no ano 446, no reinado de Requila, a rexión de Toroño,  xunto a Tui, foi asolada por unha flota de piratas xermánicos, posiblemente enviada polo rei vándalo Geiserico, certificando o atractivo e a riqueza deste territorio que xustifican estas incursións de carácter depredativo.

A nosa cidade, xunto con Lugo, figura citada como capital do reino suevo en tempos do rei Requimundo (459-463), nun período de guerra civil. Cómpre lembrar que ao longo do boa pare do reino suevo as loitas fratricidas e enfrontamentos entre as diversas liñaxes e faccións suevas foron unha constante, dando lugar en la práctica a dos entidades políticas autónomas: una con sede en Oporto y Braga, sucesiva y simultaneamente; otra con sede primero en Lugo y luego en Tui, manteniendo esta última su relevancia política hasta los momento finales del reino godo de Toledo (Jorge López Quiroga e Artemio Manuel Martinez Tejera, 2017). Unha relevancia que explica o papen relevante que desempeña Tui na Gallecia visigoda e a instalación en Tui de Witiza, herdeiro ao trono visigodo de Toledo, logo da conquista do reino suevo.

Estas loitas internas evidencian a debilidade do reino suevo e por tanto a necesidade de establecer unha alianza coa poboación galaicoromana, maioritaria no territorio, e moi especialmente coa Igrexa Católica que asenta o seu control do territorio mediante unha estrutura eclesiástica que se consolida progresivamente. A conversión dos suevos ao catolicismo se inxire neste proceso de reforzamento socio-político fronte ao progresivo dominio do reino godo de Toledo, que naquel momento se declara arriano.

A transcendencia deste período histórico deriva que os suevos conforman na antiga Gallaeciae o primeiro reino ou poder europeo organizado; o reino suevo foi o primeiro estado da Europa medieval, que tras a conversión do rei Teodomoiro, no ano 559, ao catolicismo (fronte ao arrianismo que asumían os visigodos), será igualmente o primeiro reino cristián do continente europeo.

A figura de San Martiño de Dumio é, en grande medida, responsable deste proceso de cristianización e da consolidación do papel da Igrexa como base do poder rexio, e así os bispos ocupan un papel moi relevante na vida social e política. Aínda que a presenza do cristianismo é anterior, este período caracterízase tamén pola súa consolidación na Gallaeciae e o paulatino artellamento dunha organización eclesiástica.

San Martiño de Dumio ou de Braga, miniatura do Codex Albeldensis, ano 976,
Biblioteca do Mosteiro de San Lourenzo do Escorial

No I Concilio de Braga, celebrado no ano 561 baixo a presidencia do bispo bracarense, Lucrecio, e o rei Teodomorio, figuran oito bispos asinando as actas (Lucrecio, prelado de Braga, Martiño, Ilderico -único nome xermánico-, Timoteo, Andrés, Coto, Lucecio e Mailoso, pero sen indicar as sedes de procedencia (Jorge López Quiroga e Artemio Manuel Martínez Tejera, 2017).

Muchos querrían ver un obispo de Tui entre los nombres que figuran en las firmas del I Concilio de Braga (...) y como consecuencia la afirmación de que había ya obispo en Tui en el año 561. Estas curiosas lucubraciones llevan a algunos autores  a la conclusión gratuita de que sería Cotto el que gobernaría la sede tudense, que suponen ya para este tiempo una de las sedes dependientes de lo que luego será el convento de Lugo (Manuel Cecilio Díaz y Daría Vilariño Pintos, 2002).

O II Concilio de Braga, celebrado, no ano 572 está presidido xa por Martiño de Dumio e convocado polo rei Miro ofrece xa unha imaxe estruturada da Gallaecia.

En algun momento antes del año 572, quizás en un concilio celebrado en Lugo en el 569, la iglesia católica del reino suevo llevó a cabo una profunda reorganización. Dentro de los límites del reino existía una única sede metropolitana – Braga- cuyo ámbito jurisdiccional resultaba demasiado extenso; algo parecido ocurría  con los escasos obispados, cuyos titulares no podían cumplir satisfactoriamente sus obligaciones con las protoparroquias rurales. La asamblea tomó dos importantes decisiones: elevar el número de sedes episcopales y encuadrarlas en dos sínodos o provincias, en lugar de una sola: Braga y Lugo. La iglesia existente en Tui se constituyó en sede episcopal (...) el resultado para Tui fue que pasó a formar parte del distrito o provincia lucense, cuando en época romana pertenecía al convento jurídico bracarense. (Armas Castro, Luis e López Alsina, Fernando, 2015).

De esta manera, Tui comienza a agruparse con las diócesis galaicas del Norte, aunque hasta aquel momento lo que será luego su territorio hubiera formado parte de la diócesis de Braga, como algunos suponen con bastante fundamento, toda vez que la situación y organización interna  de la diócesis lleva más bien a sospechar que se desgajara como sede independiente de la sede de Braga. El hecho curioso de que en 572, como vemos, se agrupe dentro del llamado Concilio de Lugo (con lo que para éste significa la frontera Sur en el Miño) resulta de difícil justificación, ya que sería de esperar continuara manteniendo más íntimas relaciones con la diócesis de Braga de la que había formado parte. Es probable que en la reorganización manifiesta en 572 se apostara por una vieja situación del antiguo convento lucense, cuando este quedaba delimitado al Sur por el Miño (...) Toda esta organización quedó suprimida pocos años después, cuando el llamado reino suevo fue incorporado por el rey Leovogildo al reino visigodo (585). En estas circunstancias se restableció en toda su vigencia y amplitud la antigua metrópoli de Braga, con la novedad de incluir en ella algunas diócesis que en tiempos anteriores habían dependido de la metrópoli de Mérida (capital de la provincia de Lusitania). (Díaz, Manuel Cecilio y Vilariño Pintos, Daría 2002).

A nivel de hipótese esta adscrición da nacente diocese tudense ao convento de Lugo pode estar relacionada co sinalado anteriormente das diverxencias entre os grupos dirixentes do reino suevo que nalgún momento ligaron a Lugo e Tui fronte a Braga, capital desta monarquia.

No referido II Concilio de Braga asiste o bispo tudense, Anila, que polo seu nome parece formar parte da elite sueva, evidenciando a cohesión entre os sectores privilexiados eclesiásticos e suevos. Trátase da primeira mención que conservamos dun bispo tudense. O seu nome xermánico pode indicar que na igrexa tudense dominaban os grupos de ascendencia sueva sobre os galaico-romanos. En consecuencia, podemos datar que en torno ao 572, cando se celebra este segundo concilio bracarense, a creación da diocese tudense, con seu bispo ao fronte.

A primeira noticia documental que posuímos de Tui como sede episcopal é a súa aparición no chamado “Parroquial Suevo”, un listado das parroquias de cada unha das dioceses do reino suevo, elaborado en medios eclesiásticos de Braga en torno ao ano 570. Este documento posee un extraordinario valor como documento único en su género para la época, pues calca la red de poblamiento presente en el noroeste desde época prerromana y romana. No hay parangón, en todo el Occidente latino, de un texto similar que nos ofrezca una auténtica fotografía de la implantación de la administración eclesiástica del territorio del noroeste peninsular (Jorge López Quiroga e Antonio Manuel López Tejera, 2017).

Copia do Parroquial Suevo no Liber Fidei, Doc. n.º 551, séc. XIII. Arquivo Distrital de Braga

A diocese tudense é a que presenta unha estrutura máis desenvolvida amosando un complexo sistema organizativo que diferencia “ecclesias” e “pagi”, distinción que comparte só con Porto e Braga, documentando como o territorio que abrangue entre o Douro e o Miño é o eixo de desenvolvemento no reino suevo.

Neste “Parroquial” a diocese tudense figura con nove igrexas, a meirande parte xunto ao río Miño, e seis pagos, de máis difícil identificación, pois trátase de entidades de poboación moi reducidas. Cómpre resaltar a continuidade destas vellas entidades tradicionais, das que aínda hoxe moitas  perduran no noso territorio. En concreto, as igrexas que sinala este Parroquial son: o propio Tui, Turedo, Tabulela, Lucoparre, Aureas, Langetude, Carisiano, Marciliana, Turonio, Celesantes e Torucca. Namentres que os “pagi” son Aunone, Sacria, Erbilione, Cauda, Avinia e Cartase. A identificación destes topónimos resulta moi problemática e non entraremos neste tema que non é obxecto deste post (ver, por exemplo, o traballo ao respecto de Suso Vila, 2000).

J. C. Sánchez Pardo (2014) afirma tras a análise deste “Parroquial”: Cuanto más potente era, más ecclesiae dominaba cada obispo a estas alturas del siglo VI. En ese sentido, de las 132 referencias del parroquial suevo, 73 se distribuyen en el eje Tui-Braga-Porto, presumiblemente en la zona donde la monarquía sueva tenía mayor implantación y donde el poder público era más fuerte. Por tanto, es evidente que el obispo de Tude era, sin duda, el más poderoso de la actual Galicia, y uno de los tres más importantes del Reino Suevo, como refleja su capacidad de dominio e introducción en las estructuras de organización local de su diócesis.

El Parroquial suevo es, más que un listado técnico de organización eclesiástica, ante todo un documento de plasmación de poderes, de dominios de cada obispado, y casi de exhibición y competencia entre ellos en el ámbito central de la monarquía sueva. Por ello, podemos aprovecharlo para comprender mejor las relaciones de poder y las áreas de dominio o control de cada obispo en Galicia, es decir, de cada gran poder regional, y la base o sustento de su poder. La sede tudense se muestra en este momento como la más importante y desarrollada de la actual Galicia, y una de las tres principales de Gallaecia, con un total de 11 ecclesiae y 5 pagi.  De hecho, si tenemos en cuenta la extensión aproximada de su espacio diocesano, Tude sería el obispado con más densidad de «parroquias» de toda Gallaecia. También hay que tener en cuenta que el núcleo de Tude en este período sería el segundo centro urbano de Galicia después de Lugo. Según la geografía del Parroquial, podemos pensar que el obispo de Tude sustenta su poder en una amplia riqueza agrícola y en actividades comerciales, sobre todo marítimas. Este obispo tiene redes de poder más extensas, incluyendo canales de relación política con propietarios locales y de hecho, parece controlar también él algunos latifundios y espacios rurales.

O “Parroquial Suevo” certifica, no século VI, a continuidade do papel reitor de Tui no territorio miñoto e como a articulación dunha organización eclesiástica neste espazo evidencia como era quen posuía unha estrutura máis desenvolvida neste occidente peninsular. Este papel reitor é pois recoñecido, tamén no ámbito eclesiástico, coa creación neste intre da diocese que aparece ben estruturada e dotada de grande potencialidade.

Dende un momento tan temperá, no século VI, documentamos a ensamblaxe que o cristianismo, e a conseguinte organización eclesiástica, realiza co territorio tudense, ata agromar como un dos signos de identidade da nosa cidade; a súa condición episcopal será consubstancial a todo o desenvolvemento histórico de Tui. Cerca de mil cincocentos anos de continuidade histórica dende a creación da sede episcopal tudense como espazo articulador dos territorios de ambas ribeiras do Miño, aos que dota personalidade de seu que, ao longo dos séculos, se mantén máis aló das circunstancia políticas de cada momento. Cabe lembrar que será nos inicios do século XV cando a diocese tudense perda definitivamente os seus territorios “transmineo”, non hai nin seiscentos anos.

A época sueva é pois un momento de gran transcendencia para Tui aínda que as noticias que posuímos son, como vimos sinalando, moi escasas. Tanto que non nos permiten albiscar a conformación urbana da cidade, a continuidade ou non do hábitat de época romana, a creación dun castelo ou praza forte dotada de muralla, etc.

Igual escaseza existe nas fontes arqueolóxicas. Os restos materias que podemos relacionar coa presenza sueva son moi escasos e a eles faremos de seguido unha aproximación.

As cuñaxes de moeda deixan interesantes achados, como unha moeda atopada en Lleida, en concreto unha siliqua do Emperador bizantino Anastasius I (430-518) realizada na ceca de “Tude”, pois evidencia o importante papel que mantiña a nosa cidade naquela altura, nos inicios do reino suevo, onde estes continuarían acuñando moedas imitando os tipos dos monarcas bizantinos, aos que os suevos tentaron aproximarse en diversas oportunidades. Tamén co topónimo Tude aparece un Tremises(moeda de ouro cuñada dende época romana) da coñecida como serie “Munita” que corresponde ao último período suevo.

A presenza desta ceca apunta a súa posible orixe romana o que fortalece as hipóteses sobre a importancia do Tude romano e a súa continuidade en época sueva, onde Tui é, logo de Braga e Lugo, a cidade de referencia deste reino 

Triente de Sisebuto, ceda Tude

https://www.academia.edu/38440082/La_moneda_sueva_un_destello_fugaz_en_la_historia_monetaria_de_Gallaecia

Carecemos de restos arqueolóxicos  directos que testemuñen a presenza sueva en Tui. Podemos sinalar diversos elementos que apuntan a esta época

Unha peza arqueolóxica vinculada tradicionalmente con este período suevo é a chamada “Lauda de Modesa”, vinculada ao ámbito funerario e ao proceso de cristianización, Esta lauda atopada nas inmediacións da igrexa de San Bartolomeu de Rebordáns, está recoñecida pola súa morfoloxía como “lauda de estola”. Tradicionalmente se identifica como un motivo iconográfico baseado na simplificación da representación dun orante. Para Jorge López Quiroga e Artemio Manuel Martínez Tejera (2017) esta asociación non é válida pois a representacións do orante corresponden cos primeiros momentos de implantación do cristianismo, namentres que as laudas de estola, que se cinguen exclusivamente á Gallaecia, corresponden só á época sueva, A súa orixe está nos canóns dos concilios bracarenses e á influencia de Martiño de Dumio, que regula a vida relixiosa, con medidas coma as referentes ao uso da estola polos diáconos, das que esta lauda sería unha testemuña. Esta lauda se conserva na actualidade no Museo de Pontevedra. 

Lauda de Modesa (conservada no Museo de Pontevedra) na exposición "In tempo sueborum"

Nas intervencións arqueolóxicas realizadas en 1970 por Chamoso Lamas e Filgueira Valverde no subsolo da igrexa de San Bartolomeu foi atopada outra lauda con similar decoración, aínda que moi gastada. Nunca foi analizada esta duplicidades de laudas co mesmo motivo decorativo, certamente singular na arqueoloxía do Noroeste peninsular.

Escavacions arqueolóxicas en San Bartolomeu de Rebordáns. Arquivo M. Chamoso Lamas.
Real Academia Galega de Belas Artes N. S. do Rosario

Cómpre sinalar tamén que nalgunha das necrópoles de inhumación que se documentan na transición do mundo tardoantigo cara a Idade Media foron atopados restos deste período: é o caso das necrópoles de San Bartolomeu, San Domingos ou no claustro catedralicio.

En San Bartolomeu de Rebordáns os traballos arqueolóxicos de Manuel Chamoso Lamas e Xosé Filgueira Valverde (1976) desenvolvidos en 1970 documentan nas naves do templo diversos niveis de ocupación de época romana a alto medieval, neste caso os posibles alicerces dun templo dos primeiros tempos medievais. No adro a sondaxe dejó al descubierto una extraordinaria edificación con muros de espesor de 1,20 metros. Se trata de una organización constructiva absidial, desarrollada en semicírculo, pero mostrando unos extraños contrafuertes, a la vez que, al finalizar el desarrollo semicircular, se recoge la construcción como si se estrechase la nave que debe seguir a tan poderosa edificación. Os nosos autores identifican estes restos como vestixios do antigo mosteiro de época medieval existente neste lugar. Aínda hoxe estas estruturas monumentais seguen sen ter unha axeitada interpretación, que poderían ligarnos cun templo de época sueva ou “xermánica”.

Na área lateral sur exterior na igrexa de San Domingos as intervencións realizadas en 1992 documentaron unha necrópole con enterramentos datados entre os séculos IV ao XV, con diversas tipoloxías de tumbas. Esta datación testemuña o funcionamento deste lugar de enterramento no período do reino suevo, pero sen achegar ningunha peza arqueolóxica (LLANA RODRIGUEZ, Cesar et al. 1995).

Por outra banda, no claustro da Catedral  foi  realizada polo Equipo Arqueolóxico do Baixo Miño unha prospección en xullo de 1976 na que se localizou unha lauda sepulcral e dúas sepulturas. La similitud de estas tumbas, tanto en dimensiones, forma y orientación con las de la necrópolis del castro de “Medos” en Currás, las de Castroverde de Cerrato (Valladolid) y las de San Bartolomé de Rebordáns nos obligan a catalogarlas dentro de la época germánica (suevo-visigoda). (TAMUXE X: do et al., 1977)

Noutra zona do claustro foi realizada unha escavación no ano 2004 dirixida pola arqueóloga Carmela Torres, na que foron documentadas un conxunto de ata 37 tumbas de tipo “xermánico”, orientadas ao leste, como mandan os ritos cristiáns; trátase dunha das necrópoles máis grandes de Galicia e cunha cronoloxía que abrangue ata o século XIII. Nunha información xornalística el La Voz de Galicia de 13.02.2004 se sinala: Los investigadores datan los restos entre los siglos VI y XIII (...) con cuatro estratos funerarios en los que figuran superpuestas 37 tumbas de tipo germánico y orientadas al este como en los ritos cristianos (...) están construidas con piedras hincadas en el suelo y cubiertas con una placa de pequeñas losas y argamasas (...) la mayoría de los esqueletos corresponden a niños, uno de ellos de dos años de edad, debido a la alta mortalidad infantil en el alto medievo. También aparecieron los restos óseos de un adulto de gran altura envuelto en un sudario (...) La mayoría son enterramientos rústicos aunque dos tumbas destacan por estar mejor labradas y porque, para ubicarlas, hubo que rebajar la roca.

Infografia publicada en La Voz de Galicia de 13 de febreiro de 2004

Vinculado tamén ao espazo catedralicio está unha excepcional peza como é o sartego de mármore, conservado na actualidade no Museo Diocesano e que procede da catedral tudense. Esta peza romana foi estudada por Siilvia González Soutelo (2018) que documenta a sua execución en material pétreo de Estremoz (no Alentejo portugués). Trátase por tanto dunha peza foránea que foi traída a Tui; entre as hipóteses que manexa para que esta peza de mármore chegase ata Tui sinala ao período de ocupación sueva-visigoda de la ciudad de Tui, dentro del comercio tardoantiguo que se reactivó con fuerza en el Noroeste durante los siglos IV-VII d.C. Así, este fenómeno podría vincularse, por ejemplo, a las redes comerciales fundamentalmente marítimas, pero también a las diferentes incursiones realizadas por monarcas suevos en su conquista hacia territorios más meridionales del ámbito atlántico (por ejemplo, con la expansión del reino suevo realizada por Rechila que alcanzó y saqueó Mérida en el 440), a lo que debemos sumar la posible atracción hacia regiones más septentrionales de materiales de prestigio, que se asociarán, entre otros aspectos, a la fundación de las diferentes sedes episcopales y a la construcción de las iglesias parroquiales.

Sarcófago de mármore. Museo Diocesano de Tui

A condición episcopal implica a existencia dunha sede ou cátedra do bispo, dunha catedral. Carecemos de vestixios deste templo ou do asentamento suevo na cidade, que ben podería re-aproveitar o lugar do “Castellum Tyde” na cima do outeiro namentres que a poboación, ou unha parte dela, seguiría establecida no núcleo arredor da antiga “mansio” da vía XIX.

Unicamente sobre unha peza conservada na Catedral tudense formúlase algunha hipótese sobre a súa adscrición a este período “xermánico”. Trátase do capitel reaproveitado na portada norte deste templo. Peza que tampouco foi obxecto dun estudo pormenorizado pero que algúns historiadores da arte especulan coa súa adscrición a este período dos primeiros séculos altomedievais. 



Tamén reaproveitadas son as catro columnas que enmarcan esta porta norte, tanto pola tipoloxía do granito como polo seu tamaño, menor ao necesario polo que teñen que ser suplementadas. Unha información que agradecemos a José Ramón Fernández. Da mesma adscrición temporal e física que o capitel? Testemuñas dun templo anterior?


Evidentemente, o bispo Anila en torno ao 572 contaba cunha sede, aínda que descoñecemos se na actual localización da Catedral ou en San Bartolomeu ou noutro lugar; igualmente os monarcas suevos ou os seus representantes na cidade terían un lugar de residencia destacado do resto da poboación; uns habitantes que, posiblemente, seguirían ocupando os lugares de habitación de época romana artellados arredor da “mansio” da vía XIX e do “Castellum Tyde”.

Moitas conxecturas, moitas hipóteses e suposicións... e poucas realidades documentadas fidedignamente. O reino suevo segue, tanto a nivel de Galicia como de Tui, pleno de incógnitas que non nos permiten coñecer con certa seguridade esta período.

Sen embargo, estamos nun momento histórico de singular relevancia. O reino dos suevos na “Gallaecia” é o primeiro reino europeo e igualmente a primeira monarquía cristián do continente. Nos últimos momentos deste reino, en torno ao 570, créase a diocese de Tui cunha sólida estrutura e que convértena nunha das principais do Noroeste Peninsular en paralelo ao protagonismo político que adquire Tui, no último período suevo e logo na monarquia visigoda. Por tanto reiteramos como neste momento do reino suevo están os elementos que conforman a identidade do territorio e a historia tudense. E fronte a esta excepcional importancia o descoñecemento do período segue resultando desolador para a nosa conciencia colectiva e territorial.


Dedicado este post con especial afecto a D. Luis Quinteiro Fiuza, actual bispo de Tui-Vigo sempre interesado neste período da nosa historia.


BIBLIOGRAFIA 

ARMAS CASTRO, JOSÉ e LOPEZ ALSINA, FERNANDO (2015): “La ciudad de Tui en la Edad Media” en Seara Morales, Iago (dir.) La Catedral de Tui desde su Plan Director, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2015.

AVILA Y LA CUEVA, FRANCISCO (1852): Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tui y su obispado. Edición facsimilar. IV vol. Santiago, Consello da Cultura Galega, 1995.

CARBAJAL SOBRAL, JOSE (1999): Los concilios de Braga en los siglos VI y VII, reflejo de la vida en la Gallaecia de la época. O Porriño, 1999.

CASAL GONZALEZ, MAXIMO (1884): Apuntes histórico-biográfico-descriptivos de la m. n. y m. l. ciudad de Tuy y sus hijos ilustres por un tudense amante de las glorias de su pueblo Máximo Casal González. Tui, Imprenta libreria Pérez Hermida, 1884. Copia en http://costa.x10.mx/Tui/Apuntes-Tui-MaximoCasalGonzalez.pdf

CHAMOSO LAMAS, MANUEL E FILGUEIRA VALVERDE, JOSÉ (1976): “Excavaciones arqueológicas en la iglesia y atrio de San Bartolome de Rebordanes de Tuy (Pontevedra)” en Noticiario Arqueológico Hispano, nº 4, 1976, pp.323-333.

DIAZ, MANUEL CECILIO y VILARIÑO PINTOS, DARÍA (2002) “La diócesis de Tuy hasta 1100” en García Oro, José (coord.): Iglesias de Santiago de Compostela y Tuy-Vigo. Historia de la Diócesis Españolas, vol. 14. Madrid, Biblioteca de Autores Cristianos, 2002.

GONZÁLEZ SOUTELO, S., GUTIÉRREZ GARCIA-MORENO, A. Y ROYO PLUMED, H. (2018): “El sarcófago romano de Tui (Pontevedra): un ejemplo de la presencia de material marmóreo foráneo en el noroeste de la península Ibérica”, Spal 27.2: 229-246. DOI: http://dx.doi.org/10.12795/spal.2018i27.21

LLANA RODRÍGUEZ, CESAR, BLANCO SAN MARTÍN, MARIA DA PAZ e SUÁREZ ESTEVEZ, XOSE MANUEL (1995): “Intervención arqueológica na área de Santo Domingo, Tui, Pontevedra” en Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología: Vigo, 1993, Vol. 2, 1995,

LOPEZ QUIROGA, JORGE E MARTINEZ TEJERA, ARTEMIO MANUEL  coord. (2017): In tempore sueborum. El tiempo de los suevos en la Gallaecia (415-585). El primer reino medieval de Occidente. Ourense, Deputación Provincial

SANCHEZ PARDO, JOSE CARLOS (2014): “Organización eclesiástica y social en la Galicia tardoantigua. Una perspectiva geográfico-arqueológica del Parroquial Suevo” en Hispania SacraLXVI, 134, julio – dociembre 2014

https://hispaniasacra.revistas.csic.es/index.php/hispaniasacra/article/view/423/427

TAMUXE, X do, G. SOBRINO e A.G. SANTISO (1977): “Necrópolis germánica en el claustro de la Catedral de Tuy” en Tuy. Museo y Archivo Histórico Diocesano, vol II, 1977.

VILA-BOTANES,SUSO (2000): “A diócese sueva de Tui” en Boletín de Estudios del Seminario “Fontán – Sarmiento”Nº 21, 2000.

 

Unha cita unamuniana sobre Tui

$
0
0

Unha das frases máis clásicas sobre a nosa cidade, que abofé todos os tudenses coñecen, é de Miguel de Unamuno que afirmou que Tui é un “espléndido balcón abierto a un paraíso terrenal”. Hai xa anos que estaba de moda colocar pegatinas nos coches, moitos tudenses instalaron nos seus vehículos unha destas pegatinas promocionais con este mesmo slogan, como de seguro moitos lembran.


Achegamos hoxe o texto completo onde figura a expresa frase de Unamuno, unha das grandes figuras do pensamento e da literatura española do século XX. Miguel de Unamuno (Bilbao, 1864 – Salamanca, 1936) foi catedrático de grego e reitor da Universidade de Salamanca. Forma parte da chamada “Xeración do 98”, destacou como novelista con obras como “Niebla” (1914), “La tía Tula” (1921) ou “San Manuel Bueno Mártir” (1931), como poeta e, especialmente, como filósofo, centrando a súa preocupación no home, a súa liberdade, a súa relación coa morte asi como a relación entre fe e razón. Destacan especialmente os seus libros “Del sentimiento trágico de la vida en los hombres y en los pueblos” (1913) ou “La agonía del cristianismo” (1931).). Mantivo sempre unha activa posición política, derivada da súa constante reflexión sobre España que como señala o profesor J Marco le lleva a profundizar cada vez más en la verdad «intrahistórica» de España, una verdad que se revela en los animales, en los árboles, en el paisaje y en el pueblo, mucho más que en los acontecimientos políticos, siempre superficiales y traicioneros.Exemplo desta reflexión, moi propia da súa xeración, son dúas obras “Por tierras de Portugal y España” (1911) e “Andanzas y visiones españolas” (1922) que recollen as súas experiencias sobre visitas a diversos territorios españois, onde procura atopar unha identidade, unha resposta á crise que vivía naqueles anos España. Pero o obxecto deste post non é afondar na obra unamuniana senón contextualizar o breve escrito que no legou sobre a nosa cidade.

D. Miguel visitou en dúas oportunidades Galicia, deixando constancia literaria da súa estadía en sendas publicacións. A primeira destas visitas corresponde ao ano 1903 cando participa en Ourense no Congreso de Pedagoxía pronunciando unha conferencia achegándose logo ata a Coruña onde tamén ofrece unha nova charla no Círculo de Artesanos. Permanece varios días visitando lugares como Betanzos, Pontedeume, ou ás Torres de Meiras, convidado por Emilia Pardo Bazán, con quen manterá unha estreita amizade.

As impresións desta primeira viaxe e as conseguintes reflexións foron recollidas, xunto con relatos doutras partes da Península, no seu libro “Por tierras de Portugal y España” editado en 1911.

A segunda viaxe a Galicia, se produce en agosto de 1912 cando, xa como Reitor da Universidade de Salamanca, preside en Pontevedra os Xogos Florais o sábado 17 de agosto. Un certame que organiza, dentro do programa das festas da Peregrina, a Sociedade Recreo de Artesanos e que se celebran no Teatro Principal da cidade.

D. Miguel viaxa posiblemente dende Salamanca onde residía cara a Pontevedra. O xornal tudense La Integridad recolle no seu número do 16 de agosto de 1912 a seguinte nota na súa sección “A orillas del Miño” dedicada á actualidade local: Por la línea de Portugal llegó ayer a esta ciudad el ilustre Rector de la Universidad de Salamanca, Dr. Unamuno, que se dirige a Pontevedra con objeto de ser mantenedor de los Juegos Florales que en la capital de la provincia se celebran durante las fiestas de agosto.

En nombre de la sociedad pontevedresa Recreo de Artesanos, que organizó dichos juegos florales, saludó al Sr. Unamuno a su llegada a esta ciudad, por encargo del Recreo, el ilustrado médico D. Darío Álvarez Limeses, acompañado del cual visitó la Catedral y demás monumentos de la ciudad.

Hoy a mediodía en el tren rápido descendente siguió el Sr. Unamuno el viaje a la ciudad de Teucro.

Resulta curioso a pouca atención que o xornal tudense dedica a unha figura popular naquela altura como era Unamuno, pero as diferencias ideolóxicas entre “La Integridad” e o filósofo bilbaíno quedan patentes nos seguintes días, onde o correspondente de “La Integridad” en Pontevedra realiza ata tres artigos moi críticos co contido da intervención de Unamuno nos xogos florais de Pontevedra. Por tanto, non resulta estraño que o xornal tudense non lle concedera á visita do reitor de Salamanca maior relevancia que a breve nota que recollimos anteriormente.

O acompañante tudense de Miguel de Unamuno é o médico Darío Álvarez Limeses, natural de Pontevedra e que reside en Tui dende 1905 ao ocupar a praza de médico hixienista no concello tudense. Foi un destacado persoeiro da vida social da cidade, colaborador en diversos xornais, entre eles “La Integridad” na que foi redactor ao pouco da súa chegada a Tui, e que abandona para participar na creación do semanario “La Opinión”, xurdido como oposición ao xornal promovido por Mariano Ordoñez, “El Aloya”. Este semanario era propiedade do procurador Jesús Rivas Bugarín, contando con Manuel Cela como director e Darío Álvarez como redactor. Foi un semanario editado entre decembro de 1908 e febreiro de 1910. Darío Álvarez Limeses era xa en 1912 un destacado persoeiro tudense. As súas relacións familiares con Pontevedra, onde morrera no 1911 o seu pai Emilio Álvarez Gimenez, e onde residía o seu irma Xerardo Álvarez Limeses, están na orixe deste encargo de anfitrión de Unamuno na súa estadía tudense. Por mágoa carecemos doutras noticias sobre esta visita a Tui.

Tras a presenza nos Xogos Florais pontevedreses Unamuno percorrera diversos lugares da provincia, especialmente das Rías Baixas. As súas impresión foron recollidas nun artigo que publica no diario de Buenos Aires, “La Nación”, o 3 de novembro de 1912 co titulo “Junto a las Rías Bajas de Galicia”. Texto reproducido posteriormente no libro “ Andanzas y visiones españolas” editado en 1922 como el mesmo refire no prólogo desta obra:

Relatos de otras nuevas excursines por ciudades y campos también de españa. Los he ordeando por orden cronológico, ya que estos relatos fueron apareciendo en diarios de América – en La Nación de Buenos Aires, casi todos- o de España – en El Imparcial de Madrid- a medida que hacia las excursiones y recibía las visiones de que en ellos se habla.

Finalmente, o xornalista Ceferino de Blas recolle unha nova referencia á presenza de Miguel de Unamuno en terras galegas: Si nadie lo desmiente, la última visita fue visual, y en Vigo. El general Primo de Rivera, tras el golpe militar por el que se proclamó dictador, lo destierra a Fuerteventura. Tras ser amnistiado, Unamuno se exilia a Francia. Es cuando llega a Vigo, en el barco "Zeelandia", con el diputado Rodrigo Soriano. Era la víspera de la fiesta de Santiago de 1924, y al puerto acudieron diversos personajes vigueses. Soriano descendió a saludarlos, pero Unamuno se limitó a contemplarlos desde la proa. Unamuno permanecerá no exilio francés ata 1930 cando cae o réxime de Primo de Rivera.

Con estas breves notas podemos achegármonos agora o texto que referente ao territorio miñoto elabora Miguel de Unamuno con ocasión da súa viaxe e visita a Pontevedra e as Rías Baixas en agosto de 1912. Como poderemos comprobar a visión unamuniana excede o mero libro de viaxes e se adentra en reflexións de carácter identitario a través da paisaxe, do territorio, das xentes que o habitan:

Foto de Otto Wunderlich (Stuttgart, 1886 - Madrid, 1975), 
Fototeca do Instituto de Patrimonio Histórico Español

Desde que hace ocho años visité una parte de Galicia – Orense y Coruña- ansiaba conocer el resto, y sobre todo la encantadora comarca de las rías bajas, de que se hacen lenguas cuantos la visitan. Y allá he tenido ocasión de ir en romería este verano.

Fue atravesando mi bien conocido Portugal, por las orillas del Duero asceta que corre en lecho de rocas y yendo a buscar luego las del Miño manso, que como una caricia lenta baja al mar, restregándose en la verdura de sus vegas.

La tierra toda del Miño, de un lado y otro de la ría por España y por Portugal, se abre a los ojos como una visión de ensueño que nos ata a la tierra. La he visto entre llovizna, recibiendo resignado el jugo fecundo de las nubes, y es como mejor sentimos su significación íntima toda. Es un paisaje carnal y crepuscular a la vez y, si me es permitido decirlo, más musical que pictórico. Los montes del horizonte languidecen entre neblinas. Por dondequiera el verdor vela el esqueleto rocoso de la tierra, que acá, en esta ósea Castilla, soma por dondequiera sus juanetes.

Recordaba aquella magnifica descripción de la tierra y el hombre del Miño que Oliveira Martins nos dejó en la descripción de Portugal con que su Historia de Portugal se abre.

Alli nos habla de esa tierra donde pulula el hombre, donde el cultivo es más hortícola que agrícola; de aquellos “campos pequeñitos, circundados por pequeñitos valles, orlados de robles pigmeos, recortados, de donde cuelgan los racimos de las uvas verde”. Y añade “Bajo un cielo nublado casi siempre, pisando un suelo casi siempre encharcado, encerrado en un valle repleto de maíz, dominado en torno por florestas de pinos sombríos, sin aire vivificante, ni abundante luz, ni largos horizontes, el hormiguero de los miñotos, no pudiendo despegarse de la tierra, como que se confunde con ella, y con sus bueyes, sus arados y sus azadas, forma un todo de donde no se yergue una voz de independencia moral, aunque a menudo se levante el grito de la resistencia utilitaria.”

Pero esto que dice Oliveira Martíns se aplica al Miño portugués mucho mejor que al gallego. Porque un poco más arriba de él se abren las rías. Y vista la campiña desde Tuy mismo, desde la torre de su catedral-fortaleza, que es un esplendido balcón abierto a un paraíso terrenal,no puede decirse que el valle sea pequeño, ni que falten largos horizontes, aunque no, ¡claro está!, los de Castilla. Los canónigos de Tuy, atravesando el paseo de las acacias, se van a sentar en unos bancos que dan a la vega, y mientras reposan la vista, no sé si fatigada de leer salmos, en el verdor de la campiña, comentarán chismes de cabildo o murmurarán del obispo, como es regla.

Dejando a los buenos tudenses en su nido y recordando a un fantástico hijo de esa ciudad que me amenizó no pocas horas con sus ocurrencias y murió de cónsul de España en Casablanca, empecé a cruzar la provincia camino de la capital. La provincia de Pontevedra es, en rigor, la de mayor densidad de población de toda España, pues si Vizcaya le supera en las estadísticas, se debe a su capital, Bilbao, y a los pueblos febriles de ambas márgenes del Nervión. Pero el campo en ninguna parte está más poblado que en esta provincia de Pontevedra, marítima y agrícola.

Foto de Otto Wunderlich (Stuttgart, 1886 - Madrid, 1975), 
Fototeca do Instituto de Patrimonio Histórico Español

Viven como las ranas, cual encharcados, respirando humedad. Y cuando quieren secarse los huesos -condición para que el gallego haga carrera en el mundo- o suben a secárselos a la meseta castellana o cruzan el mar en busca de fortuna a América. En un caso suele llegar a ministro y cacique máximo, en el otro a millonario.

Salamanca, octubre de 1912

El Pueblo Gallego, 10 de marzo de 1931, visita de alumnos da Escola de Comercio de Vigo á Catedral de Tui

Gracias ao amigo Carlos Pérez-Fonterosa Antón pola súa colaboración para reproducir a pegatina coa frase de Unamuno, convertida en slogan turístico de Tui durante moitos anos.

Unha cita unamuniana sobre Tui (II)

$
0
0

A publicación o pasado martes dun texto de Miguel de Unamuno sobre unha visita á nosa cidade e a súa contextualización ten suscitado un interese maior do esperado e varios amigos e lectores de Tudensia me facilitan diversos comentarios que enriquecen aquela primeira achega “unamuniana”.

Miguel de Unamuno. Estampa anagramática
do ilustrador tudense Rafael García Sánchez

En primeiro lugar, Álvaro Álvarez Caramés me envía unha interesante crónica do correspondente en Tui do xornal de Pontevedra “El Progreso” que non é outro que o médico Darío Álvarez Limeses, quen describe na súa crónica con todo detalle a estadía en Tui de Miguel de Unamuno. Unha pequena alfaia xornalística que ofrecemos aos nosos lectores:

 

De la provincia

Tuy

D. Miguel de Unamuno

Ayer a las nueve de la noche recibí un telegrama de D. Isidro Buceta anunciándome la llegada de D. Miguel de Unamuno a esta ciudad y pidiéndome que en nombre de la Sociedad Recreo de Artesanos de esa capital saludase al ilustre viajero.

Con gusto cumplí el encargo.

Me trasladé al Hotel Internacional. El sabio catedrático acababa de cenar en aquel momento y se disponía a descansar de la fatiga de un largo viaje. Me recibió afablemente y agradeció mucho el saludo y el ofrecimiento que en nombre del Recreo de Artesanos le hice.

-He venido por la línea de Portugal -me dijo- porque el viaje resulta así más cómodo y porque tenía deseos de conocer el paisaje desde Viana do Castelo a Tuy y admirar las bellezas de esta ciudad. Deseo conocer este explendido panorama que tantas veces oí elogiar al inolvidable Camilo Bargiela, cultísimo escritor, honra de este pueblo. Y Unamuno me habló con entusiasmo del malogrado Bargiela, recordando entre sus obras una muy bella a la que el ilustre hombre había puesto prólogos.

Pregunté a D. Miguel cuando pensaba emprender el viaje a la capital y me dijó: Saldré mañana en el tren rápido. Quiero ver la catedral y cuanto haya de notable en este pueblo. Poco es el tiempo del que dispongo, pero lo aprovecharé.

Desde luego me ofrecí a acompañar al ilustre maestro y hoy a las ocho de la mañana hemos visitado la catedral.

Fotografía de Otto Wunderlich (Stuttgart, 1886 - Madrid, 1975).
Fototeca do Instituto del Patrimonio Histórico Español

En el templo, el beneficiado D. Jesús Fernández Costas con su característica amabilidad mostró al señor Unamuno cuánto hay de notable, reliquias, pergaminos, objetos del culto de gran mérito que así supo apreciar nuestro huésped, quien después de admirar el interior del templo deseó deseos de subir a la torre para contemplar el panorama. Le advertí que había que subir más de cien escaleras y me dijo: No hace mucho he subido trescientas y sin cansancio.

Efectivamente D. Miguel subió a la torre sin mostrar la menor fatiga y ya allí contempló durante largo rato la hermosa perspectiva que ante su vista se ofrecía. Esto es muy bello -exclamó- y dirigió su vista hacia Portugal -¡Pobre país!, digno de mejor muerte- dijo. Luego nerviosamente volvió la vista hacia nuestros campos y valles que no se cansaba de admirar. -Verdaderamente no son exageradas mis informaciones. Este panorama de Tuy supera a lo que yo creía.

Después de permanecer largo tiempo en la torre descendimos otra vez al templo. En la sala capitular leyó unos cuantos pergaminos de gran mérito y al fijarse en un escrito en gallego dijo: -Lástima que esto no se de a la publicidad. Tiene verdadero valor.

Hubiera deseado Unamuno permanecer más tiempo en la observación de las bellezas artísticas que se le ofrecían en abundancia pero el tiempo apremiaba, y después de agradecer muy sinceramente las muestras de atención que en la catedral recibió se despidió de todos y paseó por la Corredera deteniéndose en nuestra hermosa glorieta desde la que se divisa el explendido paisaje de la Vega del Oro rodeada por el Miño.

Apacible el día, despejado el horizonte no podía darse más grata impresión y con ella salió para Pontevedra el sabio Rector de la Universidad de Salamanca a quien tuve el honor de acompañar y ofrecerme en nombre de la entusiasta Sociedad Recreo de Artesanos de ese mi pueblo querido.

Corresponsal

16-8-1912

Publicado en “El Progreso” de Pontevedra de 18-8-1912

 

Cómpre sinalar varios comentarios a esta fermosa crónica. O Hotel Internacional estaba situado, segundo a información que teño, no Paseo da Corredoira, daquela Elduayen, en homenaxe ao político madrileño e deputado por Vigo, concretamente onde estaba o local do Liceo Casino na súa planta baixa, un edificio que naquela altura contaba con poucos anos de existencia. Existían en Tui tamén nestes anos outros establecementos como o Hotel do Comercio, na rúa Martínez Padón, e a Fonda Generosa, na Corredoira.

Por outra banda, xa no texto de Unamuno publicado en “Andanzas e visiones españolas” había unha referencia á amizade entre o escritor bilbaíno e o escritor tudense Camilo Bargiela, con quen comparte estadía en Madrid e pertenza a unha mesma xeración de escritores e creadores.

Concretiza Unamuno esta relación nunha columna publicada no xornal madrileño “El Liberal” o 26 de outubro de 1920: Conocí y traté a Bargiela todo lo que me consentía la escasez y brevedad de mis visitas a Madrid , donde el residió algún tiempo. Era un niño grande, de un buen humor inagotable y hasta humorista, de un humor gallego -que es de los más finos- con una cara de mosquetero en que sobresalían sus grandes bigotes negros. Fue de cónsul a Casablanca y allí murió, joven todavía, de un ataque de angina de pecho, según creo. Y estando en Casablanca le explicó al escribiente moro que tenía en el consulado quien era yo -según Bargiela y para que lo entendiese un moro- e hizo que me dirigiera un saludo en arábigo poético, que con su traducción me remitió. Lo que no sé es si Bargiela tradujo lo del moro o el moro lo de Bargiela. Escribí también a su pedido, un prólogo para una colección de cuentos y relatos suyos, entre los que recuerdo una entrevista entre Don Quijote y Don Juan Tenorio, colección que no llegó a publicar.

Ex-libris de Camilo Bargiela, realizado por Pablo R. Picasso

Podemos concretizar mais esta obra que prologou Unamuno gracias ás investigacións de Emilio Gavilanes no prólogo que realiza á edición na “Biblioteca de Rescate” da Editorial Renacimiento en 2009 do único libro publicado de Bargiela, “Luciérnagas”. Recollemos as súas palabras:

Gracias a las cartas que le escribió Bargiela a Unamuno, sabemos que escribió otro libro, un misterioso libro cuyo contenido conocemos (lo componían, por lo que dice una carta, los cuentos “La Hostería del Laurel”, “La nueva teoría” y “La vacuna integral”, de los que solo conocemos el primero) titulado “Fantasmagorías”, del que mandó copia completa a Unamuno, para que este le escribiera un prólogo sobre el humorismo, que efectivamente escribió y mandó a Bargiela, a quien le gustó mucho, y que iba a llevar una portada –“originalísima”, dice Bargiela- de Picasso

Completamos tamén estas notas con outro interesante dato achegado por Carlos Pérez-Fonterosa, que nos relatou como a pegatina coa frase de Unamuno sobre Tui foi deseñada e impresa polo tudense Álvaro Álvarez Blázquez,  a finais dos anos sesenta ou primeiros da década dos setenta do pasado século. Curiosamente Álvaro era fillo de Darío Álvarez Limeses, o médico e xornalista que atendeu a Miguel de Unamuno na súa estadía tudense.

Lembra Carlos Fonterosa que as xestión foran realizadas a través doutro dos irmáns Álvarez Blázquez, neste caso Emilio, que colaboraba con Álvaro en “Serigrafía Gallega”, unha iniciativa cultural e empresarial de grande transcendencia para a cultura de Galicia, pois dende o obradoiro, instalado na Falperra viguesa, popularizou por toda Galicia e máis aló das nosas fronteiras a produción artística de cerca de trinta pintores galegos daqueles anos.

Álvaro Álvarez Blázquez

Como podemos comprobar con estas breves notas péchase o círculo. Foi Darío Álvarez Limeses quen atendeu a Miguel de Unamuno na súa visita a Tui, onde nos deixou a comentada frase da que nos gabamos todos os tudenses, e foron os seus fillos Emilio e especialmente Álvaro Álvarez Blázquez os que coa edición da pegatina converteron a frase de D. Miguel de Unamuno nun slogan de promoción turística de Tui que aínda hoxe, pasados os anos, segue resultando atractiva.

Finalmente este post nos ten lembrado a débeda que dende Tudensia temos con dous nomes senlleiros na vida tudense, Camino Bargiela e Álvaro Álvarez Blázquez, e que agardamos saldar proximamente.

Gracias Álvaro Álvarez Caramés e a Carlos Pérez-Fonterosa Antón polas súas achegas e amizade.

 

 

Cen anos dos Mártires de Sobredo

$
0
0

 Este luns 28 de novembro cúmprense cen anos dos tráxicos sucesos de Sobredo – Guilarei, un loitoso fito na loita do movemento agrario que protagonizou a vida socio-política de Galicia nas primeiras décadas do pasado século.

En Tudensia temos abordado en diversas oportunidades a significación deste evento histórico e as súas repercusión na dinámicas sociais daquel momento:

Novembro 27, 2008

Os mártires de Sobredo, "froreceu unha rosa que agoira Libertade"

http://tudensia.blogspot.com/2008/11/os-mrtires-de-sobredo-froreceu-unha.html

Maio 09, 2012

Agrarios tudenses en "El Agrario" de Buenos Aires de 1923

http://tudensia.blogspot.com/2012/05/agrarios-tudenses-en-el-agrario-de.html

Novembro 18, 2013

Notas sobre o agrarismo tudense e os "Mártires de Sobredo"

http://tudensia.blogspot.com/2013/11/notas-sobre-o-agrarismo-tudense-e-os.html

Novembro 18, 2020

"Sobredo" un poema de Alfredo Guisado

http://tudensia.blogspot.com/2020/11/sobredo-un-poema-de-alfredo-guisado.html

Xullo 26, 2022

O centenario do Congreso Regional Agrario de Tui, 28-30 de xullo de 1922

http://tudensia.blogspot.com/2022/07/o-centenario-do-congreso-regional.html

Estes posts recollen unha información suficiente, nunca completa, para achegarse a estes sucesos e ao seu contexto histórico no que a nosa cidade e a súa contorna viña tendo un protagonismo determinante e que logo dos acontecementos do 28 de novembro e a morte Cándida Rodríguez -embarazada e veciña de Pazos de Reis-, Joaquín Estevez Besada, de Soutelo, e Venancio González Romero, que era presidente do "Sindicato de obreros y agricultores de Budiño", resulta notablemente incrementado.

Venancio González Romero

O movemento agrario impulsa unha ampla mobilización social que xorde das indignas condicións de vida do noso campo que manteñen á maioría da poboación en condicións de vida miserentas. Unhas penurias que obrigan a moitos a tomar o camiño da emigración, onde moitos logran progresar e adquirir unha conciencia socio-política que os leva a procurar un cambio nas condicións de vida da súa terra, onde residen familiares e amigos. O papel determinante do mundo emigrante xunto coa toma de conciencia social das clases desfavorecidas, especialmente o incipiente grupo de obreiros de serradoiros e outras industrias, son o berce para que xorda o agrarismo como unha forza transversal a prol da transformación do sistema de propiedade da terra que implique a superación da pobreza endémica e do  caciquismo que a sustenta.

O agrarismo é un movemento que abrangue a unha boa parte da sociedade e, por conseguinte, recolle diversas tendencias políticas, dende posturas de moderación, a socialistas, anarquistas, católicos, etc. Unha diversidade que converxe progresivamente dende a reclamación da redención dos foros á súa abolición.... nunha loita que chegará ata 1926 cando na Ditadura de Primo de Rivera e cun ministro tudense, José Calvo Sotelo, se promulgue a redención do sistema foral ata daquela imperante en Galicia.

Lembrar esta data, os nomes das vítimas, o protagonismo da sociedade tudense e galega naquela loita antiforal é un xeito de honrar a Cándida, Joaquín e Venancio, de recuperar a memoria local, de dignificar e significar a tantos e tantos agraristas anónimos que naquel tempo loitaron para mellorar as condicións de vida na nosa terra, promover a modernización do noso campo, acceder á educación... Unha loita e reivindicación asumida especialmente polos sectores menos favorecidos da sociedade tudense, os labregos e o escaso proletario industrial. Estes feitos son tamén parte do noso patrimonio colectivo, expresión da vontade dunha colectividade para construír o seu futuro. Resulta, por tanto, especialmente relevante que a lembranza dos “Mártires de Sobredo” se incorpore ao rueiro de Tui como testemuña de recoñecemento e de orgullo local.   

Tamén neste mércores 23 de novembro o Parlamento de Galicia, nunha iniciativa certamente singular pero de gran significación, aprobou por unanimidade unha declaración institucional ao abeiro do centenario dos sucesos de Sobredo  que polo seu interese reproducimos:

 

Declaración de recoñecemento ao agrarismo galego

Desde finais do século XIX e ata entrado o XX, a sociedade galega mergullouse nunha loita para reivindicar os dereitos da terra que traballaba. Este movemento, coñecido coa denominación de agrarismo, foi decisivo para os labregos e labregas da nosa comunidade e rematou coa redención dos foros vixentes desde a Idade Media. Ata ese momento, sucesos como o ocorrido hai cen anos en Sobredo (parroquia de Guillarei, Concello de Tui), nos que perderon a vida polos disparos da Garda Civil Cándida Rodríguez, Joaquín Besada e Venancio González, lémbrannos a importancia deste movemento no avance de Galicia.


A crueza da realidade diaria da poboación agraria, que representaba máis de tres cuartos do total da demografía galega, unido á profunda crise que vivía España, propiciaron a aparición dun pensamento crítico que reclamaba unha transformación integral do sistema vixente. En Galicia, este descontento xeral cristalizou nun movemento histórico, sen precedentes. Os labregos e as labregas comezaron a agruparse, pouco a pouco, unidos polas ansias de mellora nas condicións de vida e a eliminación das desigualdades existentes.

 
As sociedades labregas dinamizaron o rural e loitaron por reformular as regras de propiedade da terra e garantir dereitos básicos como a educación ou a sanidade. Tamén reclamaron melloras nos modos de traballo e a introdución de tecnoloxías que facilitasen as tarefas diarias. Os fitos desta loita tiveron repercusións dentro e fóra dos límites de Galicia ata a esperada aprobación, en 1926, do Real decreto lei de redención dos foros.


O Parlamento de Galicia recoñece o espírito solidario de todos os que loitaron a favor dos dereitos dos seus semellantes, coa vista posta na mellora da sociedade galega, e lembra as vítimas da represión contra este movemento, producidas en Campo da Porta (Salcedo, Pontevedra), Oseira (Cea), Nebra (Porto do Son), Terra de Trasancos, Sofán (Carballo) ou  Sobredo (Tui), e tantos outros lugares do territorio galego.


Santiago de Compostela, 23 de novembro de 2022

Imaxe do acto cívico conmemorativo deste centenario
celebrado o pasado 19 de novembro no Teatro Municipal de Tui



Toponimia tudense en perigo de esquecemento

$
0
0

 Os topónimos constitúen elementos identificadores espaciais de referencia para a poboación do territorio, os nomes de ,lugar teñen unha importancia capital como instrumentos para a conservación e difusión da información xeográfica e finalmente cabe sinalar que cada topónimo conten información sobre o lugar que nomea, tanto polo seu significado como polo seu contexto, orixe e evolución. A toponimia ten, por conseguinte un altísimo valor como elemento do patrimonio cultural inmaterial.

O noso interese agora non está tanto no valor lingüístico do contido deste nomes, a súa procedencia e significación, a súa antigüidade filolóxica, senón que a toponimia posúe un valor simbólico e de expresión do poder territorial moito máis aló do seu valor puramente onomástico. O uso e evolución nunha sociedade concreta dos topónimos permiten recoñecer a súa evolución e os valores predominantes neste entorno social, datos que cómpre albiscar máis aló da mera lectura do nome dos lugares.

A análise de que nomes de rúas e lugares que se conservan de época pretéritas, os novos nomes que os substitúen, a permanencia na memoria colectiva das antigas denominacións... nos aproxima a coñecer a evolución da memoria local e permite coñecer como se percibe cada lugar e a importancia e significación que posúe para cada cidadán en particular e para a cidadanía en particular.

A toponimia ou os nomes de rúas teñen tamén, na actualidade, unha dimensión patrimonial e incluso turística, pois permiten incorporar á lectura de cada cidade uns valores asociados coas súas tradicións. O topónimo aparece así como un obxecto de valor cultural que suxestiona, evoca, emociona... Teñen entón unha importancia capital o emprega, ou non, de certos nomes de rúas ou lugares para condicionar a experiencia de veciños e visitantes, son significantes referencias na construción dos relatos colectivos, da memoria local; os topónimos son así, en moitos casos, a conexión no imaxinario colectivo entre o relato e o lugar.

En consecuencia, os topónimos, a onomástica, posúe un valor único, a información que puidemos acadar de cada un desde nomes ten sempre un carácter irrepetible. A toponimia poren require unha permanente protección e revisión como fonte de información, como elemento do noso patrimonio cultural e como peza que artella o relato que entre todos os cidadáns construímos da nosa cidades.

A evolución urbanística da nosa cidade nas últimas décadas consonte as dinámicas sociais destes tempos implican unha ampliación do espazo urbanizado que abrangue a cidade, a creación de novas rúas, de novos espazos e servizos públicos que determinan unha evolución da toponimia destes lugares que son incluídos no ámbito urbano.

Esta dinámica implica tamén que dende o poder local se procede a adoptar novas denominacións a estes lugares que modifican as anteriores denominacións como símbolo dos novos tempos, do progreso que transforma á cidade e melloras as súas condicións de vida.

Paralelamente, o Concello tudense neses mesmos tempos adoptou, no que atinxe ao conxunto histórico, unha acertada decisión que ten chegado ata os nosos días, como foi rotular as rúas da cidade histórica co nome oficial pero tamén coas denominacións que a documentación histórica recolle ao longo dos séculos para estas rúas. Unha decisión que contribúe positivamente á conservación da memoria histórica local, á creación dun relato sobre a cidade que pon en valor o seu carácter histórico e patrimonial, e que enriquece o valor cultural e turístico de Tui.

Con todo, a evolución social leva que os nomes populares dalgunhas rúas do noso casco histórico se vaian perdendo no esquecemento ao ritmo do cambio xeracional. Especialmente preocupantes é que actualmente moitos dos nosos veciños non localizarían a rúa da Canicouba ou a rúa Nova ou a rúa de Abaixo (que corresponden coas actuais rúas bispo Castañón, arcebispo Lago ou rúa Lorenzo Cuenca). Na miña infancia eran nomes xeralmente empregados pola veciñanza, hoxe son case lembranza gravadas nas placas. Nomes que teñen que ver coas condicións físicas da primeira das rúas cunha forte pendente, ou coa primeira rúa construída ampliando o espazo urbano tudense sobre a falsa braga e foxo que rodeaba o norte de muralla medieval, namentres que a rúa de Abaixo nomeaba a que ocupaba esta posición no rueiro tudense.

Fotografia de Otto Wunderlich, arredor de 1929

Pero o proceso resulta aínda moito más evidente na toponimia dos lugares que como comentabamos anteriormente foron urbanizados nas últimas décadas. Está a piques de perderse a memoria de nomes de lugares deste espazo urbano coa conseguinte perda dunha parte da nosa memoria local, da nosa historia inmaterial....

Unha sinxela relación destes nomes que paulatinamente estamos perdendo abrangue os seguintes:

A Tafona, hoxe en día chamada rúa Aloques. O nome fai referencia tanto ao muíño onde se moe o gran para facer fariña, como principalmente ao forno onde facer o pan. Pero nun protocolo notarial que recolle Ernesto Iglesias Alemida de 1611 falase ha Tahona de moler casca y recochar cueros junto a los pelames y aloques que están en Rio Molinos. Por tanto a referencia tudense tanto de Tafona como Aloques ten relación cos procesos dos curtidos localizados no barrio de Riomuíños.

Chau-chau, este topónimo daba nome ao campo de fútbol de Tui localizado no quinteiro que definen as actuais rúas Casal Aboy, Compostela, Ourense e Irmáns Maristas, e nas inmediacións do Pazo do Pilar, hoxe coñecido como Pazo dos Oliveira, nome da familia dos actuais propietarios.

Xentileza de "Fotografias antiguas de Tui"

A Lagoa, denominación dun espazo contiguo ao Chau-Chau na zona que comprende a rúa Irmáns Maristas coa rúa Oia e a zona da actual Praza de Abastos. Para Suso Vila este nome tal vez signifique “a presencia dunha pequena zona asulagada no local, Avila y La Cueva, cóntanos como no lugar era posible facer unha boa e sinxela fonte debido aos excelentes mananciais da zona”. Ernesto Iglesias Almeida recolle este documento na documentación notarial tudense dende 1378.


Vista da Logoa e do campo de fútbol do Chau-Chau, anos 60

As Olivas, nome que corresponde coa contorna do cruzamento entre as actuais rúa Calzada, rúa do Rollo e avenida da Concordia.

Camiño da Senra, segundo Ernesto Iglesias Almeida “saia do arrabalde do Rollo, pasando polo Hospital de San Gián dos Gafos, lugar por onde os peregrinos saían de Tui cara á Virxe do Camiño”. Na chamada casa da Senra, hoxe desaparecida, se conservaba un fermoso tímpano con decoración do século XVI, hoxe conservado na Residencia Paz y Bien no barrio da Sarabia.

O Tambre, nome dunha zona na rúa Colón – Estrada de Baiona, onde a ponte sobre a vía do ferrocarril, e que alude ao edificio de distribución de enerxía eléctrica á cidade de Tui aínda hoxe en uso. O nome de “Tambre” amplamente empregado en Galicia para aludir a lugares relacionados coa industria eléctrica, alude a unha das primeiras centrais eléctricas de Galicia establecida nas ribeiras do río Tambre en Noia, cuxo nome popularizouse amplamente.

O Rastrillo, que corresponde coa zona de confluencia entre as actuais rúas Antero Rubín e Cóengo Valiño. O Rastrillo fai referencia ao nome que reciben as portas enreixadas que pechaban as murallas ou edificios. Neste lugar na porta de San Domingos da muralla do século XVIII había un “rastrillo” que ficou na memoria popular aínda cando a muralla deixou de ter esta funcionalidade defensiva.

A Fábrica, nome popular que recibía a actual rúa Olímpicos tudenses, no entorno dos centros de remo e piragüismo. Historicamente este lugar correspondía co peirao da barca de pasaxe con Valença, pero unha vez construída a ponte internacional abandona esta funcionalidade neste lugar se instalou un serradoiro de madeira que lle deu nome a este lugar.

Cristo da Cal, denominación do cruceiro localizado no camiño que viña dende a barca de Areas cara ao barrio de As Bornetas, hoxe nunha rotonda entre a rúa Tenencia e a avenida de Portugal. Tras ser derrubado hai xa anos foi restaurado e modificado por unha das Escolas Obradoiro.

Xentileza de "Fotografias antiguas de Tui"

Xardín da Media Lúa que foi nomeado na década de 1930 co nome de Xardín Rosendo Troncoso, promotor incansable da “Liga de Amigos de Tuy” que nos anos trinta e corenta do pasado século tivo un especial protagonismo da nosa cidade. “Media lúa” é a denominación dun revellín ou baluarte grande da muralla, cuxa estrutura aínda se conserva case integra na actualidade neste espazo axardinado.

Pousa das Sobreiras, coñecida tamén e moi especialmente na actualidade como “Pousa do Bispo”, era o pazo empregado polos bispos tudenses como residencia estival. O seu nome fai referencia á existencia destas arbores (“alcornoques” en español) e este topónimo xa figura na documentación en 1260. O edifico data orixinalmente do episcopado de Juan García Valdemora (1612-1620). Esta propiedade foi vendida polo bispo López Ortiz na década de 1950. A urbanización deste terreo con numerosas vivendas unifamiliares coa denominación de “Pousa do Bispo” prescindido do tradicional nome de “Sobreiras” acelerou á perda deste topónimo.

Xentileza de "Fotografias antiguas de Tui"

Temos recollido este nomes de varios lugares que tanto polo seu valor intrínseco como polo seu valor como testemuño da evolución histórica da nosa cidade cómpre conservar na nosa memoria colectiva, no acervo cultural da nosa cidade. Manter no coñecemento colectivo estes topónimos é un xeito de promover a valorización do noso patrimonio cultural, de construírmonos a nosa memoria local dende a valorización do noso patrimonio, da nosa historia, da nosa cultura popular e inmaterial....

A instalación, por exemplo, dalgunha sinalética, respectuosa co entorno, que recolla a lembranza desta toponimia en risco de desaparición pode ser unha medida axeitada para conservar o seu uso e memoria. Ou mesmo a colocación nas actuais placas dalgunha rúa dunha referencia a esta denominación anterior.

Neste post temos recollido exclusivamente algúns nomes de lugares no entorno inmediato da cidade de Tui, pero a riqueza da toponimia das áreas rurais tudenses é inmensa e reclama tamén estudio e atención para evitar a súa degradación e perdida irreversible.

 

Nosa Señora do Camiño, lendas e tradicións

$
0
0

No último post falamos da necesidade de conserva o patrimonio inmaterial que atesoura a nosa cidade, naquel caso no que atinxe a certos topónimos que pola expansión urbanísticas da cidade e os conseguintes cambios no rueiro vanse perdendo para a memoria colectiva.

Similar necesidade sucede coas tradicións populares expresadas a través de lendas que foron transmitidas oralmente polos nosos devanceiros. Actualmente esta secular cadea que nos une coa nosa historia e identidade foi rachada polos procesos de modernización que modifican os hábitos sociais e culturais nun proceso esmagador de unificación dos mesmos.

Por tanto, recoller e documentar estas vellas lendas e tradicións populares que tantos de nos escoitamos na nosa infancia para evitar a súa desaparición e a conseguinte “desmemoria” colectiva resulta unha necesidade perentoria para a nosa sociedade.

Unha destas tradicións mais coñecida no entorno tudense atinxe á capela a Virxe do Camiño, na parroquia de Rebordáns, na antigo camiño medieval que unía Tui con O Porriño, Vigo, Pontevedra ou Santiago polo que tamén camiñaban os peregrinos a Compostela, ben na súa viaxe de ida ou de volta, dos sepulcro do apóstolo Santiago.

Ernesto Iglesias Alemida no seu libro “Historia de las parroquias de Tui” sinala que a primeira cita documental que posuímos desta capela de Nosa Señora do Camiño data dunha visita pastoral de 1563, cando se informa que está abierta y mal reparada, que por su causa se metían en ella bestias y ganados ensuciándola... se ordena y manda se arregle y pongan puerta con cerradura y llave[1]. O actual edifico da capela data posiblemente do século XVIII ou principios do XIX, e foi sometido como se aprecia a diversas restauracións ao longo dos tempos.

O elemento máis sobranceiro deste templo é a imaxe pétrea policromada de Nosa Señora, unha talla medieval, que podemos datar entre os séculos XII e XIII, cunha representación sedente da Virxe María  que ten no seu colo ao Neno Xesús ao que alimenta dándolle o peito. Sinala Avelino Bouzón que esta representación de la Virgen de la Leche, la Virgen madre lactante, aparece en la plenitud del gótico, hacia finales del siglo XV. La Madre que gustosamente asentada en un sencillo trono da el pecho a su Hijo entre delicadas muestras de ternura, abandona los rasgos netamente góticos y pasa a ser la Virgen “galactotrofusa” y renacentista, plena y efectiva. La imagen de la Virgen del Camino, tallada en granito policromado, da de mamar a su Hijo ofreciéndole el pecho izquierdo, mientras que su mano derecha sostiene una fruta (una pera o una manzana), detalle alegórico que se opone a la manzana del paraíso terrenal, símbolo de la tentación de Eva[2].

A antigüidade deste culto mariano implica que na memoria popular se vincule a súa existencia con feitos milagreiros e sobre naturais. Así a localización desta capeliña está recollida nunha lenda da que contamos, como resulta habitual, con diversas versións.Do libro de Alberto Romero “Aloianos” recollemos este relato tradicional:

A igrexa da Virxe do Camiño, situada no lugar do mesmo nome din os mais vellos que foron os rapaces de por aquel entón os que a atoparon cando andaban a pastar o gando na Ribeira do Louro. Din que os nenos estaban a xogar na auga da ribeira e viron unha pedra que era moi diferente as outras que alí había e decidiron sacala para a terra para vela mellor; ao día seguinte cando volveron co gando ao mesmo sitio quedaron sorprendidos ao ver a pedra de novo na auga. Contárono nas súas casas e ante a súa insistencia ao día seguinte algúns pais foron ver si era verdade. Quedaron abraiados coa feitura da pedra e decidiron sacala de novo. Cando ao día seguinte volveron ao lugar non daban crédito ao que vían os seus ollos, pois a pedra estaba enriba doutra mais grande. A noticia correuse polo barrio e consultado co señor abade decidiron que a sacarían co axuda do carro de bois e levala para Guillarei posto que estaba na parte da súa ribeira. Asi pois subiron a pedra no carro pero os bois non tiraban do carro, puxéronlle unha “solada” (outra parella de bois) pero os catro bois seguían sen mover o carro, as xentes mirábanse uns para os outros sen entender o que estaba pasando, como catro bois non movían a pedra para eles era un misterio o que estaba acontecendo. De repente alguén dixo: -“¡A pedra non quere ir para Guillarei!, démoslle a volta ao carro”, e asi foi, tan pronto xiraron cara a Rebordáns, con tan só dous bois a pedra chegou arriba, onde con posterioridade se construiría a igrexa. Tamén din que unha vez construída puxeron dentro a pedra que atoparan os rapaces e que esta daba volta ara que cambiaron a porta da igrexa de lugar.

Remata o relato de Alberto Romero cunha referencia á “Pedra santa”, unha rocha sobre a que apareceu a pedra que os rapaces e os seus pais sacaron da auga durante tres días. Esta rocha esta na ribeira do Louro, na parte de Guillarei, antigamente a auga da ribeira pasaba ao seu carón pero por mor dunha tubaria fai uns anos desviaron a auga uns trinta metros. Non é doado chegar a esta pedra porque non está sinalizada e maleza impide poder ollala con facilidade. É costume que algunha xente do lugar se achegue ata a Pedra Santa para rezarlle e pedirlle algún desexo[3].

"Pedra santa" na ribeira do Louro - Guillarei

Outra versión enriquece a anterior e a tomamos procedente do libro “Contos e lendas do Miño” que recompila achegas de alumnos de centros de ensino deste territorio:

Hai moitos anos había unha pedra situada na ponte chamada Tedeique. Os rapaces, ao ir coidar o gando mandados polos seus pais, comezaron a xogan con ela. Nunha destas xogadas, os rapaces botaron a pedra cara á ribeira onde estaba, pero ao día seguinte, ao volve co gando, miraron que a pedra estaba no mesmo sitio que o día anterior. Como lles pareceu moi estraño, volveron a intentar botar a pedra cara abaixo, e así un día e outro tamén.

Ao cuarto día, a pedra seguía onde estaba ao principio. Os rapaces, pasmados polo que pasaba, chamaron os seus pais e avós. Os homes da vila decidiron sacala de alí. Como non tiñan transporte, foron polas vilas de Rebordáns e pediron unha parella de bois dos mellores que houbese. Cargada a pedra, ao chegar a un lugar os animais negáronse a seguir con aquel peso. En vista de que estes bois non podían con ela, trouxeron outra parella máis de bois para intentar novela daquel sitio... Non o puideron conseguir.

Naquel momento pasaba por alí o Xesusiño con dous touriños e, de broma, os homes preguntáronlle se non lle molestaba deixarlles ou touriños para arrastras aquela pedra.

O Xesusiño díxolles que non había ningún problema en prestarllos. E, para mirar canta forza tiñan os touriños, puxéronnos a eles sós e, pequeniños como eran, arrastraron aquela pedra. Pero, ao chegar a un camiño onde había un cruceiro, non a puideron mover mais. Probaron de todas as formas e non houbo maneira. Foi entón cando os veciños de Rebordáns decidiron facer unha imaxe da Vire xe do Camiño e construír una capela.

Pero tivo un problema. Puxeron no altar a imaxe da Virxe mirando cara o Monte Aloia e ao día seguinte encontrábana de costas ao monte. Tanto se cansaron que tiveron que pechar a porta e abrir outra mirando cara a Portugal.[4]

Finalmente, un novo relato moi similar aos anteriores, pero que no final apunta outros elementos de interese para esta tradición:

A capela foi construída en pouco tempo. Unha das decisións do cura foi poñer o altar mirando para o Aloia, pois alí se atopaba a Virxe das Angustias e así estarían mirando unha para a outra, pero esta decisión parece que non foi do agrado da Santa, pois todos os días ao chegar á capela a Virxe estaba volteada. Este feito levou a que o cura, o encargado da obra, cambiase a situación do altar para o lado oposto do que estaba. De feito a día de hoxe aínda se ve a parte da capela que no inicio fora a entrada. Co paso do tempo chegouse á conclusión de que a Virxe tiña unha irmá en Portugal, por iso se volteaba a vela, e así quedou ata o día de hoxe.[5]

Nos tres relatos que temos achegado comprobamos como se mantén constante o contido central da lenda que xustifica a construción desta capeliña nun lugar na extrema dos lindes desta parroquia de Rebordáns. O tema da parada dos animais que transportan a imaxe ou o corpo do santo é recorrente na tradición popular non xa de Galicia senón en numerosas culturas, con casos amplamente coñecidos como o relato da Translatio do apóstolo Santiago ou as tradicións arredor da aparición da Virxe da Franqueira.

Posiblemente esta tradición ten relación directa coa procesión anual da Virxe do Camiño no día da súa festa, o 15 de agosto, onde é transportada nun carro hoxe levado por diversas persoas pero que, de seguro, antigamente sería tirado por unha parella de bois. Unha tradición que atopamos tamén en numerosos lugares como na Franqueira, onde se segue conservando a presenza dos animais no cortexo procesional, que se liga deste xeito cos relatos populares arredor destas devocións marianas.

Carro coa Virxe do Camiño na procesión de San Telmo

Unha precisión arredor do que sinalan estas tradicións orais sobre unha posible porta no muro oeste da capela (na actual ábsida) que foi preciso tapiar para colocar alí a imaxe da Virxe tras o sucesos narrados. Unha ollada a actual muro da capela apunta máis que unha porta á existencia dun vano tapiado neste lugar. Como sempre as tradicións apuntan a elementos que lle dan verosimilitude.

O erudito historiador tudense Francisco Ávila y La Cueva aporta novos datos destas tradicións recollidos na primeira metade do século XIX en torno  a esta ermita y santuario de gran veneración con el titulo de Nuestra Seeñora del Camino, cuya santa imagen es de piedra y de hechura antiquísima, pero sumamente perfecta y devota (...) se cree según la tradición de la tierra que este simulacro ya tenía culto antes de la irrución maometana y que cuando estos barbaros se apoderaron de nuestro pueblo la ocultaron los naturales de la tierra para que no fuese profanada y que después hallada por los fieles le labraron capilla y le colocaron en ella[6]

De novo un recurso tópico das tradicións populares, a ocultación e desaparición da imaxe posteriormente recuperada, ás máis das veces por causas sobrenaturais.

De novo Ávila y La Cueva amplia as referencias existentes na cultura popular tudense á Virxe do Camilño, tienen con ella muy particular devoción los habitantes de todos estos contornos y de muchos pueblos del reyno de Portugal y especialmente las mugeres que despues que paren y se ban presentar a la Iglesia, pasan a esta Iglesia con sus recien nacidos á ofrecerlos a la sagrada Virgen llebando alguna ofrenda o limosna arreglado al posible de cada uno[7]

Un costume ancestral que liga cos ritos de purificación da muller tras o parto que foi cristianizado co tradición bíblica da presentación dos nenos no templo (no evanxeo de San Lucas 2, 22-40). Unha tradición que ata non hai moitos anos cumprían numerosas nais ao pouco tempo de nacerlles un fillo, que acudían co bebé a esta capela para orar diante de Nosa Señora agradecendo a nova vida e procurando a súa protección.

Finalmente, os relatos populares sobre esta devoción da Virxe do Camiño tudense que abrangue o territorio miñoto, tanto de Galicia como de Portugal, como ben cita Francisco Ávila y La Cueva, se expresan na relación que esta Virxe do Camiño mantiña con outras “irmás” como Nosa Señora do Faro e outras advocacións marianas no Minho portugués. A cultura popular non coñece de fronteiras administrativas e expresa nestas lendas a interrelación transfronteiriza que sempre existiu neste territorio das ribeiras do río Miño.

Temos comprobado como esta devoción arredor da Virxe do Camiño, nas proximidades de Tui e xunto ao camiño medieval que partía da nosa cidade (e no trazado do Camiño Portugués de peregrinación a Santiago), posúe unha ampla riqueza patrimonial, tanto material como, singularmente, inmaterial que compre documentar para evitar a súa perdida irreparable, pois a transmisión oral que ao longo dos séculos ten conservado estas lendas e tradición foi esnaquizada nos últimos tempo, rompendo este elo que nos vinculaba co territorio e nos reforzaba na nosa identidade colectiva, hoxe completamente asolagada pola globalización cultura e do propio lecer que vivimos.

 

 



[1] Iglesias Almeida, Ernesto: Historia de las parroquias del Concello de Tui. Tui, 2015, pp. 115-116.

[3]En Romero Rodríguez, Alberto: Aloianos. Tui, 2008, pp. 176-177

[4]En Contos e lendas do Miño. Susana Casal López e Xosé López González editores. Col. “Nós os galegos”. Promocións Culturais Galegas, 2008.

[5]Verónica Soutelo - 2º BAC. B Adultos. https://www.edu.xunta.gal/centros/iescastelaovigo/node/422. Hai outro relato similar recollido no libriño Lendas e tradicións do Camiño Portugués / Lendas e tradições do Caminho Português de Santiago. Santiago de Compostela, 2006. Pp. 14-15.

[6]Ávila y La Cueva, Francisco:  Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado. Tomo I, Edición facsimilar. Santiago, 1995, pp. 238-239.

[7]Ávila y La Cueva, Francisco: Op. Cit. P. 239

A presencia en Tui do peregrino Gian Lorenzo Buonafede Vanti en 1717

$
0
0

A literatura odepórica, sobre viaxes, é unha das principais fontes que posúen os historiadores para documentar a historia das peregrinacións a Santiago de Compostela ao longo dos séculos. Estes relatos ademais do interese que posúen polas impresións que os diversos autores recollen da propia peregrinación, das súas motivacións asi como das cidades e lugares que percorren, teñen o valor substancial recoller as rutas ou camiños que os peregrinos percorrían no seu itinerario ata a Catedral de Santiago de Compostela.


Xunto a documentación histórica, procedente especialmente dos rexistros dos hospitais de pobres e peregrinos, estes relatos son elementos básicos para documentar a historicidade das rutas xacobeas.

Recollemos hoxe un novo relato datado nos inicios do século XVIII, que corresponde a Buonafede Vanti, frade franciscano do convento de Castel San Pietro, provincia de Bolonia. Peregrinou a Santiago de Compostela no Ano Santo de 1717 e deixou un relato da súa peregrinación, o ViaggioOccidentale a S. Giacomo dei Galizia, NostraSignoraDella Barca e Finis Terrae (1717-1718).  Este relato foi editado, con interesantes notas, por Guido Tamburlini no ano 2004 nunha edición a cargo da Universidade de Trieste e o Centro Italiano di Estudi Compostellani de Perugia.

Non son moitas as noticias acerca da súa vida: estudou Teoloxía en Nápoles, na época do vicerrei do Carpio, foi lector de Teoloxía na Universidade de Bolonia e viaxou en diversas cidades italianas como Palermo, Ferrara, Cremona, Perugia, Módena, Milán e Turín. Manifesta unha óptima cultura humanística, demostra un valido coñecemento arquitectónico  aínda que valora escasamente o que non é á moda moderna, que quere dicir barroco, único estilo digno do seu aprecio probablemente influenciado polo clima derivado da Reforma católica xurdida tras o Concilio de Trento. Solicitou á orde franciscana o permiso para irse de viaxe devocional a Santiago e tivo que esperar vinte anos para que llo concedesen. Cómpre sinalar, seguindo a G. Tamburlini, que ata ese ano unha viaxe ata Compostela resultaba impracticable polas continuas guerras que asolaban a Europa e mesmo a España involucrada na Guerra da Sucesión, tamén no que atinxe as rutas marítimas, dificultadas pola presenza de corsarios e cun bloqueo naval no comercio, tanto no Atlántico como no Mediterráneo.

A peregrinación ou viaxe de Vanti xa ten sido analizada en diversos traballos, cunha especial atención a súa peregrinación ata Nosa Señora da Barca en Muxía, pero no seu periplo Vanti é un exemplo das peregrinacións marítimas, neste caso polo Mediterráneo, o que lle outorga un maior interese ao seu relato. Vanti como moitos dos outro protagonistas dos relatos de peregrinos polo Camiño Portugués chega a Portugal por vía marítima (especialmente aos portos de Lisboa ou Porto) comezando naquelas cidades o seu camiñar cara a Compostela.

Cando empezou a súa peregrinación -o día 30 de marzo de 1717- tiña preto de cincuenta anos. Levou como guía para a súa peregrinación o texto de DomenicoLaffi, Viaggioin Relator a San Giacomo dei Galizia e Finisterre, obra que foi utilizada por numerosos peregrinos italianos até ben entrado o século XX. O propio Vanti afirma “sempre l’ho portato meco”.

O itinerario seguido é longo e complicado: desde o convento boloñésBuonafedeVanti diríxese a Bolonia, pasa por Modena, Parma, Piacenza ata Xénova. O seu proxecto inicial era cruzar os Alpes e percorrer a Francia meridional. As dificultades comentadas anteriormente o deciden a procurar unha ruta alternativa. En Xénova pois se sube a un barco francés, ben provisto para facer fronte a posibles ataques berberiscos, que o deixa no porto de Cádiz, pasando antes por Málaga e Ceuta, cunha duración da travesía dun mes. De Cádiz marcha por vía fluvial ata Sevilla, onde retoma a peregrinación a pé. Camiña até a desembocadura do río Guadiana e deixa unha interesante descrición da parte meridional do Camiño Portugués -o tramo que vai desde Estremadura a Lisboa- moi pouco frecuente nos relatos de viaxe. Percorre localidades como Ayamonte, Alcoutim, Mértola, Beja, Alcácer do Sal, Setúbal e Lisboa. Tras unha estadía na capital portuguesa segue Santarém, Tomar, Coimbra chegando despois a Aveiro onde toma unha barca ata Porto, continuando por Vila do Conde e Caminha.

Nesta vila, na desembocadura do río Miño, toma unha barca que sube polo río Miño ata a cidade de Valença, como ao longo dos tempos teñen realizado os peregrinos que percorren o Camiño Portugués da Costa dende Porto a Valença e dos que conservamos o seu relato. Anteriormente Cosme de Medici en 1669, que chega a Caminha dende Viana do Castelo por vía marítima e continua o seguinte día subindo a través do río Miño ata Tui. Tamén dende Caminha achégase a Tui pola ruta fluvial Domenico Laffi, peregrino en catro ocasións ao sepulcro do apóstolo Santiago, na súa última peregrinación dende Lisboa no ano 1691.

Ë preciso lembrar que ata o presente non dispomos de calquera relato ou documento que recolla que algún peregrino cruce o esteiro do río Miño para continuar o seu camiño a través de A Guarda e Oia. Un feito incuestionable a pesares das múltiples afirmacións que en sentido contrario se realizan nestes tempos, falando dunha historicidade que carece de referencias documentais.

Vanti chega a Tui o 29 de xullo de 1717 e no seu relato nos deixa unha descrición sucinta da cidade, coincidindo con outros peregrinos daquela centuria, no mal estado das defensas da cidade. Dende a contenda con Portugal (1640-1668) a preocupación polo estado das murallas é unha constante naqueles momentos. Así en 1706 o gobernador da cidade, Francisco Antonio Maestrenuncio, comenta que por todas partes se puede entrar en ella y ser las fortificaciones exteriores de tierra y casi sin foso de lo llano que está y sin entrada cubierta y el casco de la ciudad solo tiene huna simple falsabraga alrededor de huna muralla antigua sin tener terraplén por estar pegada a dicha muralla.

A outra impresión é o mal estado da cidade, a pouca calidade das construción e o aspecto lixoso das súas rúas. Tamén neste tema coincide Vanti con outros peregrinos que tamén falan deste aspecto pobre e sucio non só en Tui senón que o estenden á localidades galegas que percorren. Galicia, como territorio afastado tiña un nivel de vida moito máis empobrecido que o resto do reino, e que nin as principais cidades galegas lograban un nivel de vida comparable coas principais vilas do resto da España ou Portugal.

Recollemos de seguido o relato de Buonafede Vanti do seu percurso polo noso territorio:

Comignia (Camínha)

Está rodeada de muralla, coas súas portas non mal construídas en pedra, situada no mar no final do rio Omigno (Miño),  hai unha praza grandiosa no medio na que foi creada un bela fonte de mármore, con auga abundantísima. É grande con habitantes ricos polo tráfico (comercio) que viven en excelentes casas. Os Pai Observantes Descalzos (do convento de Santo Antonio), cos que pasamos a noite, teñen o seu convento nunha altura dominante sobre esta terra e a Galicia veciña.  Mostráronme ás cinzas do B. Domingo de San Xulián, que se contentaba con pan e auga e unha única túnica farrapeira de pel de lobo mariño, e me adornaron con flores a mesa do refectorio e a cama.

Sobre as cinco horas da noite dous frades, aos que llo pedira a noite anterior, leváronme ao porto, alí subín a un barco descuberto, pero cuberto cunha vela, axiña quedei durmido e percorrin catro leguas polo dito río, que divide o Reino de Portugal do de Galicia, vixiado polo barqueiro, atopeime ante Valenza, a cidade do rei portugués.

O 29 sobre as dúas horas de sol baixou do barco e entrou en Tui, a primeira praza do reino de Galicia nesta parte.

Tuij (Tui)

É unha cidade episcopal, situada case fronte a Valenza, nun outeiro, mal coidada no que se refire ás casas. Ten unha fortaleza con vistas ao río, e a ribeira de Portugal, á antiga usanza, con ameas (ou merlóns), parte delas caidas, parte delas ameazando ruína, gobernada polo seu “castelano” (ou gobernador) e milicia, polo tanto conta cunha boa guarnición. Na entrada vense moitas empalizadas, e hai un posto de garda.

Súbese á cidade que está un bo tiro de pedra, se entra nunha praza competente (axeitada ou digna), que estaba chea de xente cando cheguei, porque era o mercado. De aquí fun aos observantes (franciscanos do convento de San Antonio, popularmente coñecido aínda hoxe como San Francisco que fora fundado no ano 1684), e dixen misa, logo feita unha pequena colación, visitando o convento, aínda que grande, de pouca calidade, saín e vin polo lado esquerdo uns baluartes en ruínas, onde había moita maleza medrando; sen ver nada que me gustase, marchei por unha rúa moi sucia e mal coidada. Ao saír da porta, aparece aos teus ollos unha gran campiña, que ten á dereita montañas moi áridas, copiosas de pedras de tamaño inconmensurable, verdes montañas á esquerda fermosas de mirar, e no medio unha estrada, que durante dúas leguas conduce a Porigna, árida en todo.

Moitos peregrinos, como xa fixera por exemplo Frei Claude de Bronseval en 1533, recollen a imaxe de montes estériles, cheos de pedra e que facian moi dificultoso o tránsito polos camiños.

Gian Lorenzo Buonafedi Vanti chega a Santiago o domingo 1 de agosto de 1717. Na súa visita a Santiago que comprende varios días recolle a gran afluencia de peregrinos na basilica que lle dificultan acceder ao abrazo ao apóstolo, había sinala Vanti había numerosa xente que enchía toda a igrexa.

Visita tamén Fisterra e Muxía, que describe moi detalladamente, chegando a incluír no seu relato a tradución dun libriño enteiro dedicado á exaltación do culto mariano. Estas etapas das súa peregrinación son para J. Caucci “la parte central de su estancia en Galicia (...) que descibe con mucha atención y entusiasmo, ya que el autor lo considera tan importante como para ponerlo en el titulo de la obra”.

A viaxe de volta desenvólvese por terra: por Monforte de Lemos alcanza Villafranca del Bierzo e desde alí segue o Camiño Francés até Astorga, Valladolid, Madrid -con parada nel Escorial- Zaragoza, Logroño -desvío até Santo Domingo da Calzada- saída por Saint-Jean-de-Pé-de-Port, Vía Tolosana e entrada en Italia polo paso do Frejús.

O relato de Gian Lorenzo Buonafede Vanti é pois un novo elo desa cadea multisecular que é a peregrinación ao sepulcro do apóstolo Santiago na catedral compostelá a través das rutas portuguesas que tivo sempre a entrada histórica en Galicia no paso entre as cidades de Valença e Tui. Unha presenza de viaxeiros e peregrinos que forma parte do patrimonio cultural da nosa cidade.


Rafael Areses Vidal e o monte Aloia

$
0
0

Unha das personalidades tudenses mais sobranceiras nos últimos cen anos foi, sen dúbida, o enxeñeiro forestal Rafael Areses Vidal. Todos ligamos a súa figura co Monte Aloia, unha das grandes alfaias do noso territorio e que foi unha realización de Areses Vidal, pero a súa traxectoria e obra abrangue moitos outros aspectos de interese e transcendencia.- 


Rafael Areses Vidal, en Foto de G. Gutierrez en Vida Gallega 15.10.1917

Existen diversos traballos que abordan a biografía de Rafael Areses polo que resultaría reiterativo repetir estes datos aos que os nosos lectores poden acceder con facilidade.

No ano 2000 o Parque Natural do Monte Aloia editou un libriño de 32 páxinas titulado D. Rafael Areses Vida. Biografia dun home dedicado aos bosques de Galicia. Mais recentemente o número 7 de Castelllum Tyde, revista do Instituto de Estudios Tudenses, correspondente aos anos 2020/21, publicou un traballo de Jesús Pemán García, Antonio Morcillo San Juan e Juan Picos Martín: Rafael Areses Vidal, un forestal gallego incansable. Ambos traballos recollen unha aproximación á traxectoria persoal e profesional de Areses Vidal para aqueles interesados.

Con todo, a figura de Rafael Areses Vidal reclama un estudio profundo sobre a súa actividade e o seu papel nas políticas forestais da primeira metade do século XX en Galicia e nomeadamente na provincia de Pontevedra.

Rafael Areses Vidal nace en Tui o 9 de setembro de 1878, fillo de Juan Areses Alonso que, procedende de Oleiros (Salvaterra) e tras realizar os seus estudios no Seminario tudense, entra como mancebo na farmacia de Manuel Amoedo, gracias a súa voda con Ramona Vidal e logo de completar na Universidade compostelá os seus estudos de farmacia,  se transforma en Farmacia do Dr. Areses, adquirindo unha relevante posición social na cidade tudense que posibilita que os seus fillos reciban unha sólida formación.

Tarxeta de enxeñeiro, tomada de Morcillo, A. po. cit.

Rafael estuda  primeiro no Colexio dos Xesuitas en Pasaxe – A Guarda, onde recibe clases do prestixioso botánico Baltasar Merino, cursando posteriormente os estudos de Enseñeria de Montes na “Casa de Oficios” do Escorial-Madrid, onde estaba instalada a Escola Oficial dende 1870. En 1902 licencíase, dentro da 47ª promoción, e no mesmo ano ingresa no Copo de Enxeñeiros. Xa en febreiro de 1904 se integra no Distrito Forestal de Pontevedra – A Coruña onde, onde permanece -con algún breve parentese- ata 1930, en que é destinado a Palencia, pronto será nuevamente repuesto en Pontevedra hasta su cese por la República el 4 de agosto de 1936 (…) al término de la Guerra Civil es trasladado a Valencia como inspector de la 4ª región regresando a Pontevedra en 1940 como inspector de la 7ª región. En 1945 es nombrado presidente de los Servicios Técnicos del Consejo Superior de Montes y en 1946 Inspector General de Montes, puesto que ocupó hasta su jubilación en 1948. (Morcillo, 2020/21).

Mantivo sempre un grande interese pola investigación botánica e así no ano 1948 co gallo do centenario da Escola de Montes entregoulle un herbario composto por 132 familias con 450 xéneros e mais dun milleiro  de especies exóticas diferentes con algunhas indíxenas cultivadas. Faleceu en Pontevedra o 7 de setembro de 1953.

Inauguración monumento a Rafael Areses no Monte Aloia, 1956. Coa sua viuva, María Perez Hermida
 e membros da familia. Tomada de Morcillo, A.: Op. cit.

A figura de Rafael Areses ten un papel crucial nos inicios dos procesos de repoboación forestal nos montes da provincia de Pontevedra e, por extensión Galicia.

Para contextualizar este tema cómpre lembrar como no século XIX os monten tiñan unha dobre propiedade: O Estado ou o común, os veciños.  A diferenza entre ambos, montes do Estado e montes do común, é salientable: os primeiros presentan unha extensión moi reducida en comparación aos segundos, e un uso eminentemente forestal, con arborado abundante (piñeiro e carballo); os segundos teñen unha extensión moi ampla e presentan unha cuberta rasa e con predominio do toxo. (Barros Alfaro, 2003). Os montes comunais desempeñaban un imporante papel na economía campesiña pois ofrecían leña e pastos, elementos básicos naquela economía de subsistencia que caracterizaba ao mundo rural de Galicia nos albores do século XX.

Neste tempo unha fonda crise agraria percorría Europa e tamén chega á nosa terra e paralelamente xorden procesos que tentan darlle resposta, pois resultaba evidente que o campo precisaba unha renovación para responder ás demandas daqueles tempos, a unha orientación ao mercado e unha búsqueda non xa de incrementos da produción senón tamén da produtividade. En definitiva, a chegada de parámetros capitalistas, propios do desenvolvemento económico daquel momento, na xestión do mundo agrario.

A aparición do movemento agrarista en Galicia é unha das expresións desta resposta do mundo rural aos novos tempos (temos abordado en Tudensia este tema en diversas oportunidades) paralelamente o Estado promove novas políticas de xestión dos recursos naturais para dar resposta a esta crise agraria e cunha pretensión modernizadora do mundo rural. A repoboación forestal será unha das principais medidas que impulsarán as políticas públicas na xestión do monte a partires deste momento. Areses dende o primeiro momento da súa xestión aposta pola promoción da reforestación dos nosos montes, dende o convencemento que esta explotación forestal creará riqueza e, consecuentemente, creará mellores condicións de vida para os labregos.

La vinculación de Rafael Areses con la repoblación forestal en Galicia comenzó al poco tiempo de su llegada, cuando en 1905 José del Pino Paternina, ingeniero jefe de la Dirección de Agricultura del Ministerio de Fomento, le encarga la creación en Galicia de un Centro de Cultivos Forestales, en palabras del mismo Areses, que produjera plantas para su reparto entre Ayuntamentos y entidades públicas para que celebraran la fiesta del Árbol, que había comenzado a celebrarse por entonces. Este encargo quedó refrendado en la Real Orden de 30 de marzo de 1906 que estableció la creación de 5 viveros para proporcionar plantas para la Fiesta del Árbol. Estos nuevos viveros debían instalarse  en Barcelona. Murcia, Sevilla, la Escuela de San Lorenzo del Escorial y Pontevedra. Este es el origen de la creación de 1906 del Vivero de Areas en el monte de Seixos Albos perteneciente a la parroquia de Areas. Este vivero forestal, el más antiguo de Galicia, es considerado el punto de partida de la repoblación forestal de Galicia. De él salieron las plantas para que se pudiese celebrar la primera fiestas del Árbol en territorio gallego. Fue en Tui, el 5 de abril de 1910 y en ella se plantaron 200 árboles, 30 acacias, 60 olmos, 30 álamos blancos, 35 álamos negros, 25 arces, 10 ailanthus y 10 catalpas”.

Festa da árbore en Tui, ano 1910.

Sobre esta festa da árbore xa publicamos en Tudensia, no ano 2010, un post en que recollemos esta celebración pioneira en Galicia: http://tudensia.blogspot.com/2010/03/centenario-en-tui-da-primeira-festa-da.html

No ano 2010 foi lembrado este centenario con varios actos promovidos polo Concello tudense, entre eles a colocación dunha placa conmemorativa na Alameda, lugar de celebración daquela festa, que desapareceu ao pouco tempo e a desidia dos diversos responsables municipais dende aquela aínda non a recuperou como testemuña deste evento que marca o protagonismo de Tui neste ámbito social.

Pero este viveiro de Areas foi a base para a experimentación forestal e para o ensaio con especies de crecemento rápido. E foi Tui, berce de Areses, o municipio no que vai desenvolver o proxecto, construíndo o Viveiro de Areas, nome da parroquia receptora, en 1906. A repoboación da provincia iniciaba o seu camiño ao redor dese viveiro que debía responder ao abastecemento de tal obra. Así mesmo, o viveiro pensárase tamén para o subministro de plantas para a celebración do día da festa da árbore (...) O viveiro non tardou en dar os seus froitos. Na inauguración da casa forestal que o acompañará dende 1912, relatada pola prensa do momento faise referencia ao almacenamento nela de 55 hectolitros de sementes destinadas á repoboación dos montes de Tui e Oia. (...) O distrito forestal de Pontevedra tomara a iniciativa de pór en marcha a reforestación da provincia xa dende finais da primeira década do século XX. Os montes do Baixo Miño, próximos ao concello natal de Rafael Areses, enxeñeiro forestal destinado no distrito, e adecuados pola súa extensión para os seus proxectos, foran os protagonistas destes primeiros intentos repoboadores. A escaseza de recursos coa que se afrontaban os traballos e a feroz oposición veciñal coa que batían, marcaran un ritmo lento e cheo de dificultades que, no caso dos montes de Oia -onde se inaugura este proceso- acabaran nun declarado fracaso. (Barros Alfaro, 2014).

A oposición dos veciños a este proceso repoboador será moi intensa, pois resulta incompatible o uso tradicional dos montes (toxo, leña e pasto) cunha explotación forestal intensiva, ata o punto de levar ao fracaso os primeiros proxectos de reforestación.

As cousas comezaron a cambiar na terceira década do século. En 1924 chegaba á presidencia da deputación de Pontevedra Daniel de la Sota, enxeñeiro militar e defensor convencido da repoboación da provincia, e no ano 1925 aprobábase o Estatuto provincial, no cal as deputacións introducen entre as súas competencias a rexeneración forestal dos montes provinciais. Neste contexto de vento a favor, Rafael Areses elaboraba, a petición da deputación, un ambicioso plan de repoboación forestal que sería aprobado tamén nese ano. Nel proxectábase a repoboación de 30.000 ha en dez anos, unha terceira parte da extensión dos montes catalogados de utilidade pública na provincia. O plan recollía as directrices postas en práctica nas décadas anteriores, etapa que serviu sen dúbida de preliminar para a nova que se abría na provincia en materia forestal. As especies de quenda curta e, especialmente, o pinus pinaster, eran a estrela do proxecto, desvelando a orientación fundamentalmente económica do mesmo. A repoboación, entendida como un negocio substancioso, debía impulsar a deputación e a concellos a asociarse e a compartir custos e beneficios (Barros Alfaro, 2014). Haberá que agardar as políticas forestais impulsadas pola Ditadura franquista para a repoboación se consolide y estenda non xa pola provincia de Pontevedra senón por toda Galicia.

O viveiro de Areas desenvolve pois un papel clave neste proceso de repoboación forestal e Rafael Areses pon no seu coidado e desenvolvemento especial interese, converténdose nun lugar referencial para este proceso modernizador da xestión forestal. Crea neste lugar un museo forestal para a divulgación deste proceso onde recolle os usos tradicionais dos montes e as novas medidas que él impulsa. Temos recollido neste blog a descrición deste Viveiro e o seu museo: http://tudensia.blogspot.com/2008/09/o-museo-forestal-de-areas.html

Museo forestal no Viveiro de Areas en Vida Gallega, 15.08.1917

Na actualidade o Viveiro Forestal de Areas, pertence á Comunidade de Montes Veciñas de Areas que recibiu a súa titularidade por sentenza xudicial que estableceu a titularidade veciñal do monte de Seixos Albos. Non foi posible un acordo coa Xunta de Galicia que viña xestionando o Viveiro e o centro de interpretación forestal que recollía o que se conservaba do Museo Forestal de Areses. Na actualidade o Viveiro Forestal de Areas esmorece e o material histórico vinculado con Rafael Areses retirado pola Xunta de Galicia fica esquecido nalgún almacén.

Reiteramos o xa manifestado ao respecto no ano 2019 fronte a desidia de todos sobre este exemplo sobranceiro do noso patrimonio cultural (poderiamos cualificalo mesmo de patrimonio industrial): Nunha nova ocasión lamentablemente os tudenses temos que contemplar como un material de grande interese histórico para a memoria local como é o conservado no Viveiro de Areas é levado fóra da nosa cidade, descontextualizado do seu lugar, perdendo o noso municipio un testemuño da súa historia contemporánea. Resulta decepcionante que ninguén teña adoptado as medidas oportunas para evitar este desleixo que priva a Tui deste importante recurso histórico. Cómpre ademais que a Comunidade de Montes en Man Común de Areas, como titulares deste Viveiro, garanta a conservación destas instalacións que testemuñan o labor desenvolvido por Rafael Areses Vidal que fixo de Tui nas primeira décadas do século XX un lugar pioneiro na conciencia medioambiental e na protección do monte e os seus recursos. (http://tudensia.blogspot.com/2019/10/nova-desidia-co-patrimonio-tudense-os.html)

Pero o singular legado de Rafael Areses Vidal foi o Monte Aloia. En palabras do propio enxeñeiro En toda la inmensa extensión, no había en el año 1909 más que los vetustos y contados robles, castaños y alcornoques próximo a la ermita y casi contemporáneos de ella (...) el suelo completamente privado de vegetación arbórea no sustentaba plantas más que las arbustibas y herbáceas espontáneas, como gamíneas, brezo y el tojo. En definitiva, o Aloia era un monte onde o uso tradicional, que anteriormente recolliamos, era predominante.


Rafael Areses en base ao Viveiro de Areas e aos viveiros auxiliares ou volantes que crea nos arredores do Aloia inicia, tras a solicitude do Concello de Tui, que presidía o alcalde Sabino Jurado, a repoboación forestal deste monte no ano 1910. Nestes viveiros  cultivanse pradairos, eucaliptos, piñeiros de diferentes variedades, robinias, aliantos, acacias, carballos.... para seren transplantados nos enclaves mais axeitados ao seu crecemento. Proponse que non sexan espacios pechados ás xentes que queran visitalos por motivos relixiosos ou turísticos, tratando de acondicionalo para a súa maior accesibilidade y goce (S.A., 2000)

Se inician as plantacións no ano 1910 en 100 ha con piñeiro negro por debaixo e arredor da Cruz monumental e o santuario, a presión do pastoreo e o gando libre, leva a acoutar este espazo cun peche de pedra e espiño artificial de 4500 m.

Nos anos seguintes continúan estas plantacións: en 1911 continuase o cerramento comezado no ano anterior e séguese a formar unha liña de 2700 m dentro da cal se sementan e platan 140 ha con diversas especies. Na aba dos Picoutos plántanse 58.000 piñeiros silvestres do Viveiro Central de Areas. No Chan do Santo plántanse 10.000 piñeiros insihnis, 250 piñeiros negros de Austria e 1500 acacias de madeira negra. No Couto do Santo, unha extensión de 35 ha seméntanse con landra de  carballo albar, e o resto do terreo con piñón (...) o ano 1912 é o de maior actividade nos traballos do Aloia. Continuase a anovación do camiño forestal ata máis abaixo da pontiña que salva o regueiro da Cabana, nunha lonxitude de 1200 m. Colócanse plantóns de acacia melanoxylon nas marxes desta vía principal así coma no barranco da Cabana que se acaba de repoboar con cedros, ailantos, eucaliptos variados, pradairos, robinias e outras plantas en número de 35000 pés. Plántanse 150 ha cerradas por 3750 m de arame de espiño con piñeiro negral e comézanse as reparacións das construccións anexas á capela (S.A. 2000).

É neste momento cando se arranxan as escaleiras e a fonte do santo que se poblaron con hayas, árboles del amor, fresnos, arces y plantas exóticas de pinos, cedros, acacias, cipreses, etc. creando os espazos con mesas que teñen chegados aos nosos días.

Nos anos seguintes continuas as plantacións así como a reposición daqueles plantóns que non foron arriba, creándose un viveiro voante nos Aloques. En 1915 as plantacións chegan a Cabreiros e Costa de Oia, se crea un novo viveiro voante por debaixo da Fonte do Santo, en 1916 en Frinxo e a rega de Bastián, en 1917lévanse a cabo grandes plantacións de castiñeiro de Xapón no Alto dos Francos e a Ladeira dos Cubos (...) en 1920 repóboanse 20 ha nas abas da meseta de Chan de Ferreira, Bouza de Arriba e Chan dos Duques. Namentres a ampla produción dos viveiros voante e o recurso ao Viveiro de Areas serven para repoñer e para ampliar as zonas de repoboación, afectadas por algunhas pragas e tamén por numerosos incendios forestais. Se continua mellorando e ampliando camiños, para visitantes e devotos, se crean tres postos de vixianza, se instala liña telefónica, se crean fontes, se constrúe unha presa no Barranco da Cabana onde se soltan centros de troitas salmonadas e comúns.

No ano 1921 se inicia a construción da Casa Forestal, localizada en Chan de Bosteiro, cun orzamento de 10.488,65 pesetas que finalizará no ano 1924. Esta edificación que por su originalidad, su forma y su tosco aspecto exterior, parece fruto de un frívolo humorismo, se adapta, no obstante, al ambiente del lugar y tiempo en que se proyectó y será inanimada pero elocuente e imprecedera síntesis del vivo y despreciado marco en que se encierra. Sus estudiadas deformidades y extravagantes líneas, sus atrevidas y resquebrajadas paredes, dinteles y voladizos de apariencia poco estable, sus jambas, aristones y chimeneas desplomadas, su extraño conjunto, ofrecen ancho y fecundo campo donde poder cebarse la censura por parte de aquellos que, desconocedores de la psicología de esta obra, sirvieron de argumento a una ilustre personalidad gallega para dedicarles el siguiente apotegma que debe esculpirse en el frontispicio de dicha construcción como los griegos grababan en las estípites de sus hermas viales las máximas de sus moralizadores: sic totum vobis critici, effectum est”(S.A., 2000).

Aínda que os traballos no Aloia continuaron en anos seguintes, xa foi a un menor ritmo e dedicándose especialmente ao mantemento e a dotación de infraestruturas como completar o camiño forestal, que se remata en 1930.

Finalmente, os denodados esforzos de Rafael Areses Vidal de crear no Monte Aloia unha referencia sobre a repoboación forestal e un espazo de recreo público atoparon recompensa coa declaración o 5 de xullo de 1935 do Aloia como “sitio natural de interés nacional”, ratificado no ano 1978 coa súa declaración como primeiro parque natural de Galicia.

Achegamos de seguido un escrito do propio enxeñeiro Areses sobre o Monte Aloia publicado no ano 1930 no libro de ouro da provincia de Pontevedra. Unha publicación promovida polo editor José Cao Moure, coñecido como P.P.K.O., un dos grande divulgadores da nosa historia e patrimonio, con obras con abundantes fotografías.

Neste artigo contamos cunha visión histórica deste enclave tudense e unha aproximación ao mesmo a cargo do propio responsable da transformación do Aloia como un espazo referencia non só para os tudenses senón para cantos se achegan ata aquel emblemático lugar.

 

Bibliografía

Barros Alfaro, Lara: “Repoboación forestal na serra da Groba e conflitividade campesiña” en Revista de Estudios Miñoranos, nº 12-13 – 2014, pp. 41-104.

Díaz-Fierros Viqueira, Francisco : Rafael Areses Vidal. Publicado o 28/3/2014 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=22244 Recuperado o 02/02/2023  

Pemán García, Jesús; Morcillo San Juan, Antorio e Picos Martín, Juan: “Rafael Areses Vidal, un forestal gallego incansable” en Castellum Tyde, revista do Instituto de Estudios Tudenses, nº 7 (2020/21), pp. 323-346.

Sen Autor: D. Rafael Areses Vidal. Biografía dun home dedicado ós bosques de Galicia. Parque Natural Monte Aloia, 2000.

 

 

EL MONTE ALHOYA

Por Rafael Areses Vidal

 

Con el nombre de Alhoya se conocen una porción de montes pertenecientes a las parroquias de Pazos de Reis, Rebordanes, Ribadelouro, Randufe y Malvas en el Ayuntamiento de Túy y en extensión superior a 1.500 hectáreas que, partiendo, en las orilla del río Louro, de los 5 metros sobre el nivel del mar ascienden hasta los 631 en el cerro de San Julián, donde al pie de la Cruz monumental que lo corona, está un vértice de la triangulación geodésica de tercer orden, cuyas otras dos coordenadas son: Longitud, Oeste, 2º 59’ 34’’,96. Latitud 42º 04’ 54’’,39.

La historia del monte Alhoya va íntimamente ligada a la de la antiquísima ciudad de Túy que, algunos, suponen fundada por el griego Diómedes, hijo de Tideo, que a su vez lo era de Eneo, rey de Calcedonia.

Circundando las alturas del monte se observan aún, perfectamente conservados en algunos trozos, los restos de una vetusta y recia muralla que, en un perímetro de más de 3 kilómetros, formaba el recinto fortificado donde los primitivos habitantes de Túy se refugiaban y se defendían de los frecuentes ataques de los árabes y normandos que entraban por el Miño. Y otra meseta llamada Cabeza de Francos, también se conoce claramente que fue utilizada para los mismos fines.

De estas fortificaciones habla ya en los comienzos del siglo XVII el obispo de Túy, Fray Prudencio Sandoval que vio en la Ermita “piedras de jaspe preciosas, que trajeron de muchas leguas de aquí, por no haber canteras de esta piedra”.


Refiriéndose a la vasta construcción de murallas, cuyos vestigios se conocen aún, dice la escritura del Conde de Galicia, del año 1095 ubi fuit civitas antiqua condita

La especial posición y hasta configuración –dice Murguía- de Cabeza de Francos, tanto como su cercanía al Alhoya permite suponer que estuvo fortificado y que ambas alturas convenientemente castramentadas, se completaban y defendían mutuamente. Expuesta a los ataques del enemigo, la gente tudense había tratado de hacer inexpugnable no sólo la ciudad sino toda la comarca en que se asentaba, defendiéndolas desde tres diversos puntos, pero correlativos, los cuales protegían la entrada del río, entonces más ancho que al presente, e impedían el desembarco de los enemigos.

El meritísimo literato y entusiasta historiador tudense, D. José González Paramos, en su última publicación “Raza y patria del rey D. Pelayo” asegura y prueba no solo que el héroe de la Reconquista tuvo su cuna en Túy, sino que supone con gran copia de datos históricos que el Monte Alhoya es el famoso Medulio en el que las legiones romanas, tras largo tiempo de luchas y levantando una cerca de 15 millas, coparon a los naturales del país, que se dieron muerte antes que entregarse.

Todo el terreno es de acentuado relieve, alternando amplias mesetas y suaves laderas, con vertientes escarpadas, que dan lugar a profundos barrancos, en cuyo fondo, asi como formando imponentes y agrestes cerros, se ven grandes amontonamientos de piedra berroqueña, de la que hay por todas partes enormes bloques aislados.

Entre estos últimos son de notar el Penedo d’Obispo y la piedra que hay en el Cerro de la Cerca, de enorme volumen, que sostenida por reducida base en la tal forma que se mueve con una sola mano, se asoma a un imponente precipicio. Es una de tantas piedras oscilantes llamadas en el país “Pedras de Abalar o Abaladoiras”. También hay otro grupo caprichoso y de curioso aspecto detrás de los Picotos.

Otras veces la roca surge imponente y compacta, con aspecto de monolito, pero formada en realidad por piezas yuxtapuestas, como sucede en el Castillo, que se alza a más de 35 metros de altura.


En ciertos sitios, como en el barraco das Audiencias, parece que su cataclismo sacó de su asiento estas enormes masas pétreas que, rotas en numerosos pedazos de considerable tamaño y variadas formas, aparecen diseminadas en el fondo de los barrancos, dejando al aire la cara que les sirvió de asiento bajo lechos que quedan también al descubierto.

Hay sitios como la “Sierra de Santa Comba” cubierta de tanta cantidad de piedra en grupos y tendida en lajas que parece no queda tierra alguna al descubierto.

Bañan estos montes varios arroyos, cuyas aguas descienden hacia el Miñor, el río Tripes o al Louro, afluentes estos dos últimos del Miño, y algunos de ellos, como el conocido con el nombre das Tabernas, por corrupción indudablemente, de Cavernas, que alude a tal particular, baja formando saltos y remolinos, sobre peñascos apoyados en forma tal que dan lugar a grandes oquedades, donde el agua cae en caprichosas cascadas.

El arroyo de Cabana, antes de atravesar el camino forestal, y a los 100 metros por debajo de la Cruz, o sea a los 500 de latitud, forma una especie de lago de 4 metros de profundidad, poblado de truchas.

Los manantiales son numerosos, de aguas frías y abundantes, y alguno como la Fonte do Santo, está solo a 30 metros por debajo de la Ermita.

Los puntos más interesantes del monte, por las variadas perspectivas que desde ellas se divisan son: La Cruz Monumental, el Castillo, los Picotos y el Coto del Santo.


Desde estas alturas se domina un panorama insuperable, por lo bello y extenso. El Miño y sus fértiles vegas, desde Arbo hasta su desembocadura entre Camiña y Camposancos, numerosos y encantadores valles, salpicados de pueblecitos, aldeas y lugares dentro de los Partidos de Túy, Vigo, Puenteareas, La Cañiza, Pontevedra y Puentecaldelas; montes de las provincias de Orense y La Coruña; gran porción del territorio portugués; todo parece detallado bajo la vista como si se examinase en un plano. Nuestras admirables rías bajas pueden observarse en todos sus pormenores y cerrando sus entradas vénse las islas Cíes, las Estelas y las de Ons, Sálvora y Rúa. El imponente macizo del Barbanza y los pueblos asentados en sus faldas y a la orilla del mar, La Puebla, Palmeira, Santa Eugenia de Riveira, etc., se divisan perfectamente. ¡Hasta el cabo Finisterre!, el tenebroso promontorio Nerio de Strabon, de tan remotas como curiosas tradiciones y leyendas, a más de 100 kilómetros de distancia, se presenta ante nuestros ojos para evocar en la mente el recuerdo de aquellos valientes celtas que lo poblaron y de los que nos hablan Plinio y Herodoto.

¿Y de noche? ¡Que espectáculo más maravilloso que el de contemplar el incesante parpadeo de los 6 faros y más de otras tantas balizas luminosas cuyos destellos característicos se aprecian claramente desde el cerro de San Julián!

Entre los montes notables que se distinguen, figuran los de Barbanza, en Noya; Tahume, en Puerto del Son; Castrove y Fracha, en Pontevedra; Xiabre, en Caldas; Faro de Avión, que en los límites de las provincias de Orense y Pontevedra se eleva 1.187,25 de altitud y Gestosa, en Tras os Montes (Portugal) que sube hasta 1.337.42

Corona el Alhoya, como otros muchos montes gallegos, la ermita, a que alude el Obispo Sandoval, dedicada al mártir san Julián. Su origen debe ser muy remoto, pero fue restaurada en 1889 y ostenta en su frontispicio un escudo arzobispal.

Como esta ermita hay otras muchas en los montes gallegos y entre ellas se perciben claramente desde el Alhoya la de Santa Tecla, en La Guardia; de Alba, en Lavadores; San Finx, en Arbo; La Peneda, en el Viso; Asunción, en Salvatierra; de San Alberto, en el monte de su nombre, en Riveira; San Cosme, Virgen de la O o del Ramo Florido, en Mos.

En el año 1910, a petición del Ayuntamiento de Tuy, cuyo Alcalde era D. Sabino Jurado, de grata memoria, comenzó el Estado a repoblar este monte. La labor, aunque lenta a causa de los limitados recursos de que se disponía, hizo que se crease ya una importantísima riqueza, que sería aún mayor si repetidos siniestros no hubieran destruido una gran parte de la extensión repoblada. Quedan aún en pie y en plena producción unas 500 hectáreas de bosques, compuestos principalmente de pino bravo o del país, albar, llamado también de Balsaín y de Monterrey. Hay además preciosos rodales de acacias, robles, cipreses, cedros y variados eucaliptos, cuyo desarrollo es admirable, especialmente en el barranco de la Cabana, donde sus espesas frondas, sombrean el lago allí formado.

Además, como defensa de lo repoblado, se hicieron cerramientos en 28 kilómetros de longitud, hoy ya deteriorados, pero que no hacen falta realmente, porque están acostumbradas las gentes a respetar los árboles y no queda ganado cabrío, que es su enemigo principal. Se instalaron puestos de vigilancia, como los del Castillo, Cruz y Aloques, con sus heliógrafos para que los Guardas transmitieran las órdenes del servicio; se repararon los edificios que rodean la Ermita; se construyó un buen refugio para vivienda del Guarda y otros para los vigilantes, y cocinas de campaña para los romeros y visitantes; se hicieron viveros volantes; se tendió el teléfono y se trazaron más de 10 kilómetros de sendas, de las que aún quedan algunas que se utilizan con evidentes ventajas.


En grandes bloques naturales de granito, bien orientados y situados a la vista de las vías de comunicación, se esculpieron sabias sentencias forestales que, al mismo tiempo que de provechosas enseñanzas sirven al visitante, de oportunas advertencias para el respeto, conservación y fomento del arbolado.

En el año 1921 construyóse una Casa Forestal para residencia del Guarda encargado de la vigilancia del monte.

Se emplazó la vivienda debajo de la Chan de Bosteiro, aprovechado una ligera inflexión que hace el terreno al borde del camino forestal que allí se ensancha para formar después un forzado recodo.  

Abrigada de los vientos, sin perjuicio de su saneada posición, domina una gran extensión de estos montes y de otros que se están repoblando. Está próxima a un buen manantial, cuyas abundantes aguas, conducidas por tuberías a elevada presión, se utilizan para el servicio doméstico y se utilizarán para el riego de las fincas y jardines que servirán de complemento a esta morada, desde cuya fachada principal, que mira hacia el oriente, se contemplan las dilatadas y fértiles vegas regadas por el Miño, cuyo curso se distingue hasta su desembocadura en el mar.


Esta edificación que, por su originalidad, su forma y su tosco aspecto exterior, parece fruto de un frívolo humorismo, se adapta, no obstante, al ambiente del lugar y tiempo en que se proyectó y será inanimada pero elocuente e imperecedera síntesis del marco en que se encierra.

Recios muros de desigual espesor, con grandes y profundos retallos construidos con enormes y oscuros bloques graníticos arrancados de los roquedos próximos y sin más labra que por la cara interior, forman un amplio bajo destinados a depósitos de herramientas y almacenes, dos cuerpos colocados en distinta línea de diferente tamaño y unidos por un arco de tranquil de estructura ciclópea, cuyo salmer descansa a escasa altura sobre un estribo de débil aspecto que no parece pueda resistir tan considerable empuje. Un amplio patio y dependencias completan el conjunto de esta edificación.

A petición del Ayuntamiento de Túy, siendo su Alcalde D. Modesto Rodríguez Conde, que con otras personas fue a gestionar a Madrid diversas mejoras para Túy, que hoy son también utilísimas realidades, el Estado hizo un consorcio con aquella Corporación en virtud del cual se procederá a terminar la obra forestal del Alhoya. Ya se construyó el camino forestal, y ahora falta completar la repoblación y demás obras a ella anejas, con arreglos a un proyecto que obra en el Ministerio pendiente de aprobación.


El camino forestal construido linde 7.480 metros y parte de la carretera de Túy a Bayona, a 800 metros de distancia de aquella ciudad. Va por el Seijal, Porteliña, Poza Ruibal, Carballo da Cruz, y bordeando por entre espesos pinares el monte de Cabeza de Francos entra por debajo de los Cubos, Poza da Rocha y Lameiriña, en la pintoresca aldea de Frinjo, para subir hasta la Casa Forestal y seguir por delante del lago de Cabana y Crucero Novo hasta la Ermita, donde termina. Desde Frinjo hay alumbradas varias fuentes que vierten su cristalino, fresco y abundante caudal al borde mismo de esta vía.

La Cruz monumental que se levanta sobre el cerro de San Julián fue erigida en el año 1900, por la piedad de los fieles, estimulada por el celo apostólico del eximio tudense y ejemplar obispo de Orense, D. Florencio Cerviño, que repetidas veces fue a aquel entonces agreste paraje, llevando consigo al ilustre arquitecto D. Adolfo Casanova, restaurador entonces de la Catedral de Sevilla, que fue quien dirigió la construcción de la Cruz, la cual fue solemnemente bendecida por el entonces obispo de Túy, D. Valeriano Menéndez Conde, de grata recordación.

Además del señor Obispo citado, subió a aquellas alturas el actual de Madrid, D. Leopoldo Eijo Garay, cuando lo fue de Túy, el cual ofició en el Fiesta de las Espigas del año 1915, dando la comunión a más de 3.000 fieles.

En agosto del mismo año ascendió a este monte, para admirar sus bellezas, el Nuncio de Su Santidad en España, Monseñor Ragonessi, acompañado de los señores Obispos de Túy, D. Leopoldo Eijo y D. Manuel Lago, del entonces Presidente del Congreso D. Augusto González Besada, el señor Marqués de Riestra y otras personalidades.

Foto da revista "La Hormiga de Oro. Ilustración católica" 21.08.1915. Tomada de Morcillo, A. Op. cit.

Grande es la riqueza forestal de este monte y mucho mayor la que adquirirá cuando se terminen todas las obras y labores proyectadas cuya explotación producirá al Ayuntamiento de Túy una renta líquida de unas 200.000 pesetas anuales.

Pero además de esta riqueza forestal, es muy importante la artística y arqueológica que, con poco que se explore el monte, se pueden descubrir en diversos parajes, que ofrecen marcadísimas señales de fortificaciones y viviendas, donde se hallan numerosas muestras de cerámica.

Con el fin de facilitar la práctica de excavaciones y estudios arqueológicos, de hermosear el monte y proporcionar comodidades a los que lo visitan, se acaba de constituir en Túy una sociedad de personas que, movidas por el férvido entusiasmo, tratan de convertir el monte Alhoya en punto obligado de excursiones para los turistas que visitan la región gallega.

El acierto en la elección de su Presidente y miembros de su Junta Directiva, son una sólida garantía de que dentro de poco tiempo el monte Alhoya será el lazo de unión de tantos tudenses dispersos y desavenidos y fuente inagotable de riqueza que transformará la ciudad de Túy, la cual vive hoy únicamente en el recuerdo de sus pasadas glorias y arrastra una existencia lánguida y suicida.

 

En : Libro de oro de la provincia de Pontevedra / editor y director José Cao Moure. Publicación: Vigo : P.P.K.O., 1930

http://biblioteca.galiciana.gal/es/consulta/registro.do?id=5201

Frei Santos Salvado e a fotografía documental en Nova Nursia (1869-1879)

$
0
0

A aparición da fotografía nas primeiras décadas do século XIX está en relación directa coas nova dinámicas sociais impulsadas pola burguesía, a vigorosa clase social en alza, que atopa neste invento mecánico (que se diferencia das outras artes de representación existentes ata daquela) un medio idóneo para promover a cultura burguesa, industrial e colonial propia daquel século.

Se ven de clausurar no Museo Reina Sofía unha excelente exposición titulada “Genealogías documentales. Fotografía 1848-1917” que aborda a aparición das representación fotográficas de identidades subalternas: obreiros, criados, mendigos, reclusos, doentes, etc. pero  sen esquecer que “los retratos de las clases populares y subalternos fueron una irrupción accidental o marginal, una presencia involuntaria dentro de encuadres cuya intención era otra”.

A fotografía naqueles tempos era empregada exclusivamente polas elites sociais e consecuentemente contribúe á difusión das ideoloxías do poder: “a partir de la décadas de 1850, las campañas de los monumentos nacionales fueron un de los impulsos emblemáticos del “imperio de la fotografía”. La Misión Heliográfica  de 1851, en Francia, es un ejemplo de cómo el discurso de los monumentos históricos nacionales fue instrumental para la ideología del Estado Nación y la diseminación de discursos nacionalistas por toda Europa. Fue una campaña que encontró sus particulares réplicas en otros territorios. En España su pionero fue Charles Clifford; su seguimiento de los viajes de Isabel II en forma de albúm y sus recorridos por la geografía monumental española constituyen el primer repertorio organizado que articula un discurso fotográfico sobre la nación. No obstante, a la idea burguesa de nación, que impulsa la producción de estas campañas y álbumes sobre el patrimonio histórico y artístico, se contrapone la irrupción de ciertas figuras de alteridad en la periferia de los monumentos: los criados en los palacios, los gitanos en la Alhambra, los pequeños oficios y escenas de trabajo, mendigos o personajes de calle que aparecen azarosamente entre las arquitecturas”.

Neste mesmo momento a fotografía é unha das grandes protagonistas nas exposicións universais que se popularizan nestes anos, a Gran Exposición de Londres en 1851 marcou un fito neste sentido pois amosan os procesos de industrialización e as grandes obras públicas parellas, onde o emprego de man de obra proletaria e mesmo os traballos forzados da poboación reclusa. “Las imágenes de las grandes obras obras y de la colonia penitenciaria tienden a confundirse. Obreros reclusos encadenados aparecen en daguerotipos de 1850, imágenes de obras públicas dirigidas por el ingeniero Lucio del Valle, pionero en España de este tipo de documentación fotográfica”.

Estamos nun momento de incorporación da achega que representa a fotografía aos diversos ámbitos do coñecemento, da investigación e da comunicación. Así “el gran catálogo enciclopédico sobre las razas humanas del alemán Carl Dammann, que comenzó a publicarse por entregas en 1874, constituye uno de los grandes monumentos a las aspiraciones del positivismo en el estudio de la diversidad humana. Otro ejemplo es el viaje del historiador Aby Warburg a la región de los indiso hopi en 1895 (...) No obstante, es el trabajo del antropólogo Bornislaw Malinowski y sus colaboradores en la islas de Trobriand hacia 1900, el que marcaría la consolidación de la fotografía en el trabajo de campo” cunha visión do uso antropolóxico da fotografía.

Resulta curioso, ata sorprendente, que nos diversos manuais consultados sobre os inicios da fotografía en España ou en Australia, e concretamente a fotografía documental se omita, basicamente por descoñecemento, a obra fotográfica que realiza o tudense Frei Santos Salvador na misión de Nova Nursia en Australia occidental fundada e dirixida polo seu irmán, de sangue e de vocación relixiosa, Frei Rosendo Salvado Rotea.

Frei Santos Salvado na súa cela en Nova Nursia

Un breve e superficial achegamento á historia da fotografía en Australia nos informa que a primeira fotografía tirada en Australia tivo lugar no ano 1841 no decurso da visita do capitán naval Lucas, que foi publicada no Australasian Chronicle o 13 de abril dese ano. Dende o ano seguinte hai noticia da existencia de fotografía comercial centrada nos retratos. De feito a foto máis antiga conservada é un daguerrotipo do Dr. William Bland realizada por George Baron Goodman, o primeiro fotógrafo profesional australiano, tirada en Sidney en torno a 1845. Haberá que agardar ata 1852 en que sae do prelo The Illustrated Sydney News, primeiro periódico ilustrado de Australia. En 1854 o naturalista e artista polaco William Blandowski lidera unha expedición ao noroeste de Victoria, a primeira expedición científica australiana coñecida que inclúe fotografía.

Pero en diversas búsquedas realizadas a través da internet non hai referencias á figura de Santos Salvado e a súa actividade como fotógrafo na abadía de Nova Nursia, agás nos estudos centrados nese lugar. Cómpre pois un achegamento a súa figura e a súa produción fotográfica.

Miguel de los Santo Salvado Rotea, nace en Tui o 5 de xullo de 1811, sendo o sexto fillo, doi oito que tiveron, de Pedro Bernardo Salvado e María Francisca Rotea. Dos seis fillos varón, dous morren de curta idade, os ou b tros catro seguen a carreira eclesiástica. Santos ingresou en 1825 no noviciado do mosteiro bieito de San Martiño Pinario en Santiago de Compostela sendo ordenado dez anos despois.

Tras os procesos desamortizadores, Santos Salvado retorna á casa paterna tudense igual que Rosendo consegue unha capelanía na Real Capela no Pazo Real, cunha renda de trinta mil reais anuais, que lle permiten “vivir como un duque”. No ano 1865, tras a morte da súa nai, pediulle á raíña Sabela II deixar o seu servizo. Pasou dez meses en Roma, “teniendo por un privilegio ensoñado poder decir treinta y cinco misas en la cueva en Subiaco de su padre san Benito”.

Foi un activo colaborador do seu irmán ao longo dos anos, ao que representaba e co que mantiña unha ampla correspondencia (á que era tan afeccionado Rosendo Salvado), pedíndolle a Rosendo que o admitise na misión australiana,  ao que este lle indicou para serlle útil aprendera fotografía. Os estudosos non coinciden se esta aprendizaxe foi neste momento en Italia ou Santos xa coñecía as técnicas fotográficas na súa estadía madrileña.

Rosendo Salvado cun neno aborixe, foto atribuía a Santos Salvado

Santos colabora tamén moi activamente con Rosendo na procura dun grande edificio onde instalar un seminario para as numerosas vocacións que queren sumarse á misión australiana. Tras pensar en Samos ou en Oña, finalmente conseguen da raíña a cesión do mosteiro de San Lourenzo do Escorial por unha Real Orde de 11 de febreiro de 1868 se lle concede a apertura do Colexio Beneditino de Ultramar no Escorial, do que Rosendo é nomeado presidente o 22 de xuño. Pero de novo os acontecemento políticos frustran os seus proxectos, a revolución gloriosa obriga ao peche do colexio misioneiro escurialense.

Santos arribou a Fremantle o 3 de maio de 1869, acompañado do seu irmán e 43 toneladas de equipaxe e obxectos de toda índole para o mosteiro de Nova Nursia: “El equipaje de Santos Salvado, sus chattels, pesaba cuarenta y tres toneladas. De él hacían parte un candelabro de diez y siete brazos, una espesa alfombra y un gran espejo, una cama de bronce; cinco relojes de campana, uno de los cuales había sido del abuelo del pretendiente carlista, Carlos VII; un armonio de diez y siete registros fabricado expresamente para él, la cruz de oro de la Orden Americana de Isabel la Católica... Su hermano le había pedido que se llevara todo, menos las sillas, las mesas y los útiles de la cocina. En un envío posterior, iría la colección completa de los santos padres griegos y latinos, el Migne que se la llama corrientemente, por su editor, el sacerdote bretón de ese apellido, pero habiendo tenido mucha parte en la empresa el benedictino Pitra. Salvado gestionó su adquisición en el viaje siguiente, y los libros llegaron antes que él, cuando ya había comprado más en Roma. Ambos cargamentos significan el comienzo de un nuevo período, en el cual Nueva Nursia se iba a convertir también en uno de esos monasterios llenos de riquezas artísticas y librarias, como lo eran algunos de los restaurados o fundados entonces en Europa o América del Norte. El viaje duró ochenta y ocho días”.

Nova Nursia, en "El Museo Universal" ano 1861.

Pero esta colaboración de Santos para dotar de obras de arte que prestixiaran o mosteiro e o culto litúrxico, en liña coa tradición monástica, mantívose logo do seu retorno a España en 1879. Santos fue también el primer agente de las adquisiciones de obras de arte que entonces empezaron. Así se llegó a formar una pinacoteca, rica sobre todo de lienzos españoles e italianos, todavía no bien estudiada. También se acopiaron ornamentos bordados y piezas de orfebrería. La Divina Pastora de Juan Fernández de Laredo (1632-1693) le había sido regalada a Salvado en su primer viaje a Europa por los oratorianos de Barcelona. Un crucifijo de marfil fue a su vez regalo de Isabel II, de la cual también hay libros. Todo ello a partir de La Virgen del Buen Consejo que, por un motivo estrictamente devocional, se había llevado Rosendo consigo a su nuevo país. Y hay que tener en cuenta que este arte refinado es sólo una parte del Museo de Nueva Nursia, el cual es muy completo además, en labores aborígenes, y en los utensilios de las artes y oficios practicados en el monasterio desde la fundación, incluidas la famacia y la medicina de los tiempos de dom Emiliano Coll, como por supuesto los instrumentos músicos. Por ejemplo, se guardan la cámara fotográfica de Santos y los aparatos de telegrafía usados por Helen.

Ao pouco tempo de chegar, e dado que Rosendo retornara a Europa para participar no Concilio Vaticano I, Santos converteuse no segundo Prior de Nova Nursia tras a morte de Venancio Garrido en 1870. É definido como “un hombre talentoso, siendo un consumado organista, corista y coleccionista y reparador de relojes, también introdujo la fotografía en Nueva Nursiia (hizo sus propios platos y papel) y trajo al monasterio instrumentos musicales como el armonio, el contrabajo y la viola”, está é unha viola stradivarius que lle fora regalada pola raíña Sabela II e que aínda se conserva en Nova Nursia.

Santos achega o primeiro aparello fotográfico coñecido na Australia occidental e comeza de inmediato a rexistrar cada faceta da vida naquel mosteiro. As súas placas de vidro, que aínda se conservan, son un rexistro inigualable da vida aborixe emisioneira nas décadas de 1860 e 1870.

 

Santos Salvado regresou a España en 1879 debido a problemas coa vista. Parte de Nova Nursia o 11 de febreiro e arriba a Xibraltar o 9 de abril, o 27 está en Compostela e o 6 de xuño se instala de novo en Madrid, cun dobre obxectivo: lograr un continxente estable de novas vocacións para a abadía australiana e promover a restauración beneditina en España. Na nova viaxe de Rosendo entre 1882 e 1885 se establece no mosteiro de Montserrat. Presenta o 15 de maio  de 1884 un memorial ao rei Afonso XII a restauración do concedido en 1868, logrando que ese mesmo ano a aprobación real para a creación do Colexio de Ultramar en Montserrat, onde formará numerosos monxes.

Mosteiro de San Bieito, das beneditinas en A Guarda


Santos dimite como capelán real do altar da igrexa de San Isidro en 1885 e retorna a súa terra, sendo nomeado capelán das monxas do mosteiro bieito de A Guarda, seguramente gracias ao amparo do seu curmán e párroco, Nicolás Salgado y Rotea, con quen ten unha grande amizade.  Alí permanece ata o seu pasamento, o 17 de abril de 1894.Xa en 1862 Fei Santos dispuxera que todos os seus bens foran entregados ao seu irmán Rosendo, como así se fixo tras a súa morte deixándolle as súas casas da Guarda e media en Tui xunto con outros bens.

Mantivo a súa afección fotográfica realizando unhas extraordinarias vistas xerais de Tui, que con toda probabilidade son as fotografías máis antigas que se conserven da nosa cidade, así como un amploa número de retratos de familiares e amigos.

Vista de Tui dende As Valiñas, atribuida a Santos Salvado

A misión ecomendada por Rosendo Salvado ao seu irmán Santos é documentar, coa novidosa técnica da fotografía, a vida no mosteiro e coas comunidades aborixes que alí se acollen, para empregar estas imaxes como un instrumento propagandístico da misión e lograr fondos económicos para o sostemento e progreso de Nova Nursia: De hecho, las fotografías jugaron un papel en la recaudación de fondos para New Norcia. La audiencia prevista de las fotografías tomadas por Santos Salvado, por ejemplo, incluía a la realeza española y dignatarios de la iglesia en Roma, y ​​hay amplia evidencia en el Archivo de Nueva Norcia que vincula las fotografías de los aborígenes en Nueva Norcia con la creencia en el éxito misional. Las fotografías de Santos Salvado muestran una visión idealizada de un futuro para los aborígenes. En la fotografía del “Hermano Pablo Clos amamantando al niño pequeño Pat” Santos Salvado construyó una línea de tiempo visual del 'progreso' aborigen, capturando con su lente a los Yued mayores con vestimenta tradicional yuxtapuestos junto a los Yued jóvenes. niños en misión

Non podemos desbotar unha visión crítica, cunha ollada deste século XXI, ao labor de Rosendo Salvado e a estas fotografías realizadas para a xustificación e difusión do seu labor “civilizador” cos indíxenas australianos. Pero resulta extremadamente inxusto cinguirse a esta análise sincrónica que descontextualiza o labor inxente e singularísimo de Salvado.

A diferencia de muchos de los misioneros, Salvado respetó la necesidad de los Yued de continuar con las prácticas tradicionales y permitió más libertad que la mayoría de sus compañeros misioneros en toda Australia. Mary Nannup, Margaret Drayton y Paul Willaway escriben en la publicación que acompaña a la exposición: “Consideramos que el obispo Salvado era amigo del pueblo Yued… (él) tenía un profundo interés y respeto por los aborígenes en los que registró la lengua, la cultura y las costumbres locales de Noongar.”

Cualquiera que sea nuestra perspectiva mirando hacia atrás desde el siglo XXI, está claro que Salvado respetó los intereses de los aborígenes, incluso si esto estuvo condicionado por su comprensión como hombre y como monje benedictino de la época.


Non podemos esquecer que Salvado realiza nos seus escritos e na cidade-misión de Nova Nursia unha xenial aportación á Humanidade, anticipando en case un século as ideas e conceptos expresados na Declaración Universal dos Dereitos Humanos. Velaí a súa impresionante dimensión e consecuentemente a necesidade de repensar e reposicionar a figura de Rosendo Salvado con estas novas lecturas da súa traxectoria que o colocan como un auténtico xigante, coma un tudense, galego e español que proclamou e anticipou o valor do respecto aos dereitos e a dignidade dos homes e o seu conseguinte labor de integración (nunca asimilación) das minorías e dos marxinados(ver: http://tudensia.blogspot.com/2022/07/rosendo-salvado-nova-lectura-como.html)

Neste contexto o traballo desenvolvido por Santos Salvado como documentalista a través da fotografía do labor da abadía de Nova Nursia cómpre ser recoñecido como unha das primeiras mostras da representación dos aborixes, cun uso case antropolóxico da fotografía empregada tamén como instrumento de propaganda.


A figura de Santo Salvado Rotea reclama un estudo que documente unha rica traxectoria vital que apuntamos sumariamente neste post. Hoxe nos interesa detacar o seu traballo como fotógrafo que podemos coñecer a través dos extraordinarios albumes que se conservan tanto en Nova Nursia como no arquivo do Mosteiro da Transfiguración do Señor en Trasmañó (Redondela) que edificou a comunidade de moxas bieitas da Guarda hai varias décadas. Tamén o Arquivo catedralicio e diocesano de Tui custodia unha boa colección de fotografías de Santos Salvado. 

Álbum de fotografías de Santos Salvado. Arquivo Catedral de Tui.

A súa figura reclama ser recuperada como un dos primeiros fotógrafos de caracter documental de Galicia e mesmo de España que presta atención aos marxinados, os “sen alma” e sen dereitos, que eran os pobos aborixes australianos.

Lembremos que o primeira noticia que temos da presenza da fotografia en Galicia é de 1843 coa daguerrotipista Enrique Lauard Falconier na Coruña. Na Exposición Regional de 1858 o fotografo compostelá Andrés Cisneros realiza 14 fotografías da cidade e da propia exposición recollendo a visita da raíña Sabela II, pois o fotógrafo oficial, Charles Clifford, non puidera achegarse a Galicia. Ata as últimas décadas do século XIX os fotógrafos que aparecen en cidades en vilas teñen como case exclusiva actividade os retratos, e moi serodiamente recolleran acontecementos sociais e haberá que agardar ao século XX para a aparición de fotografos cunha pretensión documental.

Frei Santos elabora extraordinarios álbumes conformado por numerosas e curiosas cartes de visite de aboríxes, misioneiros no desempeño das súas actividades diarias así como vistas xerais ou parciais da misión. Estes álbumes son unha muestro de seu bo quefacer como fotógrafo durante os case dez anos que residiu en Nova Nursia e da súa pioneira aportación que documenta un capitulo singular nos procesos de colonización no territorio australiano. Unha obra, a de Frei Santos Salvado, lamentablemente descoñecida e que reclama o seu rescate e difusión.




Bibliografía empregada:

Linage Conde, José Antonio: “Rosendo Salvado. La aventura a lo divino de un gallego en Australia” en  Estudios Mindonienses, Volumen 25 (2009), pp. 625-757.

Genealogías documentales, fotografía 1848-1917. Exposición. Musee Nacional Centro de Arte Reina Sofía, 2022.

James, Tony: “Monastic Musings: Some Notes On The New Norcia Archives” en https://publications.archivists.org.au/index.php/asa/article/download/7683/7679/

Shellam, Tiffany: “Aboriginal Cottages, Transactional Encounters & Mission Lifestyles at New Norcia, 1860s–1900s” en New Norcia Studies nº 25 (2015), pp. 22-32.

VV.AA.: O Bispo dos en alma. Frei Rosendo Salvado (1814-1900), unha misión en Australia: Exposición no centenario da súa morte. Consello da Cultura Galega, 2001.

137 anos da inauguración da Ponte Internacional

$
0
0

 Se celebran hoxe, 25 de marzo, 137 anos da inauguración da Ponte Internacional sobre o río Miño que dende aquel comunica as cidades de Tui e Valença constituíndose como a imaxe perenne da relación entre estes territorios transfronteirizos.

Este acontecemento foi un auténtico fito na vida de Galicia e toda a prensa da época prestoulle importante atención. Recollemos hoxe o artigo publicado no diario “La Gaceta de Galicia” editado en Santiago de Composela. Este xornal de tendencia liberal aliñado coa actividade política de Eugenio Montero Ríos, recolle no seu número de 29 de marzo de 1886 a seguinte columna:


ESPAÑA Y PORTUGAL

 

Después de multitud de perjuicios y de luchas por intereses que está llamado a satisfacer el Puente internacional sobre el Miño, que ha de servir de lazo de unión entre dos naciones hermanas por su origen, por sus desgracias, por sus glorias y por el papel que están llamadas a representar en el mundo, llegó por fin el día en que pudieron estrecharse ambas manos. Enlazado Portugal con España por la parte de Estremadura, que pudiéramos llamar la mano derecha, quedábale aún la parte de Galicia, con la que tantas relaciones mantiene el mismo Portugal y en el cual existe un puerto de refugio para los barcos lusitanos y para los que navegan en demanda de los puertos del vecino reino cerrados de continuo por los temporales que hacen peligrosa la navegación de su costa.

Si ambos países hubiesen conocido sus intereses, hace mucho tiempo que la vía férrea de Oporto a Vigo debiera estar hecha; pero recelos y desconfianzas de pueblos, por una parte, y la lentitud con que siempre se satisficieron las demandas de nuestro país, nos mantuvieron bien alejados del bello y nunca bien ponderado Portugal.

Por fin llegó el día tan ansiado, el 25 de este mes, y ambas naciones en el centro del río Miño y sobre el puente de hierro que enlaza las vías gallegas y las portuguesas, diéronse un abrazo que llamaremos ibérico; pues que unidas España y Portugal, de la misma manera por Estremadura y por Galicia, debe considerarse el hecho como verdadero lazo de unión de nuestras relaciones comerciales, quedando establecidas por medio de las dos cintas de hierro tendidas sin interrupción entre ambos países, las comunicaciones de todas clases á la manera que las corrientes eléctricas circulan por los cuerpos en contacto, cuando son buenos conductores.

Y que España y Portugal lo son, no cabe duda, pues además de ser gemelas y de hallarse compuestas, por lo tanto, de elementos similares en el orden físico y moral, están llamadas a cumplir grandes empresas en lo porvenir; siendo una de las principales tender una mano a la América y otra al África, uniéndoles con la vieja Europa.

Saludamos con júbilo el 25 de marzo de 1886 en que se celebró la tan deseada inauguración del Puente Internacional sobre el Miño; que constituye como se deja comprender por lo manifestado someramente más arriba uno de los principales eslabones de la Unión Ibérica y de la Ibero-américo-africana.

El acto oficial de la inauguración se celebró marchando hasta encontrarse, como para darse un beso sueva y fraternal, los trenes que conducían respectivamente a las autoridades y convidados de ambas naciones; y en medio de los acordes de dos músicas y de los víctores a España y Portugal, se dirigieron todos a la estación de Valença, en la vecina nación, donde se cambiaron los saludos y gratas impresiones; luego regresaron los españoles a la parte española, donde se celebró un banquete.

Arxiu fotogràfic Centre Excursionista de Catalunya

Consignamos a continuación algunos detalles acerca de las obras de puente:

El puente consta de dos tableros de 300 m. 08 sobre el lecho del río y dividido en cinco tramos 2 de 64 m. 500 y tres de 69 metros.

Se asienta en cuatro pilastras y 2 viaductos laterales de 20 metros cada uno sobre las avenidas de acceso al tablero inferior destinado a carretera.

La altura del tablero superior, sobre el lecho del río, es de 22 metros sobre aguas ordinarias.

Las fundaciones de las pilastras tienen, término medio, de 22 á 14 metros. El largo total del puente, con sus viaductos, es de 400 metros.

El tablero inferior tiene dos paseos laterales muy hermosos de 1 metro de ancho y la carretera 5,50.

El paseo de la parte metálica es de 1400 toneladas. La vía está asentada sobre traviesas de castaño clavadas a tira fonda.

El primer tramo se corrió en agosto de 1883 y el último el 20 de julio de 1884. Las pruebas oficiales se hicieron el 12 de febrero de 1885.

Las obras han costado próximamente 1.300.000 pesetas, que pagaron por mitad ambas naciones.

La avenida al tablero inferior por la parte de España no está todavía enlazada con la carretera. El puente es muy elegante y puede considerarse como una verdadera obra de arte.

 

Estas liñas do xornal compostelá nos ofrecen a oportunidade de lembrar este aniversario de especial significación para o noso territorio, pois a ponte de Pelayo Mancebo expresa a condición fronteiriza de Tui e Valença, que teñen nela un dos seus principais sinais de identidade.

Un concepto de fronteira ligado para a xeneralidade da xente ao concepto de “límite”, de “excentrididade”, mesmo de afastamento. Especialmente asentado este concepto nos estados centralistas –característicos dos últimos séculos tanto en España como en Portugal-.  Pero para os que vivimos na fronteira este é un lugar de mestura, de intercambio, de contactos permanentes... pois os tudenses e valencianos non nos chamamos “fronteirizos” senón raianos, pois é unha “raia” –identificada co río Miño- o que nos separa. É unha raia é sempre un límite fraco, arbitrario, doado de superar.

Formamos parte, e así o sentimos, dun mesmo espazo xeográfico; existe unha continuidade paisaxística e mesmo urbana entre as nosas cidade de Tui e Valença, pois a trama de ocupación do territorio, de urbanización, achégase, en ambos casos, ata o bordo mesmo do lugar físico da antiga fronteira, sen existir baleiros físico, convertendo a esta vella ponte metálica nunha rúa máis dun mesmo ámbito urbano.

Arxiu fotogràfic Centre Excursionista de Catalunya

Estamos na fronteira máis antiga que se conserva en Europa que dende o século XIII segue establecida no mesmo lugar, pese a periódicos episodios bélicos que chegaron ata o século XVIII. Pero estamos nunha fronteira permeable, onde de sempre existiu un continuo intercambio. Dúas referencias dende a miña condición de historiador. Ata o Cisma de Avignon, nos inicios do século XV, a diocese de Tui abranguía un territorio que chegaba, no reino de Portugal, ata o río Lima (ou Limia para os galegos). Dous reinos e unha única administración eclesiástica perante varios séculos.

Citaremos tamén outro dos exemplos mais sobranceiros cando xa, a finais da Idade Media, a fronteira “legal” era nitidamente recoñecida por todos os habitantes das terras miñotas. Sen embargo, as políticas de carácter “nacional” que promoven as monarquías de Castela e Portugal, levan a que en 1455 o rei lusitano Afonso V ordenáselle ao Marqués de Valença e ao Conde de Ourém que dispoñan gardas fiscais que impidan a entrada en Portugal de mercancías prohibidas como era  caso do gando, cabalos, armas, moedas, etc. As protestas das vilas das ribeiras do Miño conseguiron que aos poucos anos, en 1462, o mesmo monarca conceda á cidade de Tui e as vilas galegas da fronteira do río Miño a posibilidade de comprar e vender nas feiras de Caminha, Cerveira, Valença... sen pagar tributos, como se fosen portugueses... Así o outorga o propio rei Afonso V na súa visita a Valença, do 30 de xuño ao 3 de xullo de 1462, permitindo a comercialización do pan, carne, viño e peixe procedente de Tui, confirmando un privilexio que, afirman os valencianos, era un costume xa antigo. Son as chamadas cartas ou costumes de veciñanza que o monarca lusitano concede ás vilas da ribeira do Miño, que intentan deste xeito subtraerse da presión dos axentes fiscais da Coroa, aínda que sen moito éxito.

Xa no ano 1459 o procurador de Vila Nova de Cerveira, Lourenço Guilham, proclamaba nas Cortes de Lisboa: “Senhor vosa alteza (saberá) que antre os moradores desta villa e termo com os galegos ha o rrio en meyos conversamos huus com os outros como irmaaos seendo casados huus com outros”.

Esta conciencia dunha mesma identidade, dunha mesma condición está contida, por exemplo, no documento asinado en 1485 (superados os difíciles tempos da “ocupación” dos Soutomaior sobre a cidade de Tui e das guerras de sucesión ao trono de Castela entre os partidarios de “La Beltraneja” –apoiada por Portugal e que tivo en Tui o seu principal baluarte- e Isabel, a futura raiña Católica) co acordo sobre as barcas de pasaxes entre ambas cidades, representadas polo bispo de Tui e a Cámara de Valença. Neste documento sinalase como “estrangeyro o (que) non seia vezinio da dita cidade (de Tui) nen vasalo do dito Sr. Obpo. nen vizinio de Valença nen do seu termo (...pois...) compre aboa vezinages de uns e dos outros”.

Os raianos ao longo dos tempos temos compartido unha terra, unha cultura, un idioma, unha existencia en común que con inusitado empeño as nosas xentes teñen mantido con grande perseveranza, aínda que en moitos casos esta veciñanza se acompañe das normais tensións colectivas de rivalidades e alcumes. De tal modo que na actualidade a condición de fronteira xa non está ligado unicamente a una condición periférica, moitas veces impulsada polo propio Estado e acompañada, durante tanto tempo, do atraso social e económico. A integración na Unión Europea, a creación do mercado único e a sinatura dos acordos de Scheguen que eliminaron, ao menos, as fronteiras físicas abriron una nova época nas relacións entre os territorios fronteirizos.

Arxiu fotogràfic Centre Excursionista de Catalunya

Somos hoxe pois herdeiros dunha condición que alongase dende os tempos medievais. A sinatura o 10 de febreiro de 2012, do acordo de creación da eurocidade entre os municipios de Tui e Valença, representadas polos seus alcaldes Moisés Rodriguez e Jorge Mendes, abriu unha nova etapa nestas relacións entre as inmediatas cidades miñotas e unha liña de cooperación á que logo se sumaron outras localidades transfronteirizas.

Con todo é un proceso dificultoso, que non acaba de atopar unha formulación axeitada, especialmente polas inercias existentes que son un atranco a este novo xeito de traballo onde as sinerxías, a transversalidade, as tarefas cooperativas son os novos paradigmas deste labor conxunto que é a eurocidade.

A vella ponte internacional inaugurada en 1886 é cruzada diariamente por mais de 4.000 vehículos, basicamente de tráfico interno, un número que expresa esta intensa vida en común, a permeabilidade desta “raia”, sen outro parangón na fronteira hispano-lusa. Hoxe, como hai 137 anos, a ponte metálica como apuntaba “La Gaceta de Galicia” segue recordándonos que Tui e Valença “están llamadas a cumplir grandes empresas en lo porvenir”.

 

 

Máis información neste blog sobre a ponte internacional:

Sobre o seu proceso de construción:

http://tudensia.blogspot.com/2020/03/o-proceso-de-construcion-da-ponte.html

http://tudensia.blogspot.com/2020/03/o-proxecto-de-construcion-da-ponte.html

 

Sobre a inauguración:

http://tudensia.blogspot.com/2009/10/hai-125-anos-que-finalizaron-as-obras.html

http://tudensia.blogspot.com/2011/03/125-anos-da-ponte-internacional-sobre-o.html

 

Outras referencias:

http://tudensia.blogspot.com/2011/03/puente-internacional-del-mino-por.html

Os "gozos" de San Telmo

$
0
0

A tradición das novenas ou oracións (públicas ou privadas) como preparación durante nove días a unha festa litúrxica ou á celebración da festividade dun santo, é unha forma devocional espallada ao longo dos séculos pola Igrexa. Ten unha raíz bíblica en relación cos nove días de espera do envío do Espírito Santo por parte dos apóstolos, pois son nove os días entre a Ascensión e Pentecostes.


Na Europa medieval xurdiu unha “novena de preparación” para o Nadal, lembrando os nove meses de embarazo da Virxe María. Dende esta novena, que segue na actualidade presente en numerosos lugares, derivouse o costume de realizar novenas -oracións durante os nove días previos- como preparación ás festas de Nosa Señora ou dos santos e tamén por diversas intencións.

No “Diccionario de Autoridades” de 1732 se define á “novena” como “espacio o término de nueve días que se dedican a la devoción y culto de algún santo, para alcanzar alguna gracia o favor por su intercesión, o para su celebridad”. Trátase de diversas oracións e alabanzas que se repiten diariamente ao longo deste novenario na honra, normalmente, dalgún santo para implorar a súa protección e pedirlle algunha gracia. Frecuentemente, na liña da espiritualidade contrarreformista, esta practica devocional tiña aparelladas indulxencias diversas.

Para a popularización destas novenas, que se podían realizar no propio templo -antes ou despois da Misa- ou tamén nos domicilios particulares se promoveu a súa edición impresa. Son libriños de pequeno tamaño, en oitava a maioría das veces, entre 20 e 60 páxinas, impresas en papel de pouca calidade que permite unha impresión de baixo custe contribuíndo a súa difusión. Cómpre salientar que ao seu éxito contribúe o feito de estar realizadas na lingua popular fronte ao latín, no que se desenvolvía integramente a liturxia sacramental.

La estructura de una novena es muy sencilla y, como ocurre en casi todos los librillos que se distribuyeron por ese humilde mercado de papeles devotos, encontramos las siguientes partes: portada seguida en hoja fuera de texto de una imagen xilográfica del santo o virgen a la que se dedica la novena; una breve noticia de la invención de la imagen a la que sigue el modo de hacer la novena y un acto de contrición. Posteriormente las pertinentes oraciones para los nueve días y, como colofón, los preceptivos gozos al santo impetrado[1].

Imaxe petrea de San Telmo procedente da Capela do Corpo Santo de Aveiro. 
Hoxe no Museo de Aveiro.

A primeira edición dunha novena a San Telmo, segundo recolle Ernesto Iglesias Almeida [2] corresponde ao ano 1832 en que se edita pola imprenta de José Núñez Castaño de Santiago a “Novena de San Telmo dispuesta por un devoto”, un impreso de 24 páxinas e que é a primeira obra conservada saída deste prelo compostelán. Verá unha nova edición esta novena no ano 1854 na imprenta de Parroto y Romero da cidade de Mondoñedo, aínda que carecemos doutra noticia desta impresión agás a referencia de Ernesto Iglesias.

Ao ano seguinte, 1855, corresponde a copia que empregamos desta Novena “dispuesta por un devoto” e realizada pola imprenta de Manuel Martínez de la Cruz que, segundo Iglesias Almeida foi das primeiras imprentas tudenses xunto a de Juan Vera y Varela cuxa primeira noticia data de 1849. Manuel Martínez de la Cruz debió llegar a Tui hacia 1850 procedente de la ciudad de Oporto. Tiña a súa sede na rúa da Corredoira nº 416 (asi figura nas etiquetas que se conservan), esta imprenta foi encargada, entre outras tarefas, de la publicación del Boletín del Obispado; salieron de su taller gran cantidad de novenas, cartas pastorales y otras publicaciones. D. Manuel Martínez de la Cruz fallece en su casa de la calle de la Misericordia, el 15 de octubre de 1866. Sus hijos continuaron con la imprenta no sin ciertos problemas. En 15 de septiembre de 1869 trasladan la imprenta a la calle de las Adegas nº 4. Esta imprenta duraría hasta 1872 en que encontramos el último pie de imprenta de una novena al Santísimo Cristo de la Agonia de la Catedra. En este mismo año fue adquirida por el tudense D. Lorenzo Hermida.

Carecemos de noticia algunha sobre este “devoto” que promove este novenario a San Telmo, pero resulta moi verosímil que se trate dalgún eclesiástico, pois como se aprecia no contido desta novena, e moi especialmente dos gozos que inclúe, están afastados dunha cultura popular tan xeneralizada neste tipo de coplas.

A estrutura desta novena é similar a anteriormente referida, pero nos interesa destacar a presenza neste impreso dos “Gozos” dedicados a San Telmo. Boa parte dos novenarios que na actualidade se empregan teñen suprimido este versos, tamén no caso que nos ocupa sobre San Telmo.

Os “gozos” tiveron gran predicamento e acadaron gran popularidade especialmente nos territorios do reino de Aragón e nomeadamente en Cataluña. O nome de “gozos” designa ás composición poéticas de carácter popular que se cantan colectivamente en actos como unha romaría, a misa solemne dunha festa, nas procesións ou nas novenas. Pero recibe o mesmo nome a folla impresa na que figuran estes poemiñas, que se conservan dende o século XVII. Son sinxelos impresos, de folla solta, cunha composición tipográfica repetida, presidido por unha imaxe xilográfica do santo, un texto poético que termina cuns versículos e unha oración litúrxica, todo enmarcado por una orla ou cenefa.

Co paso do tempo estas composicións populares foron derivando en textos eruditos e correctos teoloxicamente, aínda que continuan alabando aos santos, glosando a súa vida e milagres e referindo os motivos da súa intercesión, as materias da que é avogado o santo invocados nestes versos. Esta transformación está en relación cun maior control polas autoridades eclesiásticas da relixiosidade popular da que forman parte os “Gozos”.

Estes “gozos” impresos se teñen prodigado con milleiros de edicións e reimpresións ao longo dos anos, recollendo os múltiples santos de devoción e as advocacións mariana espalladas polo territorio. Estas composicións son expresión dunha literatura popular de carácter relixioso que merecen un achegamento e un estudo ata agora escasamente abordado.

"San Telmo impoñendo o hábito a San Gonzalo" de Francisco de Zurbarán.

Presentamos de seguido dos exemplos de “Gozos” dedicados á figura de San Telmo. Por unha banda, os versos que figuran na novena antes referida correspondente ao ano 1855. Estamos diante dun texto non popular senón elaborado, posiblemente, por algún eclesiástico pois resulta de gran corrección teolóxica e posúe unha clara finalidade moralizante, evidentemente sen esquecer diversos aspectos da biografía do noso patrón para singularizar estas estrofas:

GOZOS DA NOVENA (1855)[3]

Pues eres mi protector

Por disposición del cielo

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Aunque en Frómista naciste

De padres ricos y honrados.

Y en Palencia señalados

Destinos, Telmo, tuviste;

El azar que allí sufriste

Te dio a conocer mejor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Con tu ruidosa caída

Enseñaste al mundo entero

Que todo por Dios ligero

Debe dejarse, aún la vida:

Pues hay merced más cumplida

Al que siga tu fervor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Renunciaste con presteza

La dignidad de Dean

El mundo y todo su afán

Por honores y riqueza

Que a Domingo sin pereza

Te lleva impulso mayor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Las virtudes en tu pecho

Tal acogida tuvieron,

Que desde luego te vieron

Modelo de todas hecho,

Sin saberse cual de hecho

En ti se mostró mayor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Amor de Dios acreditas

En dejarlo por él todo,

Y del prógimo, de modo

Que quieto jamás habitas

Ganando con tus conquistas

Almas mil para el Señor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Los prodigios que en el mar,

En la tierra y en el fuego,

Y en el aire ostentas luego,

Todos son para probar

Tu castidad y tu orar

Y de tu fé el gran fervor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Sufrido, obediente a todos,

Humildisimo viviste,

De rico pobre te hiciste,

Hecho un todo para todos

Castigando de mil modos

Solo tu cuerpo el rigor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

El premio que merecía

Al final logró tu esperanza,

Arribando con bonanza,

Al puerto que apetecía;

Pues es Dios, del que confía,

En Él, remunerador:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Enfermos, pues, y tullidos,

Ciegos y cojos, venid;

Todos a Telmo pedid

No seréis desatendidos:

Pues benignos sus oídos

Oyen aún vuestro clamor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Y si en tempestad furiosa

Te vieres, ó navegante,

Llama a Telmo, que al instante

Verás en calma dichosa

La mar inquieta y undosa

A impulso de su favor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador

 

Por eso en tu protección

Tanta confianza tenemos,

Que al fin alcanzar creemos,

Siguiendo en tu devoción,

Vivir a tu imitación,

La gloria de tu favor:

O Telmo, dame tu zelo

Para ser tu imitador


                        Pues eres mi protector

                        Por disposición del cielo,

                        O Telmo, dame tu zelo

                        Para ser tu imitador.

 

O segundo exemplo de gozos de San Telmo corresponde a unha folla editada en Barcelona no ano 1869, con diversas impresións posteriores, aínda que sen referencia ao lugar de culto. Outro “Gozo” sen data corresponde ao editado en Barcelona por  “Libreria de los sucesores de Font – frente a la Catedral”. Outros “gozos” ou “goigs” editados en Cataluña dedicados a San Telmo corresponden a Samalús, na provincia de Barcelona, ou en Figueres (Girona), San Feliu de Guixols (Girona) pero tamén noutras localidades da costa mediterréna se editan gozos de San Telmo, como en Vinaroz (Castellón), etc.




GOZOS EN ALABANZA GLORIOSO SAN PEDRO GONZALEZ (vulgo S. Telmo)[4] religioso del esclarecido Orden de predicadores.

Su fiesta se celebra á 14 de Abril

Serafín por el ardor,

en caridad encendido:

dad, Telmo de Dios querido,

al que os invoca favor.

 

Cuna, blasón y nobleza

Gromisa[5] os dió; pero amante

de fortuna mas brillante,

anhelais vos la riqueza,

la que del nativo albor

realce lo esclarecido; &c

 

A las ciencias dedicado

con la mayor aficion,

ganais por la aplicacion

el puro armiño sagrado;

Palencia tuvo á honor

veros así ennoblecido: &c.

 

Hierve en vuestro tierno seno

la llama de vanidad;

y la nueva dignidad

chupa todo su veneno:

de su gran daño y horror

vais á quedar convencido: &c.

 

Por Palencia paseando

el caballo os desmontó,·

y en el lodo os arrojo,

vuestro lujo escarmentando:

por una luz superior

os visteis fortalecido: &c.

 

En el claustro haceis mansion

siendo por Dios libertado

del mundo, y desengañado,

puerto os dá la Religion

de Domingo: la mejor

copia de él habeis vos sido vos: &c.

 

Predicador soberano

os constituyó el cielo

siendo por vuestro gran celo

un astro dominicano:

el vicio, el cisma, el error

por vos han enmudecido: &c.

 

Tan grande es vuestro desvelo

y eminente la virtud,

que vuestra solicitud

derrite del vicio el hielo:

sois rayo amenazador

al rebelde endurecido: &c.

 

Gran parte de las Españas

debe á vos su libertad;

pues por vuestra santidad

triunfos logró en sus campañas;

del mahomético rigor

rompe el yugo el oprimido: &c.

 

El rey Fernando tercero

os hizo su consultor,

prendado de vuestro amor

sois su amigo y compañero;

diga Sevilla el honor

con que os vió favorecido: &c.

 

Segundo Pedro pisais

al Miño cual a firme

sin que de vos se confirme

que cual Pedro fluctuais:

de piedra firme el valor

y el timbre habeis obtenido: &c.

 

Por remedio de los daños

que el Miño causa á la gente;

levantais un grande puente

que sorprende á los estraños;

la fama dirá el ardor

con que lo habéis conseguido: &c.

 

Los peces á vuestra voz,

como si fueran humanos,

se vienen á vuestras manos,

dejando el curso veloz;

sirviendo al trabajador

de sustento el mas cumplido: &c.

 

En vauo vuestra pureza

pone á prueba la maldad,

confiando en la habilidad

de una impúdica belleza;

la contricción de su error

vuestro celo ha conseguido: &c.

 

De los prodigios la vara

Dios á vuestra mano fia,

y así la morisma impía.

en vos viera, ¡cosa rara!

un Moisés triunfador

y un Aaron esclarecido: &c.

 

Será eterna la memoria

de vuestros altos portentos;

grabada en sus monumentos

la conservará la historia

que sois grande en el Señor

y su Benjamin querido: &c.

 

Si deshecha tempestad

á los navios aqueja,

vuestro nombre la despeja

y trueca en serenidad;

de que sois su valedor

las luces lo han convencido: &c.

 

Al asomar vuestra aurora

en los mares, es indicio

de que siempre sois propicio

al marino que á vos ora;

le servís de resplandor

y llega al puerto apetecido: &c.

 

Méritos tan relevantes

os tienen acreditado

por singular abogado

de todos los navegantes,

os dan tributo y loor

con pompa y festín lucido: &c.

 

Con Jesus triunfador

ceñís laurel merecido:

dad, Telmo de Dios querido,

al que os invoca favor.

 

y). Ora pro nobis beati Petre.

 

R). Ut digni efficiamur promissionibus Christi


Estos dous exemplos de “Gozos” de San Telmo, abren unha liña de traballo a prol da recuperación das referencias ao noso patrono na literature popular de caracter relixioso, tema que ata agora ten sido obxecto de escasa atención pero que testemuñan a pervivencia durante séculos da devoción popular a Frei Pedro González, o “Corpo Santo”, San Telmo en lugares tan diversos e afastados da Península Ibérica.

 

 

Este post está dedicado á memoria de D. Ricardo García Fernández, afervoado devoto de San Telmo, ao cumprirse este 17 de abril o sexto aniversario do seu paso á casa do Pai.



[1]Cruz Sánchez, Pedro Javier: “Aquellos viejos papeles piadosos” en https://museo-etnografico.com/ephemera1.php?clase=21

[2] Iglesias Almeida, Ernesto: La imprenta en Tui. Tui, 1995

[3]Novena del muy glorioso San Pedro Telmo, patrono de la ciudad y obispado de Tuy, abogado de los navegantes, dispuesta por un devoto del santo”. Tuy, Imprenta y Enc. de D. Manuel M. de la Cruz, 1855. 

[4] Barcelona - Imp. de la V. Torras -Plaza Buensuceso, 2 – 1868

[5] Trátase dun erro tipográfico, quere decir Frómista.




O antigo Hospital e Inclusa (actual Edificio "Francisco Sánchez") cumpre hoxe cen anos

$
0
0

Neste ano 2023 a cidade de Tui vive diversos aniversarios de interese, especialmente o referente ao cuarto centenario do falecemento do egrexio médico e filósofo tudense, Francisco Sánchez, sobre o que nos ocuparemos en datas próximas.

https://www.facebook.com/fotosantiguastuy/photos

Centrará hoxe a nosa atención outra significativa efeméride, o centenario da inauguración do Hospital e Inclusa de Tui celebrado o 1 de maio de 1923, hai hoxe cen anos, que culminaba un longo proceso de construción deste edificio. Na actualidade este antigo hospital é o Edificio “Francisco Sánchez” coñecido popularmente como Área Panorámica de Tui. É pois unha feliz oportunidade para realizar unha aproximación a historia deste edificio emblemático da nosa cidade. Un edificio creado para acoller as instalación do hospital e da casa de expósitos, ou inclusa.

A historiografía ten abordado nas últimas décadas aspectos da historia social pouco atendidos tradicionalmente. O tema da marxinación social é un deste aspectos, e neste ámbito á atención á infancia e concretamente ao expósitos ou nenos abandonados é un dos aspectos que suscita máis investigacións.

Un dos aspectos máis interesantes ao tratar este tema é que estamos diante dun fenómeno, ao igual que no resto de Europa, basicamente urbano. No rural non existía practicamente a exposición ou abandono de nenos e para os existentes en moitas oportunidades existía un reparto dos custes da súa asistencia entre os veciños.

Ata ás últimas décadas do século XVIII a única inclusa existente no reino de Galicia era o Hospital Real de Santiago de Compostela. A Casa de Expósitos dese Hospital centralizaba un sistema asistencial para toda Galicia. “La inclusa del Hospital Real de Santiago asistía a niños abandonados de prácticamente todo el territorio gallego, principalmente de las áreas urbanas (A Coruña, Betanzos, Ferrol, Pontevedra, Vigo) y zonas más pobladas (Rías Baixas y valles occidentales) y en menor medida en las áreas orientales. Entre 1661-1865 acoge a casi 100.000 expósitos que son enviados a lactar con nodrizas de las aldeas circundantes en un radio de alrededor de 30-40 km de la ciudad.”

A finais do século XVIII aparecen as primeiras iniciativas de creación de Casas de Expósitos en Galicia. O bispo de Mondoñedo, Francisco Cuadrillero, crea en 1786 un torno no Hospital da Caridade de Ferrol e outro no Hospital de San Pablo de Mondoñedo. Na Coruña se crea a inclusa en 1793 e polas mesmas datas no Hospital de San Roque de Ourense.

En Tui será en 1812 cando o bispo D. Juan García Benito funda a Inclusa nun edificio do barrio de San Domingos. Será a primeira casa de expósitos da provincia de Pontevedra e a única en funcionamento ata que a Deputación Provincial promove a creación dunha Inlcusa na cidade de Pontevedra no ano 1872.

Di Ávila y La Cueva na súa historia de Tui que a cidade posee una casa de piedad que antes estuvo en la calle de Santo Domingo, y ahora (Ávila escribe en torno a 1850) se encuentra en la calle del Cuerpo Santo para recoger en ella los niños expósitos y criarlos; la que en el año 1812 estableció el Sr. Obispo D. Juan García Benito y dispuso con toda comodidad colocando un torno con su campanilla para que puedan entregar en él las inocentes criaturas y no las hechen como antes sucedía por las calles y sitios ocultos espuestas a que perezcan sus tiernas vidas.

No capítulo que dedica a este bispo García Benito o historiador tudense nos informa que no ano 1802 este prelado refundou a Junta de Caridad diocesana e o Hospital de pobres e de novo recolle a creación da Inclusa: asi mismo recogía todos los niños expósitos del Obispado y para precaver que a estos cuando los hechan de tales sus ingratos padres no les pongan de noche en sitios donde pueden perecer sus tiernas e inocentes vida de la inclemencia o que les espedace algún perro u otro animal fiero, puso a últimos del año 1812 en la casa que destinó a su crianza en el barrio de Santo Domingo de esta ciudad un torno con una campanilla para que los hechen en el y  una mujer encargada en la misma casa para recogerles y darles a lactar, y a todos les mantenía y daba oficio.



Edificio na Praza de San Fernando que acolleu á Inclusa. 
https://www.facebook.com/fotosantiguastuy/photos

Carlos Pérez-Fonterosa no seu traballo indica que debido a circunstancias de habitabilidad, en marzo de 1853, se trasladó al edificio del Hospital, pasando ambas instituciones a depender de un mismo administrador. Diez años después, en 1863, vuelve a desligarse del Hospital, pasando a la casa llamada de Castañón, en la Plaza de San Fernando.  Este edificio estaba ocupada por un colexio para nenas, debendo compatibilizarse ambas institucións. Como sinala Suso Vila: En 1878 se solicita que las Hijas de la Caridad se hiciesen cargo de la Inclusa, llegando en 1882 a los establecimientos de beneficiencia de la ciudad bajo la dirección de sor Paula Cuena.

Por outra banda, sabemos que Tui contaba dende a Idade Media con dous hospitais. O hospital de San Xiao ou dos leprosos (tamén chamados “gafos”) estaba localizado no arrabalde do Rollo, no camiño real para O Porriño; contaba con capela e  un edificio hospitalario que xestionaba o concello. Dende o século XVI, sinala Suso Vila, este hospital dos gafos e o Hospital de pobres e peregrinos pasan a ser de administración episcopal. O hospital de San Xiao desaparecerá no século XVII cando as guerras con Portugal.

Outro hospital aparece en época moderna destinado á guarnición militar da cidade e provincia. No plano da fortificación da cidade que elabora o Marqués de Buscayolo, en 1663, xa figura este hospital na Corredoira cerca da Porta da Pía. Pero será reformado integralmente no século XVIII. Tal como recolle Suso Vila: En 1704, con la presencia del Capitán General de Galicia, el Duque de Híjar se construye el Hospital, según constaba el rótulo de su puerta principal. Contaba originalmente de una planta en cuya sala de enfermería daba cabida a treinta y seis enfermos. Se conservan diversos planos de reforma e mellora deste hospital ao longo do século XVIII que sospeitamos nunca foron executados. Sabemos que finalmente, en 1847, se rehabilita este antigo Hospital para destinalo como cuartel das milicias provinciais.

Pero o hospital tudense máis significativo é o Hospital de pobres. Seguindo a Carlos Pérez-Fonterosa recollemos que dice Ávila y La Cueva, historiador tudense, que ya en el siglo XII existía en Tui un hospital de pobres, que servía también para alojamiento de peregrinos de paso, que iban o regresaban de Santiago, con el derecho de permanencia de tres días. No especifica el historiador el sitio donde se encontraba situado, pero sí que en sus bajos se encontraba el mercado de la ciudad, con el nombre de “Alfonfiga de Tuy”.

Será o bispo Diego de Torquemada quen en 1569 reconstrúa o Hospital de pobres nas inmediacións do catedral. Posteriormente no ano 1756 o bispo Juan Manuel Rodríguez Castañón realiza un novo edificio no mesmo lugar, aínda que ampliando a súa superficie cun edificio que fora das Monxas Clarisas destinado a cárcere eclesiástico. As obras se alongan ata o 1761 cun custe de 250.000 reais de vellón. Este bispo Castañón manda edificar el edificio “con el fin de socorrer a los enfermos más pobres del pueblo”.No século XIX deixa de ser denominado Hospital de pobre e adoita o nome de “Hospital de Caridad”. Este edificio ten chegado ata nos e acolle na actualidade o Museo Diocesano.

Patio do antigo hospital, hoxe Museo Diocesano

Desde muy antiguo, seguimos a Carlos Pérez-Fonterosa, el Hospital estaba regido por una junta que presidían los señores Obispos de Tui y de la que formaban parte sacerdotes y otras personas de la ciudad. Ambas instituciones (hospital e inclusa) recibían importante donaciones, tales las de D. Esteban Ángulo, canónigo de la catedral, los obispos de Tui, García Benito, y de Mondoñedo, D. Telmo Maceira. En 1858 la Diputación Provincial hace una donación de 4.000 reales con motivo del nacimiento del Príncipe de Asturias. Con estos y otros dineros se adquirían acciones para que sus réditos fueran fuente segura de ingresos.

En 1836 la institución que, como más arriba digo, regían los señores obispos, pasó a una Junta Municipal presidida por los propios alcaldes, que duró hasta 1872, en que fue sustituida por otra Junta llamada de patronos, según Real Orden de 21 de mayo de 1883, por la cual S. M. el Rey calificaba al Hospital e Inclusa de Tui como establecimiento de beneficencia particular, nombrando al obispo como representante de tal institución en unión de la citada Junta de Patronos.

Naqueles anos se estilaba a atención domiciliaria a cargo dos médicos, reservándose o hospital para os pobres onde tamén lle eran subministrados os medicamentos. Como subliña Suso Vila: La atención en el hospital, además de los médicos y cirujanos, estaba a cargo de enfermeras. En 1806 la Congregación de Caridad impulsada por el prelado Juan García Benito, tenía “el piadoso objeto de atender al alivio, cuidado y asistencia de los pobres enfermos que acudieren al hospital de ella”. En 1853 o hospital dispuña de 12 camas, seis para homes e outras tantas para mulleres (Bouzón Gallego, Avelino). Como xa apuntamos anteriormente en 1882 as Hijas de la Caridad comezan tamén a atender ao Hospital.

Con el paso de los años, prosegue Carlos Pérez-Fonterosa- la escasez de espacio y las cada vez peores condiciones de higiene en que se encontraban los dos edificios en que independientemente se encontraban el Hospital y la Inclusa, aconsejaron, por imperiosa necesidad, la construcción de un nuevo edificio donde tuviesen cabida ambas instituciones, un edificio amplio, soleado y acorde con los nuevos tiempos. Así nació la idea del edificio actual, uno de los más emblemáticos de la ciudad.

Os procesos desamortizadores do século XIX levaron a que a atención hospitalaria ata daquela realizada case en exclusiva por institucións eclesiásticas fose progresivamente asumida pola administración pública. Un proceso paralelo á modernización destes establecementos en consonancia cos progresos científicos que promoven unha modernización progresiva da asistencia hospitalaria e das súas instalacións acordes cos novos conceptos de hixiene e profilaxe. Tamén á nosa cidade chega esta onda modernizadora pero que necesita fortes investimentos.

En enero de 1900 se inician los trámites ante la Dirección General de la Gobernación para enajenar diversos foros y los restos del arruinado monasterio de Melón, que había sido legado a la institución por la distinguida dama Excma. Sra. Doña Rosa Rodríguez Vaamonde, emparentada con altos dignatarios de la corte, con el fin de hacer realidad el nuevo edificio que se pretendía construir. Y en enero de 1901, se hace escritura con D. Manuel Castro de la finca de su propiedad denominada Chauchau o El Pilar, que queda adquirida en abril del mismo año. De inmediato, se envían para su aprobación al Gobernador Civil los planos del nuevo edificio para Hospital e Inclusa, que quedaban autorizados en febrero de 1902.

Pero son precisas más achegas para completar os primeiros pasos, pois co legado de Rosa Vaamonde non resulta abondo. Por intercesión del diputado a Cortes D. Ezequiel Ordoñez, natural de Tui, se recibe de la Diputación Provincial una ayuda de 60.000 pesetas. Personas residentes en Brasil envían 3.700 pesetas recaudadas por suscripción popular. Una religiosa, Sor Carmen Filgueira, lega todos sus bienes, con valor de 9.000 pesetas. Asimismo, el Banco de Galicia en Buenos Aires da cuenta de un generoso donativo. Con este abano de axudas é posible iniciar as obras.


O autor do proxecto desta novo hospital é o arquitecto diocesano Manuel Felipe Quintana. Natural de Madrid (1842) acadando o título de arquitecto na Real Academia de Belas Artes de San Fernando en 1869. Tras traballar como arquitecto auxiliar en Madrid recala logo como arquitecto no ferrocarril de Madrid a Malpartida de Plasencia e logo no de Granada. Tras traballar nos concello de Pontevedra e Ourense logra en 1886 ser nomeado arquitecto municipal de Vigo, aínda que manterá un conflito de competencias co mestre de obras, Jenaro de la Fuente, ata que en 1894 cesa nese posto. Posteriormente é nomeado arquitecto da diocese tudense abordando numerosas obras en templos e outros inmobles relacionadas coa igrexa.

Entre as obras de Quintana podemos resaltar, xunto a numerosos edificios na cidade de Vigo, a igrexa de Santiago o Maior de Vigo (1890-1907), caracterizada polo seu historicismo neogótico, ou a igrexa de Santa María de O Porriño (1907-1913) ou o antigo Asilo de Anciáns de Vigo (1892-1902) onde mestura este historicismo co eclecticismo que caracteriza máis a súa obra.

Igrexa e asilo de anciáns de Vigo, obra de Manuel F. Quintana

Quintana asumió en su creación los postulados del eclecticismo profesional de finales del XIX, escogiendo el lenguaje según la función que desempeña cada edificación. Se inclina por las formas neomedievales en las edificaciones religiosas y por las afrancesadas o clasicistas en la vivienda colectiva. En 1904 defendía este eclecticismo tipológico en las páginas de la prensa viguesa, señalando que era esencial que el carácter de la fachada determinara el objeto del edificio (Iglesias Veiga, J.R.)

A obra do hospital tudense ten claros paralelismo tipolóxicos co antigo asilo de Vigo, inxeríndose como vimos afirmando nesta liña de eclecticismo, unha tendencia na arte -principalmente arquitectónica que toma e mestura estilos de diversas épocas e estilos. Xorde en Francia e rapidamente se estende por Europa e Estados Unidos, entre 1860 ata finais dos anos 20 do século XX.

A obra de Quintana Ochayta destaca polo seu historicismo ecléctico que estrutura o edificio como un sólido corpo de cantería en dúas alturas centrado polo rosetón neogótico e o campanario -meramente decorativo- que fai referencia á capela do establecemento situada no centro do edificio rompendo así a solidez e continuidade do resto do inmoble.

O propio arquitecto sinala la memoria desta obra “se han ideado con  arreglo al estilo románico del siglo XIII, procurando se éste sencillo y severo en armonia con los usos a que se destina, expresando -nesta liña de eclecticismo historicista- que a súa inspiración está en las bellas artes digna de admiración y grandeza que aún hoy podemos observar en las célebres iglesias de Burgos, Toledo, León y Sevilla.

Plano xeral do proxecto do Hospital e emprazamento, 1901. Arquivo Municipal de Tui

El edificio hospitalario de Tui, de potente fachada, se articulaba en dos grandes patios separados por la capilla. La parte occidental dedicada a hospital y la oriental a hospicio. La fachada queda dividida por la presencia en su parte central de la capilla, con portada, gran rosetón y campanario, enmarcada con contrafuertes que hacen sobresalir esta sección del resto del paño de fachada. Mostraría claras semejanzas a lo realizado para el Asilo de Vigo. El resto de la fachada principal se articula por el juego de huecos neogóticos, abocinados y con arcos ojivales que apean sobre capiteles compuestos. Las escaleras que individualizaban las diferentes entradas exteriores del complejo hospitalario también jugaban un papel estético incluido el ajardinamiento del espacio delantero.

Fachada principal no proxecto. Ano 1901. Arquvo Municipal de Tui.

Unha ollada aos planos do proxecto permite coñecer que no lado leste da planta baixa estaba situada a zona de expósitos (con torno para que fose ali depositados, zona para os berces e as amas de cría) xunto ao dormitorio, escola e comedor de nenos. Na zona oeste estaba a enfermería xeral para homes (cunha zona para enfermos de pago e unha habitación para enfermo distinguido). No centro estaba a capela, a zona cirúrxica, de administración e ao fondo as cociñas.

Posible localización do torno da Inclusa



Planta baixa no proxecto do Hospital. Ano 1901. Arquivo Municipal de Tui

Pola súa banda na planta alta reproduce un esquema similar, tamén a zona lesta estaba destinada a Inclusa co dormitorio, escola e comedor para nenas, namentres que na zona oeste estaba a enfermaría xeral de mulleres con diversas dependencias auxiliares.

Planta alta no proxecto de Hospital. Ano 1901. Arquivo Municipal de Tui.


Nos planos de Manuel F. Quintana conservados existe un alzado que recolle o seu deseño para os dous claustros do edificio, cunha galería con columnas que non chegou a ser executado, supomos que polas continuas dificultades que existiron ao longo do proceso construtivo.



Sección transversal no proxecto de Hospital. Ano 1901. Arquivo Municipal de Tui.

A colocación da primeira pedra do edificio foi realizada o 15 de xuño de 1902 nun acto no que se contaba con tribunas, asientos, multitud de banderas y gallardetes que, agitados al viento, daban a aquel hermoso y despejado lugar un aspecto fantástico, y parecían flotar con sus flotantes pliegues el retrato de la Excma. Sra. Dª Rosa R. Baamonde, que se destacaba bajo un dosel de raso. Sirviendo, por decirlo así, de peana al cuadro en que se encerraba el cuadro de aquella noble y piadosa señora estaba el hermoso  plano del nuevo edificio. Presidiu este acto, xunto á Junta de Beneficiencia tudense, o bispo Valeriano Menéndez Conde.

En 1903 finalizaron as obras de cantería pero cómpren novos fondos para avanzar nas obras de construción. Uno de los benefactores, D. Felix Rodríguez González, antiguo miembro del Patronato y donante de su fortuna a su fallecimiento, había dispuesto un lugar para la construcción de una capilla en la que sería enterrado. Efectuadas las primeras diligencias para la construcción de la misma, estas fueron denegadas. También fue denegado el recurso de alzada ante el Gobernador Civil. Ocurrido el óbito del mecenas y ante la imposibilidad de dar cumplimento a la voluntad del finado, la Junta acordó su construcción dentro del propio edificio del Hospital e Inclusa, lo cual fue autorizado por Real Orden de 7 de septiembre de 1912, instalándola en la crujía central del edificio bajo la advocación del Sagrado Corazón de Jesús. Allí fueron inhumados sus restos y desde entonces comenzó el cumplimiento de una misa diaria y la entrega anual de sus saldos en beneficio de la institución.

Estuvieron las obras paralizadas durante unos años por diversas vicisitudes, siendo la no menos importante la carencia de medios económicos. Al fin, después de muchos avatares, se dio remate a las mismas inaugurando y bendiciendo las nuevas instalaciones el ilustre hijo de Tui D. Manuel Lago  González, a la sazón prelado de la diócesis. Ello tuvo lugar en mayo de 1923 y al acto se dio extremada solemnidad, asistiendo autoridades provinciales y altos personajes de la Corte, celebrándose grandes fiestas en una ciudad totalmente engalanada.


O xornal tudense “La Integridad” recolle no seu número do 3 de maio de 1923 a crónica destes actos celebrados o día 1 de maio que reproducimos de seguido, sinalando que eran unhas xornadas de grande axitación social. Poucos días antes tiveran lugar eleccións xerais onde a candidatura agraria co apoio dos sectores de esquerdas fora novamente derrotada polo candidatura conservadora de Mariano Ordoñez, que se mantiña como deputado do noso distrito dende 1903 continuando unha representación que iniciara o seu pai, Ezequiel Ordoñez, en 1879. A resposta social as acusacións de fraude no proceso electoral se saldan con folgas promovidas pola Federación Agraria. Unha complicada situación social, na nosa contorna e en todo o país, que desembocará no golpe de Estado de Miguel Primo de Rivera o 13 de setembro de 1923, apoiado pola practica totalidade das forzas políticas. Pola súa banda, o bispo Manuel Lago que ocupaba a sede tudense dende 1917 será designado en breve tempo, o 24 de xullo, como arcebispo de Santiago de Compostela. O Alcalde de Tui era naquel 1 de maio Venancio Lorenzo Alvarez, o principal representante de Ordoñez na nosa cidade, que ocupou á alcaldía entre o 1 de abril de 1922 e 0 1 de outubro de 1923.

Se celebró anteayer, según hemos anunciado, la bendición del nuevo Hospital-Inclusa de esta ciudad. Al acto, que resultó muy solemne, concurrieron además de las autoridades, muchas personas de esta ciudad, elogiando todos el magnífico “confort” y la relativa grandiosidad de esta hermosa obra que constituye en nuestro pueblo un admirable prodigio de la caridad cristiana.

A las cinco y media hicieron su entrada en el edifico el excelentísimo y reverendísimo señor Obispo y el exministro y diputado a Cortes por este distrito, señor Ordoñez.

El Prelado, revestido de Pontifical, procedió a bendecir las principales dependencias del nuevo Hospital e Inclusa.

Terminada la bendición pronunció desde uno de los balcones un bellísimo discurso alusivo al acto conmoviendo profundamente al numeroso auditorio que allí se hallaba congregado.

Con la galanura de estilo y la vastísima erudición que le caracteriza demostró como aún en estos tiempos que tanto se alardea de fraternidad y filantropía continua siendo la Iglesia Católica la que levanta en el seno de los pueblos estas grandiosas instituciones benéficas que son la admiración de los siglos. Entonó un himno lleno de inspiración sublime a las Hermanas de la Caridad que en estos centros son las que cuidan a los enfermos, consuelan a los afligidos y se constituyen en cariñosas madres de esos infelices niños abandonados de sus padres que en el mundo no tienen una manos que los acaricie y terminó invitando a los tudenses a que traten de conservar esta benéfica institución saliendo en su defensa, si algún día la ven peligrar ante las manifestaciones de impiedad  que pretende arrollar cuanto en la tierra ostenta el sello de lo sobrenatural y lo divino.

Una salve nutridísima de aplausos coronó la labor de nuestro amadísimo Prelado.

Seguidamente habló el excelentísimo señor don Mariano Ordoñez, diputado electo por este distrito. Su discurso fue breve pero elocuente y vibrante.

Comenzó diciendo que después de las luchas de estos días, donde se fomentan los odios, su espíritu se solazaba en esta fiesta del amor (...) Terminó excitando a todos para que velasen porque esta obra, que honra a la ciudad tudense, se mantuviese siempre floreciente y exhuberante de vida, apelando para ello a los mil medios que la caridad cristiana sugiere, y prometiendo su ayuda para este fin.

El discurso del señor Ordoñez fue interrumpido varias veces por los aplausos del público.

Las autoridades y todos los demás invitados al acto pasaron a uno de los amplios salones del nuevo Hospital donde fueron obsequiados con un refresco.

Felicitamos cordialmente a la Junta del Patrontato del Hospital y especialmente al infatigable apóstol de las buenas causas, el muy ilustre señor Arcediano, D. Antonino Cerviño, por esta brillante coronación de la labor titánica de 20 años de continuos y nobles sacrificios.

O Hospital foi militarizado, como cuartel e hospital militar, durante a Guerra Civil e primeiros anos do franquismo, sendo entregado novamente ao Patronato do Hospital e Inclusa o 30 de outubro de 1950. Pouco perdurou nesta nova etapa pois en 1954 pasó al Hospitalillo de las Hermanitas de los Pobres en Santo Domingo. Los huérfanos de la Inclusa fueron trasladados a Pontevedra y al Hogar “Padre Salvado”, después “El Castro”, institución de la obra Auxilio Social donde actualmente está el Instituto de Enseñanza “San Paio”. En 1955 se arrienda el edificio al Ministerio de Educación, que lo adquiere en propiedad en 1958, siendo dedicado a la enseñanza.

https://www.facebook.com/fotosantiguastuy


https://www.facebook.com/fotosantiguastuy

Funcionou primeiro como Instituto Laboral Agrario e logo como Instituto de Bacharelato ata decembro de 1990, en que o IES “San Paio” foi traslado ao antigo “Hogar Padre Salvado”. En Outubro de 1991 o Consello da Xunta de Galicia cede o edificio ao Concello de Tui para centro cultural, pero no ano 1993 de novo é cedido á Xunta de Galicia, que comeza instalando para o Xacobeo 93 unha das chamadas “Área Panorámicas de Galicia” instaladas en cada unha as entradas a esta Comunidade Autónoma (Ribadeo, A Fonsagrada, A Gudiña e Tui). Para acoller esta instalación foi remodelada a zona leste do edificio. No caso tudense esta iniciativa tivo unha continuidade de varios anos, gracias a diversos programas europeos de fomento da artesanía o que provocou a consolidación dunha denominación completamente allea a Tui.

Posteriormente foi acometida a remodelación completa do edificio, cun proxecto do arquitecto Luis Sarasquete, con fondos de diversas consellerias da Xunta de Galicia. O 11 de abril do ano 2003 -fixo recentemente vinte anos- tivo lugar a primeira representación escénica no Teatro Municipal, trasladándose tamén a Biblioteca Municipal e a Radio Municipal de Tui -que iniciara no ano 1993 a súa traxectoria neste mesmo edificio trasladándose durante as obras ao antigo Matadoiro de Riomuíños.

Na actualidade o edificio é propiedade da Xunta de Galicia estando cedido ao Concello de Tui, que acordou no ano 2016 a súa designación como “Edificio Francisco Sánchez”, sendo a referencia indiscutible do vigor da vida cultural tudense.



Bibliografía:

Bouzón Gallego, Avelino: “El hospital de pobres y peregrinos de la ciudad de Tui”, Memoria Ecclesiae, XVIII, Oviedo, 2001, pp. 349-367.

Iglesias Veiga, José Ramón: “Manuel Felipe Quintana Ochayta” en Real Academia de la Historia, Diccionario Biográfico electrónico (https://dbe.rah.es/biografias/38300/manuel-felipe-quintana-ochayta)

Pérez-Fonterosa Antón, Carlos: “Resumen histórico del Antiguo Hospital e Inclusa, hoy área panorámica de Tuy” en Libro fiestas San Telmo 2000, reeditado con notas no libro das festas de SanTelmo 2023.

Vila, Suso: Dinámicas urbanas en la frontera del Miño durante el siglo XIX: sociedad y arquitectura en Tui y Valença. Tese de doutoramento na Facultade de Xeografía e Historia da Universidade de Santiago de Compostela, 2017.

Unha nova entelequia: un Camino Portugués de Nossa Senhora do Norte por Tomiño e Gondomar

$
0
0

Vivimos nun mundo mediático onde cada vez temos acceso a un maior abano de información de todo tipo, o que en principio resulta altamente positivo e enriquecedor pero paralelamente existe o evidente risco de carecer de elementos de discernimento e valorización para recoñecer o rigor e a falsidade, a veracidade e os falseamentos.

Ven a conto esta obviedade para abordar unha breve reflexión sobre a noticia que en días pasados publicaron os medios de comunicación con este titular: Tras un año de investigación, la alcaldesa de Tomiño, Sandra González; el presidente de la Cámara Municipal de Vila Nova de Cerveira, Rui Teixeira, junto al alcalde de Gondomar, Francisco Ferreira, y la concejala de turismo de Redondela, María Castro; y el arquitecto e investigador Antonio Soliño, presentaron el «Camiño da Nosa Señora do Norte a Santiago», una variante del Camino de Santiago que pasa por el territorio que recogen ya los archivos históricos.

No texto da noticia se afirma o seguinte: La investigación documenta el paso de peregrinos por Tomiño hacia Santiago desde por lo menos 1295, año del que data la referencia más antigua conocida. Como señaló el investigador, Antonio Soliño, el germen del paso del Camino por territorio tomiñés está en la villa de la Barca, “hoxe xa desaparecida situada no actual Goián, topónimo que certifica que era un dos pasos importantes do Miño”. Y si algo caracteriza a la variante tomiñesa es “o alto valor do patrimonio construído pola arquitectura de orixe medieval e barroca, pero sobre todo pola súa arquitectura militar e polo elevado número de elementos etnográficos, especialmente polos cañizos, cruceiros e petos de ánimas, algúns deles con moita importancia histórica[i]”.

Agardando que os promotores desta iniciativa fagan público o estudo que afirman avala con datos esta proposta, cos argumento ata agora expostos resulta evidente a inexistencia de dato algún sobre a presenza de peregrinos por esa ruta histórica. Unha falsidade que xa comeza polo pretendido nome desta ruta: Camiño de Nosa Señora do Norte.

Este pretendido camiño xacobeo foi “inventado” polo sacerdote e profesor de ensino medio portugués Manuel Inácio Fernandes Rocha que no Boletím do Centro de Estudos Regionais de Viana do Castelo publicou no ano 1988[ii] un estudo sobre esta advocación mariana, hoxe perdida, que localiza na capela de Nossa Senhora do Norte “situada na outrora chamada Quinta dos Moinhos, hoje mais conhecida por Quinta do Bicho” cun apuntamento aos camiños de peregrinación a Compostela pero que non aporta dato algún de apoio a esta pretendida ruta por terras de Tomiño e Gondomar.

A singularidade do Camiño de Santiago fronte a calquera outra ruta deriva dunha historia mantida ao longo de moitos séculos e testemuñada nos documentos, que recollen a presenza de peregrinos  -a inmensa maioría de carácter anónimo-, e na literatura odepórica. Na documentación ata agora coñecida todos, absolutamente todos, os peregrinos que temos documentados que percorrendo o Camiño Portugués da costa chegan a Caminha toman a vía fluvial para dirixirse a Valença e Tui no seu itinerario á tumba do apóstolo na catedral de Compostela. Exemplos como Cosme de Médicis, como Buonafede Banti e tantos outros documentan esta afirmación. Ningún documento avala que haxa peregrino algún que cruza o Miño, nin cara a Pasaxe (A Guarda) nin cara a Goián ou outro lugar da ribeira do Miño.

Cómpre resaltar unha vez mais a evidencia: se non temos documentados historicamente peregrinos como é posible  afirmar a existencia dun Camiño de Santiago?. É preciso non confundir, ou enganar, mesturando Camiño de Santiago e cultura xacobea. Esta última está completamente espallada por toda Europa e nomeadamente no territorio da antiga Gallaecia. A presenza de culto a Santiago, ou á Virxe Peregrina -no caso de Estás-, de representacións iconográficas do apóstolo como peregrino, de hospitais, etc. non acredita por si mesmos a existencia dun Camiño de Santiago.

Temos de indicar, ante todo, que na Idade Media os hospitais eran institucións promovidas pola Igrexa católica - primeiro a través dos mosteiros e logo tamén por medio de confrarías e obras pías-, dedicados a atender a pobres e peregrinos. Non esquezamos os mandatos evanxélicos, logo codificados nas “obras de misericordia”, que abranguen, entre outras, a visita aos doentes e a obriga de dar posada aos peregrinos. Por tanto, a creación dun hospital é dar cumprimento a estes mandatos e dar resposta ás necesidades de atención da poboación, maioritariamente pobre e sen recursos propios. A existencia dun hospital era un elemento de prestixio para unha institución e paralelamente un atractivo para a recepción de servos ou foreiros no seu territorio. Xunto a este obxectivo primario estaba tamén a atención aos peregrinos a calquera santuario e mesmo a aqueles que tiñan feito da peregrinación un modo de vida.

A única referencia documental, na que se basean os promotores desta iniciativa, é a existencia dun hospital, do que hoxe conservamos o topónimo, entre Tomiño, Vilameán e Taborda. Segundo o erudito Hipólito de Sá figura citado xa no ano 1295 sen aclarar de onde procede esta referencia documental. Compre lembrar que o mesmo benemérito investigador vigués foi quen asegurou a presenza de Santo Tomás Beckett no mosteiro cisterciense de Santa María de Oia como peregrino, afirmación que se ten demostrado como absolutamente falsa carente de calquera base documental.

No estudo de Hipólito de Sá sobre as boticas monacais recolle nunha nota unha cita que dí expresamente o seguinte[iii]: documento recollido en Galicia Histórica. Colección diplomática. Págs. 294 y sigs. Testamento de María Eans hacia el año 1305 en que hay varias mandas piadosas para los monjes de Melón, para la enfermería y albergueria de los pobres del mismo monasterio, y la mismo tiempo deja “una manta y un lecho para la enfermería y hospital de los pobres de los monjes de Santa María de Oya: “outra manta e hun feltro para a enfermeería dos pobres dos frades do mosteiro de hoia”. Revisado este documento accesible na web (http://biblioteca.galiciana.gal/es/consulta/registro .do?id=6760 ) non figura esta cita ao “mosteiro de hoia” en ningún lugar, o que resulta realmente paradóxico e por tanto cuestiona completamente as súas afirmacións.

Igualmente resulta unha mera especulación a outra cita da mesma nota na que basea a súa información sobre ese hospital entre Tomiño e Vilameán, onda Taborda. Cita un traballo de Fr. Manuel Yañez Neira “El monasterio de Oya y sus abades[iv], no que textualmente dí: En 1295, Fr. Gonzalo Eánez, caballero en otro tiempo de Amorín, a la sazón novicio de Oya, donó al monasterio toda su legítima radicante en Mouriz, Pousadela y un agro junto al puente del hospital.

Baseando nestes textos, Hipólito de Sá elucubra sobre a igualdade de apelidos entre ambas mandas e conclúe que la donación de Gonzalo Eans y la manda de María Eans está relacionadas con el hospital que regentaban los monjes de Oya. Unha afirmación que non deixa de ser unha mera hipótese sen base documental algunha, aínda que a conservación do topónimo “Hospital” é unha referencia de apoio.

Cita tamén un documento real de Fernando IV de 1311 que recoñece dereitos á Granxa do Hospital ou outro posterior de 1409 sobre a Estada Real en Borreiros... chegando a afirmar que correspondería coa vía romana XVIII chamada “por loca maritima”, un tema suxeito a unha enorme controversia entre os arqueólogos que non acaban de fixar o seu trazado. Mencións documentais que non ofrecen unha base mínima para sustentar a presenza de peregrinos por estas rutas medievais.

Pero, como xa sinalamos, os hospitais medievais eran primariamente hospitais para pobres e como segunda ocupación tamén como lugares de acollida temporal para peregrinos. Por conseguinte, existencia dun hospital non outorga historicidade a unha ruta como Camiño de Santiago, é preciso documentar o paso de peregrinos por ese territorio ao longo dos séculos.

Tamén Ernesto Iglesias Almeida no seu traballo sobre “Caminos portugueses a Santiago (en la diócesis de Tuy-Vigo)”[v] fala desta ruta que partindo de Goián pasaba por este lugar do hospital de Taborda, citando tanto o que vimos comentado de Hipólito de Sá como unha cita de Elosa Ferreira do seu libro sobre os camiños medievais en Galicia no que sinala:El Hospital de Taborda documentado con su puente en el siglo XIV, tal como indica Elisa María Ferreira Priegue: "La existencia de este Hospital se explica por que seguramente nos encontramos sobre uno de los caminos Portugueses a Santiago que, cruzando el Miño por San Pedro da Torre, donde todavía hay un paso de lancha, procediese de la zona de Caminha”. De novo conxecturas sen o imprescindible apoio documental.

Mapa de 1762. Arquivo do Servicio Geográfico del Ejército

No ano de edición desta obra de Iglesias Almeida en torno ao ano santo de 1993, cabe lembrar que a Asociación viguesa “Amigos de los Pazos” promovía esta ruta como o camiño xacobeo que pasaba por Vigo, substituído posteriormente polo que deron en chamar “camiño monacal” e, finalmente, “Camiño portugués da costa”, outra falacia histórica no que atinxe ao paso de peregrinos. Tanto Baiona como Vigo, pola súa condición de portos, eran lugar de chegada e saída de peregrinos pero non hai referencia documental algunha no que atinxe a A Guarda ou Oia.

Finalmente, reseñar un amplo capítulo do libro do promotor desta iniciativa que vimos comentando, o investigador Antonio Soliño,  Percorridos polo patrimonio cultural da vila e concello de Gondomar de Miñor[vi] dedicado ao Camiño Nosa Señora do Norte. Ocupa das páxinas 384 a 405 desta obra, curiosamente sen mención algunha ao Camiño de Santiago ou á presenza de peregrinos xacobeos.

Resulta case pueril a argumentación da existencia de elementos patrimoniais ao longo dese pretendido itinerario xacobeo, pois qué relación existe entre a arquitectura militar ou os bens etnográficos como petos de ánimas, cruceiros, etc... coa peregrinación xacobea?

Todo é unha entelequia fronte a inexistencia de historicidade algunha. Pero o dano que realizan ao Camiño de Santiago, tanto na súa dimensión espiritual como cultural e mesmo turística, é irreparable. Estamos diante dunha nova proposta que contribúe á banalización, a deturpación e ao desprestixio do propio Camiño de Santiago, declarado como primeiro itinerario cultural polo Consello de Europa. Cómpre respectar a historia e o patrimonio cultural documentando con veracidade os feitos e os fenómenos históricos.

O despropósito desta iniciativa é superior cando anuncian que o seu obxectivo é o recoñemento oficial desta falacia como Camiño de Santiago por parte da Xunta de Galicia, pois resulta evidente que non coñecen o artigo 73 e seguintes da Lei 5/2016 de patrimonio cultural de Galicia. Abonda citar o parágrafo 3 de expresado artigo:Poderán ser recoñecidas como Camiño de Santiago aquelas rutas das que se documente e xustifique convenientemente a súa historicidade como rutas de peregrinación a Santiago de Compostela e a súa influencia na formalización da estrutura do territorio polo que transcorren.

O Camiño de Santiago é unha realidade viva, cuxa vitalidade leva aparella a aparición de novas rutas, os neo-camiños, pero sempre cun aval dende a historia e a tradición. Tomiño e Gondomar teñen recursos patrimoniais con potencialidade turística abondo, con singularidade e atractivo que xustifican unha visita ou unha estadía, a creación de produtos turísticos... non resulta comprensible, máis aló do cortopracismo oportunista, que se prescinda da propia identidade para promocionar novas propostas completamente falsas e por tanto carentes de necesaria singularidade que garantan o seu futuro.



[ii]Nossa Senhora do Norte nos Caminhos de Santiago Separata composta e aumentada do Boletim Cultural nº 4 do Centro de Estudios Regionais. Viana do Castelo, 1988.

[iii] Sa Bravo, Hiplólito de: Boticas monacales y medicina naturista en Galicia. León, Editorial Everest, 1983, pp.131-144.

[iv]Separata da revista do Museo de Pontevedra, tomo XXXVIII, 1974

[v] Editado pola Asociación de Amigos de los Pazos. Vigo, 1992.

Juan Domínguez Fontenla, precursor da investigación sobre os xudeus tudenses e descubridor do gravado da Menorá

$
0
0

A rica historia tudense, herdanza dunha vida común ao longo de mais de dous milenios, ofrece aos investigadores un amplo abano de elementos de interese que progresivamente son abordados e consecuentemente divulgados polos historiadores que pescudan neste rico legado.

A historia, como unha disciplina das ciencias sociais, reconstrúe o coñecemento do pasado a partir dos documentos e as evidencias (materiais e inmateriais) sometidas a unha análise critica para comprender e explicar as dinámicas sociais do pasado, respondendo ás preguntas que xorden dende o presente e as súas necesidades e inquedanzas. Por tanto, “a historiografía -que é a historia escrita dende a indagación e a reflexión do pasado- narra, describe e explica o pasado á luz do presente”, consecuentemente a historia é unha ciencia dinámica en constante evolución.

Veñen estas reflexións previas á conto dun traballo de investigación histórica que rescatamos neste post. Trátase dun artigo publicado, en tres entregas, no xornal “Faro de Vigo” no ano 1938, concretamente os días 30 de xaneiro e 5 e 6 de febreiro, asinado polo cóengo Juan Domínguez Fontenla. O titulo enormemente suxestivo “Los judios en Tuy: página histórica”.

Juan Dominguez Fontenla, no Museo de Ourense, 1923

Juan Domínguez Fontenla está inxustamente esquecido na actualidade a pesar de ser un notable investigador do pasado de Tui, da nosa comarca e de Galicia, durante varias décadas cunha ampla bibliografía. Natural da vila de A Guarda (1869), logo de cursar estudos no Colexio de Pasaxe dos PP. Jesuitas ingresa no Seminario de Tui no ano 1882, sendo ordenado presbítero en 1892 (sen cumprir a idade requirida). Desenvolve labores pastorais en A Guarda e tras obter o grado de Doutor en Teoloxía en Santiago será profesor no Seminario tudense entre 1895 e 1910. Dende 1900 está destinado en O Rosal, en 1910 asume a nova parroquia de San Francisco de Vigo (onde entre outras actividades foi director do xornal “Noticiero de Vigo” entre 1913 e 1917) retornando á súa vila natal como párroco en 1920. En 1922 logra ser nomeado cóengo da Catedral de Burgos pero aos dous meses, gracias a unha permuta, accede como Chantre ao Cabido da catedral de Ourense, onde dende o ano anterior era bispo o tudense Florencio Cerviño Cerviño, con quen colaborará intensamente.

Unha nova permuta posibilita que en 1936 tome posesión como cóengo da Catedral de Tui, onde ocupará a dignidade de “Arcipreste”. Falecerá nun hospital de Santiago en 1942 sendo soterrado no panteón familiar en Vigo.

Pero máis aló do seu labor pastoral, Domínguez Fontenla salienta pola súa condición de arqueólogo e historiador cunha ampla achega de investigación espallada en numerosos traballos en revistas e xornais, aínda que carece de libros editados. Salienta o seu labor como arqueólogo no castro de Santa Tegra e o seu papel na creación do Museo deste xacemento. En Ourense participa moi activamente na Comisión Provincial de Monumentos Históricos e Artísticos, formando parte da redacción do seu Boletín ou como conservador do Museo e da Biblioteca. Foi membro da Real Academia Galega ou da Real Academia de Historia.

Un documentado artigo de Xoán Martínez Tamuxe no volume VIII da revista “Tui. Museo y Archivo Histórico Diocesano[i] nos exime dunha achega máis pormenorizada a súa bibliografía e traxectoria. Destacar unicamente dos feitos dignos de lembranza. Por unha parte o seu protagonismo no ano 1908 cando tras numerosas pescudas descubrió en la Santa Iglesia Catedral de Tui gran parte de la colección diplomática del Archivo Capitular escondida en una depedencia de la misma sala de aquel archivo desde los días de la invasión francesa en 1809. Conjunto formado, según el propio Fontenla, por 15 carpetas y múltiples libros manuscritos[ii]

En decembro de 1927 un incendio destruíu en Ourense gran parte del edificio de Instrucción Pública en el que estaba instalado el Instituto Nacional y el Museo Arqueológico. Fontenla, sin reparar en el peligro que le amanezaba, penetró en los salones de este, salvando toda la Biblioteca de la Comisión de Monumentos y la mayor parte de los objetos del Museo Arqueológico, hecho que fue elogiado por toda la prensa gallega y diferentes organismos[iii]

Domínguez Fontenla ao seu retorno a Tui, en 1936, continua realizando o seu labor de investigación sobre a cidade tudense e a súa contorna, que nunca abandonou por completo a pesar da súa dedicación á provincia de Ourense durante a súa estadía naquela cidade.

No libro das festas de San Telmo deste ano 2023 recuperouse un artigo seu publicado no xornal “Faro de Vigo” o 26 de xullo de 1937 titulado “Un gallego ilustre: Francisco Sánchez era natural de Tui”. Trátase posiblemente dunha das primeiras publicacións divulgativas sobre a condición de tudense do filósofo escéptico editado na prensa galega, logo do breve estudio co que Xan Aznar introduce a súa tradución parcial ao galego da principal obra de Sánchez: “Quod nihil scitur” publicado na revista “Nós” en 1922 da quen xa nos temos ocupado en Tudensia (http://tudensia.blogspot.com/2020/05/francisco-sanchez-traducido-ao-galego.html ).

Pero neste artigo, Juan Domínguez Fontenla omite calquera referencia á condición conversa ou de ascendencia xudía de Francisco Sánchez, que recollera Aznar no seu estudo. Aínda que a insistencia no final do artigo “en que se prueban y confirman que el notable filósofo y médico era cristiano católico, pues se cobijaban sus cenizas en la tierra sagrada de un templo de los hijos de San Francisco de Asís[iv] parece refutar calquera dúbida sobre as crenzas do filósofo tudense e a súa condición de “cristián novo”.

Continuando coa súa divulgación da historia tudense Fontenla publicou en tres entregas, nos meses de xaneiro e febreiro de 1938, un traballo titulado “Los judíos en Tui: página histórica” que resulta a primeira aproximación á presenza de xudeus e, por extensión, de cristián novos, na historia da nosa cidade. Esta referencia bibliográfica foi recollida tanto por Darío Álvarez Blázquez na súa tese sobre Francisco Sánchez, e por Ernesto Iglesias Almeida no seu traballo dobre a comunidade xudía tudense publicado na revista “Sefarad” en 1987. Pero ambos recollen unicamente a primeira das entregas, a correspondente ao 30 de xaneiro de 1938, omitindo a cita das achegas de 5 e 6 de febreiro do mesmo ano.


Anteriormente a estes autores unicamente Francisco Avila y Lacueva na súa monumental obra “Historia civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obispado” recolle diversas noticias sobre a presenza dos xudeus na nosa cidade e da instauración do estatuto de limpeza de sangue no Cabido da Catedral tudense. Na actualidade os traballos de María Gloria de Antonio Rubio e Suso Vila teñen enriquecido substancialmente o noso coñecemento sobre a comunidade xudía e criptoxudía tudense ou, no caso específico dos sambenitos, non podemos esquecer o libro de Jesús Casás.

Unha advertencia previa aos nosos lectores. A linguaxe empregada nalgúns parágrafos deste artigo de Domínguez Fontenla, con afirmacións antisemitas ou denigrantes para o xudeus cómpre enmarcalas naquel momento histórico, en plena guerra civil contra os pretendidos inimigos de España concretizados nas conspiracións marxistas e xudeomasónicas. Unhas afirmacións e expresións ofensivas, mesmo racistas, completamente inxustificables. Pero que estimamos non deben omitirse polo rigor necesario ao estudar o noso pasado. Dominguez Fontela, nesta liña, recolle unha referencia á obra do Abatte Bouis sobre unhas cartas dos xudeus de Arlés á comunidade de Constantinopla, un texto que ten ocupado un destacado papel na tradición antixudía europea. En realidade son cartas orixinarias de España, recollidas nun manuscrito publicado por vez primeirapor Julián de Medrano, en “La silva curiosa” que sae do prelo en París en 1583. A mediados del siglo XVII, las cartas tuvieron la fortuna –por lo que concierne a su difusión y pervivencia posterior– de aparecer en la obra del abate Bouis, “La  royalle couronne des roys d’Arles”, donde además sufrieron una transformación importante. La primera de las cartas, la supuestamente dirigida a los judíos de Constantinopla por los de España, pasó a llamarse «Carta de los judíos de Arlés a los de Constantinopla»; y de estar escrita en castellano, pasó a estarlo en provenzal. La segunda de las cartas, en consecuencia, pasó a ser la «Carta de los judíos de Constantinopla a los judíos de Arlés», aunque no dejó de estar escrita en castellano.[v] Estas cartas foron publicadas en diversas revistas francesas a finais do século XIX o que posibilitou o seu uso e popularización polos grupos antisemitas ao longo do século XX. A investigación sobre estas carta debátese entre unha orixe de falsificación das mesmas en apoio aos “Estatutos de limpeza de sangue”, especialmente en Toledo, ou como un exemplo de literatura satírica logo empregado cunha finalidade diversa, como elemento de propaganda antixudía no contexto das polémicas sociais sobre o papel dos cristiáns novos.

O recurso a este texto por parte de Domínguez Fontela se enmarca, como xa sinalamos, nun momento histórico en Europa onde se intensificaba propaganda antisemita especialmente nos sectores próximos ao nacionalsocialismo alemá, como era o caso dos primeiros momentos do réxime franquista.

Pero máis aló destes aspectos, este traballo xornalístico de Domínguez Fontenla convértese no primeiro estudo sobre a presenza xudía na nosa cidade, centrada especialmente na problemática dos cristiáns novos, ou xudaizantes, que viven en Tui e na súa contorna no século XVI e inicios do XVII. O coñecemento da documentación capitular e da obra manuscrita de Avila y Lacueva estimo que son as fontes documentais das que se nutre o historiador guardés.

Esta novidosa información, de hai máis de oitenta anos, xa testemuñaba a presenza dunha comunidade xudía na nosa cidade, establecendo claramente as dúas épocas da mesma, antes da expulsión de 1492 e nos anos posteriores coa crecente presenza de familias cristiáns novas que ocupan relevantes posicións sociais.


Pero este traballo de Domínguez Fontenla recolle outras dúas relevantes novidades. Podemos afirmar que é o descubridor do gravado da menorá, ou candeeiro de sete brazos, do claustro da Catedral de Tui: Como recuerdo de la intromisión de los judíos en la Catedral, dejaron en el claustro de la misma un testimonio epigráfico que da a conocer la audacia de aquellos y que hemos hallado buscando signos lapidarios de obreros. Es una representación esculpida groseramente como hecha de prisa y a escondidas, del candelabro de siete brazos de la Sinagoga. Está en el ángulo del basamento de la arcada del claustro debajo del machón-pilastra fronteriza a la puerta del cuarto de música, al lado de la puerta que del templo va al Claustro. Publica un debuxo deste gravado xudeu e da inscrición que o acompaña. Haberá que agardar ata 1977 cando Ernesto Iglesias publique de novo este gravado que, na súa opinión, parece aludir a canteros judios[vi]


Este gravado da menorá, descuberta por Juan Domínguez Fontenla, é na actualidade un dos mais afamados símbolos da presenza dos xudeus en Tui e mesmo en Galicia, pois, fronte ás numerosas evidencias documentais, son moi escasos os bens materiais que podemos contemplar na nosa terra como testemuño da presenza destas comunidades xudías e o gravado da menorá da catedral de Tui é unha peza sen parangón.

Pero o artigo apunta a outro significativo elemento deste patrimonio xudeu tudense: Dentro de la catedral de Tuy existían antiguamente unos grandes lienzos apaisados, encuadrados o montados sobre sendos marcos de madera, en que constaban pintados al óleo los nombres de muchas de las personas pertenecientes a las referidas familias de judíos que fueron reconciliados por la Iglesia o castigados en el año 1614 y especialmente en el 1617. Conservábanse allí hasta hace pocos años al público, como testimonio perenne de su judaísmo y para los efectos del “Estatuto de limpieza de sangre”. Está falando da presenza dos “Sambenitos” -sin citalos polo seu nome- nas paredes da catedral de Tui. Estamos diante da primeira noticia sobre estes lenzos cos condenados pola Inquisición, perdidos tanto na súa memoria como na súa localización, ata o seu “resdecubrimento” no ano 1986. Parece que Domínguez Fontenla coñecía a súa existencia pero non a súa localización. Andando os anos incluso esta referencia de Domínguez Fontenla ficou perdida e descoñecida polos investigadores destes sambenitos.

Neste contexto se inxire a noticia que ofrece Domínguez Fontenla sobre a inscrición conservada, ata os nosos dias, na igrexa parroquial de Torroso (Mos) data en 1617 cando se reconstrúe este templo. Dita inscrición sinala: “Esta iglesia se hizo año de 1617 en que la iglesia de Tui fue libre de judíos y publicó el Estatuto de Roma por Paulo V. Obispo Don Juan Garcia Valdemora”. Aínda que está pendente unha visita a esta igrexa para a revisión deste documento epigráfico, o contido do mesmo resulta de gran interese por canto sinala como os procesos inquisitoriais realizados na segunda década do século XVII na cidade de Tui e na diocese se enmarcan nun proceso de unificación relixiosa, de represión das prácticas heterodoxas polos bautizados que centra a súa atención nas familias de cristiáns novos. A implantación do “Estatuto de limpeza de sangue” para o Cabido da Catedral resulta pois a expresión dun proceso máis amplo a nivel social no territorio da diocese tudense. Estra inscrición abre novas liñas de traballo e investigación ata agora non contempladas.

Imaxe tomada de www.patrimoniogalego.net 

Resulta por conseguinte unha interesante achega a que nos ofrece Domínguez Fontenla converténdose deste xeito no primeiro historiador que aborda á comunidade xudía e criptoxudía tudense, dando noticia pioneira dos dous elementos materiais (o gravado da menorá e os sambenitos) que testemuñan a presenza dos xudeus na nosa cidade.

Reproducimos de seguidos as tres entregas deste traballo de Juan Domínguez Fontenla


LOS JUDIOS EN TUY: PÁGINA HISTÓRICA 

Las circunstancias por las que actualmente atraviesa nuestra patria, víctima del marxismo judaico, ponen de nuevo sobre el tapete la cuestión histórica de los judíos muy justamente expulsados de España en 1492 por los Reyes Católicos y posteriormente a finales del siglo XVI y principios del XVII.

No hubo tranquilidad en España hasta que se cumplieron definitivamente las disposiciones legales que los alejaban de nuestro suelo, mal que pese a ciertos escritores que, haciéndose olvidadizos de los males que nos acarrearon los pérfidos hijos de la Sinagoga, tratan de defenderlos, y aún hacerlos volver a España.

No voy a relatar los crímenes internacionales que muchos escritores, como L. Rupert en “La Iglesia y la Sinagoga” y otros innumerables autores les atribuyen, ni su actuación actual plenamente demostrada en la masonería universal y en la organización y gobierno de la Rusia soviética, ni a recordar las revueltas y conspiraciones antiespañolas por ellos impulsadas y que todo lector puede comprobar leyendo a Modesto Lafuente, Padre Mariana, Vicente Lafuente, Menéndez Pelayo y en otros muchos historiadores de irrebatible autoridad.

Solo quiero presentar unas notas relativas a la existencia de judíos en Tuy en los años anteriores y posteriores a 1600, que demuestran la audacia de estos y la pérfida habilidad con que esquivaban las leyes más sagradas y burlaban las sabias disposiciones que los alejaban de España y Portugal.

Situada la ciudad de Tuy en el confín de Galicia y en la raya de Portugal acudieron a refugiarse en esta ciudad, así como a otras poblaciones de Galicia, muchas familias de cristianos nuevos de raza hebrea expulsados de Portugal en 1595, y para no llamar la atención se distribuyeron por las villas de Ribadavia, Salvatierra, La Guardia, Bayona, Redondela, Vigo, etc, domiciliándose otras en aldeas como Padrenda, Parada de Miñor y otros puntos.

En Tuy vivían casi todas estas familias en el barrio de la Saravia, el cual, por estar situado en la antigua estrada que va a Bayona, les facilitaba la comunicación con sus correligionarios de aquella villa y el paso a su puerto. Otros, los más pudientes, se establecieron en calles céntricas de la ciudad donde se dedicaban al comercio y negocios de banca.

Todas estas familias perseguidas por las autoridades portuguesas, y especialmente por la Inquisición de Coimbra, se habían hecho cristianas y bautizaban a sus hijos, pero pronto se sospechó fundadamente que eran ficticias sus conversiones, pues continuaban sus relaciones religiosas con otras familias hebreas que habían quedado emboscadas en Portugal, y se comunicaban también con los judíos de Francia, Salónica, Corfú, Roma y otras partes, y lo que es peor se dedicaban a practicar el proselitismo y a “judaizar”, como se decía entonces, aludiendo y repitiendo estas palabras del Apóstol San Pablo a los Gálatas.

Tuvieron la audacia algunos miembros de estas familias, de hacer estudios eclesiásticos llegando a recibir el Sagrado Orden Sacerdotal, obteniendo algunos como Domingo Coronel, Tomás Coronel y Francisco Coronel sendas Canonjías en la Catedral de Tuy, merced a nombramientos directos de la Santa Sede. El Tomás Coronel la obtuvo por vacante de su pariente Domingo Coronel, y el Francisco Coronel por defunción de Juan Rodríguez.

Estos nombramientos ocasionaron en Tuy una gran efervescencia, pero sobre todo por los rumores públicos y constantes acerca de las reuniones clandestinas que estas familias celebraban para “judaizar”, por lo cual comenzaron a hacerse protestas públicas y ruidosas, viéndose la autoridad eclesiástica a hacer informaciones jurídicas en Tuy y otros pueblos de la diócesis para depurar los hechos. Es de notar que, por la preponderancia que estas familias habían alcanzado por sus riquezas y negocios, personas muy significadas por su posición social, se negaron a acudir a declarar, por lo cual hubo necesidad de conminarlas con severas penas canónicas para compelirlas a hacerlo.

Resultó de esta información que eran ciertas las reuniones secretas con fines “judaizantes” y sus relaciones con los cristianos nuevos de Portugal y con los judíos de la misma nación, y los de La Rochela, Salónica, Corfú, etcétera. Uno de los cristianos nuevos, Rodrigo Álvarez, que había sido Notario en Salvatierra, después de haber “judaizado” aquí, huyó a Ginebra donde se hizo Rabino, usando en sus funciones un sombrero o mitra de la cual pendían tres fajas o bandas, y vistiendo además en las solemnidades una capa magna, cuya orla sostenían doce israelitas en nombre de las doce tribus hebreas. Cuando vivía en Salvatierra en su profesión de Notario, acudía frecuentemente a las referidas reuniones con sus parientes San Juan Coronel, Marcial Tomás, Antonia Gómez, mujer de Diego Falcón, médica en Vigo, Enrique Gómez, Sebastián Rodríguez, Beatriz Álvarez, Catalina Coronel, Margarita Vázquez, viuda de Miguel Coronel, hermano del canónigo Tomé Coronel, con su esposa Antonia Saravia, hijos de Enrique Méndez, Antonia Enríquez, madre de Andrés Coronel, el Bachiller en Derecho Paz y otros, no faltando a las reuniones los canónigos hermanos Francisco y Tomás Coronel.

De Antonio Pereira, primo de Antonia Saravia, se supo que había ido a la ciudad de Pisa a recibir solemnemente la circuncisión y que al huir había llevado consigo cenizas de judíos quemados en Santiago en un auto de fe, que ellos consideraban como mártires.

Probados estos hechos, y sabiendo los judíos que de estas informaciones y procesos que se tramitaban no había de resultarles nada agradable, resolvieron huir para el extranjero, lo cual efectuaron hacia el año 1608.

En este año apareció un día en Bayona un navío que pretextaba traer mercancías, las cuales por lo exiguo de su cantidad hicieron sospechar que no era este el objeto de su viaje. Los tripulantes temerosos de alguna visita desagradable y para evitar requisas inconvenientes, levaron anclas y anduvieron con su nave unas veces frente a Bayona, otras delante de Monteferro, y otras detrás de las Cíes, pero siempre sin alejarse de la costa.

Sebastián Rodríguez, Beatriz Álvarez y otros fueron poco a poco vendiendo sus haciendas, entre ellas la segunda una casa con hacienda de campo que poseía en Parada de Miñor, vendiendo también los otros sus muebles, ropas, animales, etc. y una noche el misterioso navío se acercó a la playa de Sanxurxo al lado de Monteferro, y toda aquella gente se embarcó silenciosamente dirigiéndose a lugares extranjeros donde tendrían libertad para practicar su religión, o vivir al menos sin ser molestados por sus antecedentes. Muchas de las caballerías en que habían venido aquella noche desde Tuy, Redondela, Vigo y otros puntos, la dejaron abandonas en la misma playa.

 

Faro de Vigo, domingo 30 de enero de 1938.


II

No todos los “judaizantes” de Tuy y su diócesis huyeron. Algunos se quedaron haciendo hipócritas y más ostensibles manifestaciones de cristianismo, pero no debieron ser estas muy sinceras ni convincentes cuando en un auto de fe celebrado en 1614 en Santiago, fue penitenciada por la Inquisición de Santiago, Catalina Coronel, vecina de Tuy, con otras doce o trece mujeres, entre ellas, Margarita Vázquez, viuda de Miguel Coronel, también de Tuy, hermano de los canónigos Coronel y de Antonio Coronel, y unas hijas de Enrique Méndez.

Esta familia Coronel, avecindada en Tuy, era muy adinerada merced a su profesión de mercaderes.

Cuando huyó Antonia Saravia llevó consigo unos 60.000 ducados en moneda. Catalina de León tenía unos 2.500 ducados. Tomás Coronel poseía unos 233.000 reales y Marcial Pereira Saravia dejó en créditos a su favor por valor de 363 mil reales, cantidades todas muy respetables, dado el numerario que circulaba en aquella época.

Dentro de la catedral de Tuy existían antiguamente unos grandes lienzos apaisados, encuadrados o montados sobre sendos marcos de madera, en que constaban pintados al óleo los nombres de muchas de las personas arriba nombradas pertenecientes a las referidas familias de judíos que fueron reconciliados por la Iglesia o castigados en el año 1614 y especialmente en el 1617. Conservábanse allí hasta hace pocos años al público, como testimonio perenne de su judaísmo y para los efectos del “Estatuto de limpieza de sangre” en que nos ocuparemos a continuación.

De los citados canónigos no tenemos más noticias, ni sabemos el rumbo que habrán tomado después de la aprobación del “Estatuto” en agosto de 1617.

Hacia el año 1595 habían comenzado a acudir a Tuy, huyendo de Portugal, varias familias judías que se decían convertidas al cristianismo, las cuales estaban amenazadas por el Tribunal de la Inquisición que funcionaba en Coimbra. En Tuy se sospechó pronto que había sido ficticia su conversión, merced a su conducta ambigua que parecía obedecer al siguiente hecho histórico:

Cuando en Francia tuvo lugar la expulsión de los judíos durante la minoría de Carlos VI, los que residían en Arlés, angustiados por la persecución de que eran objeto, se dirigieron al Gran Exilarca de aquel entonces residente en Constantinopla, al que expusieron su situación. Y aquel magnate les contestó lo que puntualmente traducimos:

“Decís que el Rey de Francia quiere que seáis cristianos. Haceos cristianos ya que otra cosa no podéis, pero guardad la Ley de Moisés en vuestro corazón.”

“Decís que van a quitaros vuestros bienes. Haced a vuestros hijos comerciantes y por medio del tráfico apoderaos poco a poco de los bienes de ellos.”

“Os quejáis que se atenta contra vuestra vida. Haced a vuestro hijos médicos y boticarios, que les quiten a ellos la vida impunemente.”

“En cuanto a los que decís que destruyen vuestras Sinagogas, haced a vuestros hijos canónigos y curas que destruyan sus iglesias.”

“Respecto a las grandes vejaciones que sufrís, haced a vuestros hijos abogados y notarios, personajes de los que ordinariamente influyen en los negocios públicos y así dominaréis a los cristianos, ganaréis sus tierras y os vengaréis de ellos.”

“No os apartéis un punto de este camino que os trazamos y veréis por experiencia que tanto más lograréis encumbraros cuanto más os abatáis”.

“V.S.V.S.F.F. Príncipe de los Judíos de Constantinopla a XXI de diciembre de 1496.”

Este importante documento está tomado del libro del Abate Bouis “Le Royale Touronne del Bous d’Arlés”, Avignon, 1641, tomo I, pág 474-479.

Documento es este que parece fue la norma de los judíos en España y particularmente en Galicia. Por de pronto nos consta que en los días que estamos estudiando existían pudientes mercaderes en Tuy, una médica en Vigo, un notario en Salvatierra y tres canónigos en la catedral de Tuy. Prescindo de los judíos que vivían en Ribadavia, próximos a los de Orense.

En vista de las sospechas que recaían sobre la conducta religiosa de estas familias, comenzaron los miembros más destacados del Cabildo Catedral a tratar de impedir que se infiltrasen en estado eclesiásticos y, especialmente, en el Cuerpo Catedralicio. Después de varios proyectos, en 12 de enero de 1601, en una reunión capitular, se aprobaron unas constituciones, muy sabiamente meditadas, en virtud de las cuales debían hacer informaciones públicas y juradas no solo acerca de los antecedentes personales sino también de los ascendientes director y colaterales hasta la cuarta generación de cuantos aspirasen a los cargos de Dignidades, Canónigos, Racioneros, Capellanes, Sacristanes y demás clero, a fin de impedir que pudiesen obtenerlos quienes no estuviesen limpios y exentos de manchas familiares de judíos, herejes o penitenciados por la Inquisición.

Tropezó este “Estatuto” con grandes dificultades durante varios años para impedir que tuviese carácter legal obligatorio, merced a influencias desplegadas contra él, por lo cual el Cabildo tuvo necesidad de enviar a Roma, en enero de 1615, al Canónigo Penitenciario, Dr. Martín Padilla, con cartas de recomendación del Obispo D. Juan de Valdemora y el Rey Felipe III para su embajador en Roma y para varios Cardenales, a fin de obtener la aprobación pontificia del “Estatuto”. También en Roma se hallaron tropiezos en un principio para esta aprobación, pero al fin en 22 de marzo de 1617 otorgó Su Santidad Paulo V la Bula de su aprobación para la Catedral y toda la Diócesis de Tuy, la cual se conserva en el Archivo Capitular.

 

Faro de Vigo, sábado 5 de febrero de 1938.

III
Al regresar a esta ciudad a principios de agosto del mismo año el Dr. Padilla, trayendo la referida Bula, fue recibido con gran regocijo, haciéndose manifestaciones públicas de entusiasmo y alegría, la cuales alcanzaron gran apogeo el día 15 del mismo mes con motivo de ser aquella promulgada y jurado solemnemente el Estatuto.

En este día, después de la Misa Coral de la Asunción de la Santísima Virgen se celebró otra solemnidad. El Obispo con todo el Cabildo y demás clero catedralicio se dirigió al Archivo Capitular donde el Deán recogió el documento pontificio y se organizó una procesión acompañada con la música de la Catedral y las chirimías por las naves. Cantose al llegar al Altar un solemne Te Deum e inmediatamente otra Misa conventual. Al llegar al Evangelio acercose el Prelado al altar y tomando la Bula pontificia, la puso sobre su cabeza y puesto de rodillas juró sobre los Santos Evangelios por sí y en nombre de todos sus sucesores observar y hacer observar dicho “Estatuto”. Hicieron después lo mismo individualmente todas las dignidades, canónigos, racioneros y demás clero. Seguidamente subió al púlpito en P. F. Juan Galindo, predicador del convento de Santo Domingo, y habló acerca del acto que se celebraba, continuando después la Misa.

Durante tres días consecutivos se celebraron fiestas y regocijos populares con fuego artificiales, máscaras, paseos públicos, iluminaciones en todas las casas, etc.

Tanta importancia se dio a este acto en toda la diócesis a la aprobación del Estatuto que se consideró su fecha como signo de una nueva era en la vida diocesana.

Tenemos testimonio de ello en la lápida de granito que se esculpió en la antigua iglesia de san Nicolás de Torroso en el partido de Mos-Porriño, con motivo de la construcción de la antigua iglesia de Cerdedelo, hoy agregada a la actual de San Mamed de Torroso.

En la pared exterior del templo se grabó la inscripción siguiente, escrita con varios nexos, abreviaturas y letras mayúsculas y minúsculas, muy irregulares que nosotros regularizamos para mayor claridad. Dice así:

ESTA IGLESIA SE HIZO AÑO DE 1617 EN QUE LA

IGLESIA DE TUY FUE LIBRE DE JUDIOS Y PUBLICO EL

ESTATUTO DE ROMA POR PAULO V: OBISPO DON JUAN

GARCIA DE VALDEMORA: LUIS PEREIRA ABAD QUE HIZO A

SU COSTA CON LICENCIA DE D. GABRIELQUIROS SOTOMAYOR

Como recuerdo de la intromisión de los judíos en la Catedral, dejaron en el claustro de la misma un testimonio epigráfico que da a conocer la audacia de aquellos y que hemos hallado buscando signos lapidarios de obreros. Es una representación esculpida groseramente como hecha de prisa y a escondidas, del candelabro se siete brazos de la Sinagoga. Está en el ángulo del basamento de la arcada del claustro debajo del machón-pilastra fronteriza a la puerta del cuarto de música, al lado de la puerta que del templo va al Claustro. Hela aquí:

Al reproducirla en FARO DE VIGO como curiosidad histórica, publicamos también las letras inmediatas situadas a los lados del candelabro, las cuales no acertamos a interpretar. Solo aparece clara la palabra ARIE, pero nada nos dicen los demás signos epigráficos que la acompañan. El signo anterior a esta palabra es la letra hebrea Dhaleth equivalente fonéticamente a Dh, que significa “puerta”, e ideológicamente “seguridad” y “justicia”. Son dignos de estudio los signos que acompañan a estas letras. ¿Qué objeto se propuso el grabador de este candelabro sinagógico? Es algo simbólico y misterioso.

Terminaré este ya largo artículo con una anécdota histórica acaecida recientemente.

Visitando hace pocos años un ingeniero judío que vivía en Lisboa, una aldea del Norte de Portugal, y hallándose en su cementerio estudiando una lápida sepulcral con caracteres hebreos se le acercó un labrador y preguntándole que hacía, le contestó que copiaba aquellas palabras para recoger notas de familias antiguamente expulsadas de Portugal, que eran judías. El labrador oyendo que era judío el caballero aquel pronunció una palabra convencional en hebreo y levantándose aquel le contestó con otra palabra también hebrea y se abrazaron como correligionarios. El paisano manifestó entonces que era judía toda su familia emboscada en el país desde siglos pasados, que en su casa todos los varones estaban circuncidados y que practicaban todos los ritos judaicos, sin perjuicio de bautizarse todos y asistir a los actos de culto cristiano por temor a los padres (sacerdotes) y a sus convecinos.

Esta noticia publicada en un trabajo en el Tomo I de la revista de Lisboa “Arqueología e Historia”, nos da a conocer la habilidad y perfidia judaicas en los pueblos donde viven encubiertos o conocidos. Esta misma era la conducta de los que vivían en Tuy y de las personas que actualmente militan en las sociedades secretas, especialmente en la Masonería, que hija directa del judaísmo. Conviven hipócritamente con los buenos españoles y con los católicos de pura cepa y hasta toman parte en los actos de patriotismo y de religión, mientras que secretamente asisten a las LOGIAS y asociaciones de las TRAS LOGIAS cooperando con su labor e influencia en la guerra contra la Religión y la Madre Patria.

Juan Domínguez Fontenla

De la Real Academia Española de Historia

Faro de Vigo, domingo 6 de febrero de 1938 



[i] Martínez Tamuxe, Juan: “Don Juan Domínguez Fontenla, notable historiador e ilustre guardés” en Tui. Museo y Archivo Histórico Diocesano VIII (1998), pp. 47-87.

[ii] Martínez Tamuxe, Juan: Op. Cit. Pp. 53-54.

[iii] Martínez Tamuxe, Juan: Op. Cit. P. 58.

[iv] Domínguez Fontenla, Juan: “Un gallego ilustre: Francisco Sánchez era natural de Tuy” en Faro de Vigo de 26 de xullo de 1937. Reproducido en Festas San Telmo 2023 – Ano Francisco Sánchez”, Tui, 2023

[v] Bravo López, Fernando: “La historiografía ante la correspondencia apócrifa entre los judíos de España y los de Constantinopla: una revisión crítica” en Studia histórica, Historia Moderna, 38, n. 2. Universidad de Salamanca (2016), pp. 467-502

[vi] Iglesias Almeida., Ernesto: “Los signos lapidarios de la Catedral de Tuy en los siglos XII y XII” en Tuy. Museo y Archivo Histórico Diocesano, vol II (1977), p. 145.

A noite de San Xoán en Tui

$
0
0

Esta noite de San Xoán é unha das datas con máis significacións do calendario anual. Nesta xornada se mesturan tradicións ancestrais que seguen evolucionando consonte os novos ritmos sociais e a propia evolución da nosa sociedade.


Nas festas tradicionais atopamos dous elementos: dinamismo e complexidade. Dinamismo por que nestas festividades, aínda que se chaman tradicionais existe un permanente cambio ao longo dos tempos. Complexidade por que nestas celebracións confluen numerosas manifestacións culturais: identificativas, relixiosas, lúdicas, estéticas, etc.

Pero, con todo, esta xornada segue a concentrar un inxente acervo da nosa cultura popular que se transforma e muda pero sen desaparecer.

Reproducimos un delicioso artigo publicado no xornal “Faro de Vigo” no ano 1954 polo cronista tudense, Manuel Fernández-Valdés Costas que recolle as tradicións que hai agora 70 anos existían arredor desta festividade e comprobaremos a evolución desta festa onde desaparecen costumes, outras se manteñen e se incorporan novos rituais, como, por exemplo, as “sardiñadas” descoñecidas naqueles tempos.

Manuel Fernández-Valdés é unha referencia básica para achegarmonos ao coñecemento do patrimonio cultural intanxible de Tui. Son numerosos os seus artigos e traballos sobre a etnografía da nosa contorna, feitos sempre con rigor e recollendo datos e costume, moitas delas hoxe desaparecidas ou transformadas. Os traballos de Fernández-Valdés ocupan numerosos posts deste blog e mesmo unha achega a súa biografía e traxectoria (http://tudensia.blogspot.com/2018/02/manuel-fernandez-valdes-costas-unha.html ).

Hoxe ás celebracións arredor desta noite de san Xoán seguen gozando, na nosa contorna, de amplo seguimento e forza, expresando a vitalidade da nosa cultura popular que conserva e transforma as tradicións herdadas dos nosos devanceiros e que expresan de xeito nitido a nosa identidade colectiva.


NOCHE DE SAN JUAN

 

Todos los pueblos, en todos los tiempos, celebraron con distintos ritos el solsticio de verano cuando el sol llega a su mayor elevación sobre el horizonte.

El es triunfo del padre Sol. Son elementos de este rito el agua y el fuego.

Esta fiesta de origen pagano fue perseguida duramente por la Iglesia. En el Concilio de Constantinopla prohibió las hogueras, que son su manifestación más universal. San Eloy, en el concilio de Noyon, decía en el siglo VII: “Que nadie en la fiesta de Sam Juan celebre los solsticios por danzas y cantos diabólicos. Que nadie haga lustraciones (rociar con agua lustral, etc.)”.

La Iglesia en la imposibilidad de desarraigar totalmente estas prácticas, trató de encauzarlas bajo un símbolo religioso, y hoy el culto de San Juan y el solsticio de verano están de tal modo enlazados que no hay más que una fiesta: la de San Juan, aunque con reminiscencias paganas, cada vez más reducidas.

En Tuy, como en todas partes, se conjugaban ambos elementos tan opuestos: el agua y el fuego. La gente joven corría a beber agua de las nueve fuentes, para preservarse del bocio; había quien se bañaba en el Miño, al filo de las doce de la noche. Las novias conocían la profesión de sus futuros novios abriendo un huevo de gallina negra en un vaso de agua fría, a las doce de la noche. El agua lustral se preparaba dejando en maceración en agua, toda la noche, al sereno, hierbas olorosas como espliego, romero, tomillo, hierba luisa, etcétera, y por la mañana se practicaban abluciones rituales con este brevaje. Así evitaban enfermedades de la piel, principalmente la sarna.

El rito del fuego tenía su principal manifestación en las hogueras –“cachelas”-, alrededor de las cuales bailaban mozos y mozas y saltaban sobre las llamas.

Se han dado muchas explicaciones sobre el origen de esta práctica. Algunos la creen reminiscencias de ritos prehistóricos y de ceremonias de adoración del fuego. En rigor se trata de un acto de purificación. El fuego fue siempre considerado como el elemento purificador por excelencia. Ovidio en sus “Fastos” ya habla de este rito.  Dice que, al fundarse Roma, antes de trasladarse a la nueva ciudad, mandó Rómulo encender fuegos delante de las tiendas e hizo saltar al pueblo sobre las llamas para purificarse.

Al culto solar, tan relacionado con el fuego, corresponde la costumbre de ver bailar al sol en la madrugada de San Juan, mirándolo a través de una “peneira”.

En honor a San Juan se hacían grandes altares, algunos con dosel y con un simulacro de jardín delante, en el que un surtidor hacía las delicias de los niños. Estos altares no desaparecieron totalmente, pero quedaron reducidos a su más simple expresión. En la plazuela del Placer se hacía un altar con pretensiones, y se iluminaba toda la plaza con faroles de colores; y amenizada por una gaita se organizaba una animada verbena de barrio.

La fórmula petitoria en los altares es: “¡Alumbrar a San Juan Bautista!” En Gerona iban los mozos con un carro pidiendo de puerta en puerta: “¡Para las hogueras de San Juan!” Y recogían leña, muebles viejos y otros combustibles. Este paralelismo nos hace suponer que las luces de San Juan son un eco de las hogueras paganas.

Esta noche anda suelto el demonio. Lo mismo ocurre en Nochebuena, solsticio de invierno.

Era noche de gamberrismo, como se dice ahora. Las gentes subían del río, después de medianoche, y mientras unos grupos cantaban:

                              “¡A coller o trebole

                              na noite de San Xoán!”

otros cometían toda clase de desafueros arrastrando los bancos del Paseo del Campo de la Feria o cambiando las muestras de las casas comerciales.

Y una vez, una mañana de San Juan, vieron atónitos, los madrugadores, la gran chistera que anunciaba la sombrerería de Medina en el centro del palco de la música y en un acreditado comercio de la Corredera una muestra que decía “Profesora en partos”.

Manuel Fernández-Valdés Costas

Faro de Vigo, xoves 24 de xuño de 1954.

Martín Rodriguez, apaixoado ilustrador tudense

$
0
0

Chegou esta mañá do martes 18 de xullo a triste noticia do falecemento nas terras da illa de Tenerife de Martín Rodríguez Álvarez, o recoñecido debuxante tudense que tantas láminas da súa querida terra ten elaborado e popularizado.


Asinaba en numerosas oportunidades como “Martín de Tuy”, lembrando a nosa cidade onde nacera en 1938 e como tantos outros tudenses daqueles duros anos da posguerra atopou na carreira militar, no seu caso na Armada, un camiño profesional que o levou ata as terras das Illas Canarias, en concreto Santa Cruz de Tenerife, onde desenvolveu a súa vida profesional e familiar. O pasado ano, no decurso da súa última estadía en Tui o Concello tudense concedeulle un recoñecemento público coa concesión dunha “Mención honorífica especial” pola súa actividade e traxectoria.

Con amigos e veciños que o acompañaron na entrega polo Concello da
"Mención honrífica especial" o 9 de xuño de 2022

Editou en Tui dous libros; por unha parte, “Tuy en blanco y negro” (1985) que recolle unha ampla escolma das súas estampas tudenses, realizadas cunha depurada técnica na plumiña e unha equilibrada composición. As súas imaxes son sempre unha recreación persoal que partindo da realidade e as súas lembranzas recolle unha visión dos diversos espazos e paisaxes tudenses cheas de sabor e plenamente recoñecibles por calquera tudense ou coñecedor desta terra.

Mais recentemente, no ano 2018, editou “Recuerdos de juventud” que recolle unha ampla rememoración dos seus anos mozos, das súas amizades e vivencias... que resulta de gran interese para achegármonos aos anos da década dos cincuenta en Tui.

Mantivo sempre unha intensa paixón por Tui, acrecentada pola súa condición de emigrante, e que transmitiu a través da súa obra artística e os seus escritos, moitos deles manuscritos cunha característica caligrafía, na que tamén expresaba a súa habelencia artística. Tantos tudenses conservamos, con cariño, as súas cartas e dedicatorias por esa artística escritura na que estaban confeccionadas.

Neste triste momento en que Martín Rodríguez parte desta terra nunha nova singradura temos a fortuna de contar cunha ampla obra que garante que sigamos lembrando durante moitos anos a Martín, pois as súas ilustracións forman parte xa da memoria colectiva dos tudenses, que se identifican coas súas láminas que todos sentimos como próximas e evocadoras da nosa terra.

Tamén dedicou unha especial atención a recoller nos seus debuxos as terras de Tenerife, as súas tradicións e moi especialmente a súa característica arquitectura tradicional, que ten nos balcón de madeira tallada a súa mais fermosa expresión.

Martín Rodríguez Álvarez forma parte xa da nómina de artistas tudenses que o longo dos tempos coa súa capacidade artística nos teñen enorgullecido como cidade e nos teñen enriquecido coa súa sensibilidade e competencia nas artes.

Viewing all 229 articles
Browse latest View live