"Aventureros tudenses"
"El Lazareto de Valença" e a canción do "bicho"... humor fronte a epidemia
Postada: Feliz 25 de abril aos nosos lectores de Portugal!
P. José Noval, un dominico tudense na China do sec. XVIII
Parlamentarios tudenses VI: Militares (Pedro Cuenca e Alejandro Marquina), propietarios (Joaquín Vázquez de Puga) e republicanos (Severino Martínez Barcia)
Lembranza de D. Antonio Hernández Matias
Artigos de investigación no ámbito histórico e bibliográfico:
- “Biblioteca del Seminario Mayor de San José de Vigo. Catálogo de libros antiguos (s. XVI – XVIII)” en Tuy, Museo y Archivo Histórico Diocesano II (1977)
- “Colección de impresos y pliegos manuscritos. Biblioteca del Seminario Mayor San José de Vigo” en Tuy, Museo... III (1980)
- “Un incunable del
- “Luis Marliano ( 1463?-1521 ): un obispo de Tuy en la corte de Carlos V”. En Compostellanum, Vol. 31, Nº. 1-2 (Enero-Junio), 1986
- “Luis Marliano ( 1463?-1521 ): un obispo de Tuy en la corte de Carlos V: apéndice documental”. En Compostellanum, Vol. 33, Nº. 1-2 (Enero-Junio), 1987
- “Vacante continuada y entredicho en el Obispado de Tui (1505-1514)” en Tuy, Museo... V (1989)
- “Archivo capitular, Diócesis de Tuy-Vigo” en Memoria Ecclesiae,Nº. 1, 1990
- “El milenario de San Pelayo” en Tuy, Museo... Op. Cit. VII (1994)
- “Documentos e impresos sobre Ordenes Monásticas en la Biblioteca del Seminario Mayor de Tui-Vigo” en Memoria Ecclesiae, Nº. 6, 1995.
- “Episcopologio tudense. D. Luis Marliano (1517-1521). Un obispo de su tiempo”. Castellum Tyde , revista do Instituto de Estudios Tudenses, nº2 (2008).
- “El Seminario Mayor de Vigo: 50 años de historia” en TelmusNº. 2, 2009.
- “Peregrinación a Santiago. Itinerario espiritual de un peregrino con crisis de fe en la mochila. De Roncesvalles a la tumba del Apóstol” En Compostellanum, Vol. 57, Nº. 3-4, 2012, págs. 119-140
Parlamentarios tudenses VII: o cacique da Restauración, Ezequiel Ordoñez González
Aí ven o maio....
moito podemos falar
c’as cousas do Municipio
que sacamos a airerar.
pra non molestar
daremos unha d’area
de despois outra de cal
Estamos muy contentiños
cos proyeutos d’este Alcalde
imos ver si será un feito
ou será falar de balde.
sacúdeos ben
teñen qu’andar dereitiños
e depresa como un tren
Nosas comunicacións
funcionan como lle cadra
o teléfono e correos
e os coches que son tartanas
hasta Pontevedra
tes que facer máis trasbordos
que para ir a Venezuela.
que non sea mentideiro
que cando mande as noticias
non lle chame o blanco, negro.
porque o ano pasado
non nombrou os nosos versos
e puxo outros cambeados
non cair nada pesados,
van salindo muitas cousas
que son a salsa d’os “mayos”.
que o pasen ben,
que teñan moita sorte
inda que nada nos den.
empuxemos todos
para que Tui non morra
e conserve os seus tesouros.
Tui está enfermo
e hai que curalo,
e ver si nos damos
algunha no cravo
Para criticar cousas
hai un gran filón
solo con meterse
coa Corporación
a quen lle compita
a Cámara de Comercio
diganos qué pinta
Sal primavera,
Sal luz y encanto
Que alegras la tierra
O relato tudense do século XI da viaxe de Trezenzonio (San Terzón) á illa do Paraíso
O relato tudense do século XI da viaxe de Trezenzonio (San Terzón) á illa do Paraíso (e II)
Unha xoia descoñecida: O Pontifical tudense do sec. XIII
Parlamentarios tudenses (VIII): Mariano Ordoñez, a sucesión caciquil
Dende as eleccións de 1903 ata 1923, cando remata o réxime da Restauración, coa chegada da Ditadura de Miguel Primo de Rivera, repetira sempre como deputado polo noso distrito Mariano Ordoñez García, nado en Madrid no ano 1874, fillo do primeiro matrimonio de Ezequiel Ordoñez González, que foi tamén deputado polo distrito entre 1876 e 1901. Estudiou primeiramente Mariña que abandonou para cursar Dereito na Universidade de Madrid, culminando co seu doutoramento. Casou con Francisca Romero Zuleuta, filla do famoso político Francisco Romero Robledo, do Partido Conservador de Cánovas e con que traballara intensamente o seu pai Ezequiel Ordoñez.
Ao residir permanentemente en Madrid tivo de apoiarse, para manter o control do distrito tudense, de modo máis notorio, na rede de influencias herdada, a que argallara o seu pai para manter o seu dominio político na comarca; un dos seus “delegados” foi Venancio Lorenzo, moitos anos Alcalde de Tui. “Para contrarresta-los ataques que La Integridad propinaba a Ordoñez, Venancio Lorenzo fundou El Vencejo, no ano 1905, e no 1907 El Aloya, no que Ordoñez, que era seguramente quen o pagaba, publicaba semanalmente unha crónica”. "La Integridad" com xa comentamos nesta serie de posts defendía posturas integristas, máis conservadoras que ás dos Ordoñez.
Cando morreu Venancio Lorenzo, substituíuno o rexistrador da propiedade, José Herraiz, incondicional do ordoñismo tudense. Cando Ordoñez casou, Herraiz regaloulle un xogo de té. Isto é o que explica que aparecera un xornal contra Ordoñez, titulado La Tetera(1913). Unha das acusacións que desde este xornal e desde outro, maurista, e tamén oposto a Ordoñez, La Opinión(1908) se lle facian a Ordoñez era o seu afastamento de Tui e de non conseguir nada para o seu distrito.
Mariano Ordoñez ocupou numerosos cargos públicos e varias carteiras ministeriais: Director general de Agricultura al término del “gobierno largo” de Maura (1909) y subsecretario de Hacienda en 1913 ya bajo la obediencia datista, regentó dicha cartera a título de interinidad en tres ocasiones (del 8 al 20 de octubre de 1914; del 4 de agosto al 6 de septiembre de 1915 y del 19 de septiembre a octubre de 1917), se convertiría en un ministro comodín en la crisis del estado canovista. Titular de la cartera de Gracia y Justicia en el último de los gabinetes presididos por Eduardo Dato (del 1 de septiembre de 1920 al 8 de marzo de 1921), pilotó la de Hacienda en el gobierno encabezado por Manuel Allendesalazar (del 5 de julio de 1921 al 13 de agosto del mismo año). En los pródromos de la dictadura, el cordobés Sánchez Guerra lo designó, primero, responsable del Ministerio de Marina (del 8 de marzo al 1 de abril de 1922), para pasar luego a encargarse del de Gracia y Justicia de manera más prolongada (del 1 de abril al 4 de diciembre de 1922).
Paradoxal resultou que sendo ministro foi cando se produciron os tráxicos sucesos de Sobredo, na parroquia tudense de Guillarei, o 28 de novembro de 1922, no decurso dunha mobilización dos labregos en contra dos embargos pola falta de pagamento das rendas forais; tras unha carga da Garda Civil houbo tres mortos, “os mártires de Sobredo”. Este feito provocou un forte desgaste seu diante da opinión pública. Paradoxal porque “Sobredo, preto de Guillarei, pertenecía ó distrito do Ministro. O gobernador que ordenou actuar con contundencia fora nomeado por Ordoñez. Os mortos eran os seus súbditos, de acordo coa concepción feudal que Ordoñez tiña do seu distrito. Cousas da vida. Se non fose por nós ninguén hoxe falaría de Ordoñez, pero os mortos de Sobredo son conmemorados tódolos anos e os seu nome figura para sempre nun monumento varrido pola barbarie franquista, pero novamente ergueito polo pobo.”
Mariano Ordoñez foi un exemplo do modelo caciquil da Restauración baseado na creación e mantemento de redes clientelares entre os electores e na “fabricación” dos resultados electorais. A súa escasa presenza no distrito afondou aínda máis este divorcio coa sociedade á que teoricamente representaba. Evidentemente a súa influencia e presenza no goberno propiciou á realización de obras públicas e múltiples “favores” que estaban na base deste sistema caciquil. Morreu o 30 de xuño de 1938 en Madrid.
Nos comicios de 1896 accede por única vez ao Congreso, en representación do distrito de Chantada, o tudense Ricardo Fernández Pérez de Soto. Nacera en Tui en 1853, fillo de Plácido Fernández Gándara, administrador de rendas en Tui e do comité tudense do Partido Republicano Federal. Ricardo Fernández cursou Leis en Compostela e, segundo informa Manuel Fernández-Valdés, obtivo a súa licenciatura ao 19 anos, “entro de pasante, en Madrid, en el bufete de Monterio Rios, buen amigo de su padre. (Montero Rios foi un dos principais politicos galegos en Madrid nas últimas décadas do XIX e primeira do XX, chegando a presidir o Consello de Ministros en 1905).
Ricardo Fernández Pérez de Soto, baixo a tutela de Montero Ríos (de quen logo se desvinculou), foi concelleiro, ao 26 anos polo distrito de Palacio e tenente de Alcalde de Madrid, deputado provincial madrileño e presidente da Deputación Provincial.
Acadou, paralelamente, grande sona como criminalista, especialmente no proceso do crime de Luciana Borcino, de Baiona, viuva do vigués José Vázquez Varela. A defensa que realiza da acusada do “Crimen de Fuencarral” dalle unha fama extraordinaria en toda España, sendo reproducido por toda a prensa.
Recollemos o relato de Manuel Fernández-Valdés: El crimen de Fuencarral, fue uno de los dramas que mas apasionaron a la opinión y cuyo recuerdo pervivió durante largos años. Tuvo extraordinaria repercursión lo mismo en España que en el extranjero.
El 2 de julio de 1888 apareción asesinada en su casa de la calle Fuencarral de Madrid, Doña Luciana Borcino, viuda de Vázquez Varela (...) Fue procesada la sirvienta Higina Balaguer, que se declaró culpable. Los técnicos coincidieron en que el crimen no pudo llevarse a cabo por una sola persona. Era voz pública que el crimen fue cometido por el hijo de la víctima, pero éste, que estana detenido en la Cárcel Modelo, al cometerse el asesinato, probó facilmente la coartada. Higinia, que al parecer no quería comprometer a alguna persona de quien esperaba su salvación, acusó entonces a su amiga Dolores Avila (e tamén a súa irmá Maria Ávila), y el señor Pérez de Soto se encargó de su defensa.
La vista tuvo una amplia resonancia en España y en el extranjero. El fiscal pedía pena de muerte para Higinia y para Dolores Avila. El defensor Pérez de Soto pronunció uno de sus mejores discursos consiguiendo la absolución de su patrocinada María (e unha condena de dezaoito anos para Dolores). Fue clamorosamente aplaudido y la multitud le arrancó materialmente de su coche para llevarle en hombros a su domicilio.
El discurso fue reproducido integramente en casi todos los periódicos de España y por muchos extranjeros. Por suscripción popular, iniciada por los periodistas que hacen información en los Tribunales, se le regaló una corona de laurel de plata y un album con muchos miles de firmas, hoy en poder de los herederos de su hermana Lucia. Entre los firmantes figura D. Eugenio Montero Rios, que le felicitó efusivamente, restableciéndose la buena armonía de otro tiempo.
Higina Balaguer foi a última persoa executada públicamente no patíbulo instalado na Praza da Cebada de Madrid, posteriormente as execucións serían nas propias cadeas. Este crime, novelado por Benito Pérez Galdós, foi o inicio das crónicas de sucesos na prensa española.
Ricardo Fernández Pérez de Soto faleceu en Madrid o 5 de outubro de 1905 con 52 anos, interrompéndose unha traxectoria ascendente na vida pública española.
Francisco Sánchez, en galego na revista "Nós" en 1922
O 30 de outubro de 1920 sae do prelo o primeiro número da revista “Nós: Boletín mensual da cultura galega, órgao da Sociedade Galega de Pubricación Nós” e como sinala nas súas primeiras verbas: Pra ledicia de todos e para enseño de moitos”.
A revista “Nós” comeza a súa andaina editada en Ourense, nos seus primeiros quince números, para continuar logo por imprentas de Pontevedra, A Coruña e, finalmente, na imprenta de Anxel Casal en Santiago de Compostela onde será editado o último número pouco antes da sublevación militar do 18 de xullo de 1936, non chegándose a distribuír ao ser queimados os exemplares (agás dous) xunto coa imprenta de Anxel Casal polos sublevados. Pero a revista mantivo sempre como lugar de procedencia e sede a cidade de Ourense.
A revista “Nós” ten unha singular importancia para a cultura de Galicia. Os primeiros responsábeis de Nós foron: Vicente Risco, director; Arturo Noguerol, xerente; Xabier Prado “Lameiro”, redactor xefe; Xulio Gallego, secretario de redacción; e Ramón Cabanillas, Alfonso R. Castelao, Antón Losada Diéguez, Ramón Otero Pedrayo e Florentino López Cuevillas, redactores. O deseño gráfico da revista ao longo da súa historia sería obra de Castelao. Este é o cerne do que hoxe coñecemos como “xeración Nós” que tan transcendental papel ten xogado na revitalización da nosa cultura e a nosa lingua.
Como sinala Prudencio Viveiro, “a misión fundamental da revista Nós foi a modernización da cultura galega, facendo fincapé no propio, mais tamén abríndose ás culturas europeas do seu tempo, nomeadamente aquelas coas que se pretendía entroncar: Irlanda e Portugal. Así, os máis relevantes autores irlandeses ˗como William Butler Yeats ou James Joyce˗ ou portugueses ˗como Teixeira de Pascoães˗ publicaron en galego nas páxinas de Nós. A revista contribuíu, deste xeito, ao coñecemento das últimas novidades culturais a nivel europeo.
O nacionalismo de Nós fai fincapé no propio, mais non só para consumo interno, senón para contribuír desde Galiza á cultura universal. Xa que logo, a revista recollía artigos de carácter científico, de diversas disciplinas, ademais de manter ao longo da súa historia a sección «Os homes, os feitos, as verbas», resumo da actualidade cultural do momento.”
Neste ano está preparada unha intensa programación commemorativa deste centenario que, con permiso da pandemia do Covid19, chegará a numerosos lugares de Galicia pero especialmente a Ourense.
Nesta arela multidisciplinar da revista, no seu número 12 de 25 de agosto de 1922, o primeiro dos artigos que publica é o titulado “O filósofo de Tuy” dedicado á figura do tudense Francisco Sánchez e que tras esta primeira entrada cunha introdución á obra e biografía do filósofo, continuará coa tradución ao galego da principal obra de Francisco Sánchez, Quod nihil scitur. A tradución se publica nos seguintes números: 14-15, 19-23, 26-27, 30, 35-37, 40, entre 1922 e 1927
Xa en Tudensia nos temos ocupado en varias oportunidades da senlleira figura de Sánchez abordada dende diversas perspectivas: (http://tudensia.blogspot.com/search?q=Francisco+S%C3%A1nchezhttp://tudensia.blogspot.com/search?q=Francisco+S%C3%A1nchez) .
Tamén lembrar a magnifica Biblioteca Virtual sobre Francisco Sánchez da Fundación Ignacio Larramendi que amais de recoller todas as obras do médico e filósofo tudense publica un máis que interesante estudo de Rafael V. Orden Jiménez, profesor de Historia de la Filosofía na Universidade Complutense de Madrid. Unha iniciativa que temos de agradecer a “tudense” Luis Hernando de Larramendi pois foi o seu empeño o que impulsou esta web altamente recomendable: http://www.larramendi.es/francisco_sanchez/es/micrositios/inicio.do
Este traballo sobre Francisco Sánchez e a súa principal obra, Quod nihil scitur, é toda unha primicia ao traducir a obra filosófica por ver primeira do latín para facela accesible ao público, demostrando a importante achega que se ofrece dende á revista “Nós” á recuperación da figura do filósofo tudense do século XVI.
Como sinala Rafael Orden : Sánchez ha sido adoptado por el nacionalismo gallego como una de sus figuras renacentistas emblemáticas, y no debe extrañar por ello la pronta traducción de su obra más reconocida al gallego en la revista nacionalista Nós, que se enorgullecía en los años veinte del siglo pasado por haber sido la primera en ofrecer en una lengua europea moderna una traducción de Quod nihil scitur. Esto explicaría, además, una curiosidad historiográfica, a saber, que una parte apreciable de la investigación sobre Francisco Sánchez en español se haya desarrollado en el marco de instituciones científicas y académicas de Galicia o por investigadores ligados a la cultura gallega, incluso más allá del Atlántico, pues sólo por este motivo de su procedencia se explica que el Centro Gallego de Montevideo promoviese en el año 1929 una conferencia sobre Francisco Sánchez a cargo del filósofo uruguayo Luis Gil Salguero, la cual publicaría al año siguiente en la revista del propio Centro.
Andando os anos outro médico tudense, Darío Álvarez Blázquez dedicara a súa tese de doutoramento á figura do Sánchez, editada no ano 1964 nunha monografía: “Francisco Sánchez, “El Escéptico”: un gallego precursor”.
Pero recuperemos a edición na revista “Nós” da obra sancheciana. A tradución da súa obra e a introdución a realiza Xan Aznar Ponte. Non existe un estudo sobre este profesor de filosofía que naquel ano 1922 exercía a docencia no Instituto de Ourense.
Xan Aznar foi premio extraordinario de filosofía na Universidade Central de Madrid e posteriormente foi pensionado pola Junta de Ampliación de Estudios. En 1920 e tras unha brillante oposición é nomeado catedrático de “Psicoloxía e Lóxica” no Instituto de Ourense.
Anos despois continuará a súa carreira profesional no Instituto de Cuenca, onde en 1931 permuta a súa praza pola de Ávila que ocupaba outro galego e compañeiro de publicación na revista “Nós”, Eugenio Montes Domínguez. Ocupando a praza de Ávila, tras o estourido da Guerra Civil, é sometido en 1937 a un proceso de depuración na súa condición de “catedrático de psicoloxía e lóxica e de ética e rudimentos do Dereito”. Proceso que determina a súa “separación definitiva del servicio y la baja en el escalafón respectivo del citado Catedrático”. Posteriormente no ano 1940 presenta un recurso e aceptase unha aminoración da pena, de tal forma que logra reincorporarse máis adiante de novo á docencia aparecendo nos anos cincuenta como catedrático no Instituto de Alcalá de Heneres. Faleceu en Madrid 8 de abril de 1960, estaba casado con María Losada Drake.
Xan Aznar Ponte é compañeiro de Instituto de Ourense con Ramón Otero Pedrayo, e está vinculado ao grupo de intelectuais da revista “Nós”. Otero dixo sobre “Juanito” Aznar Ponte: “ Aznar ten lido moito e boa filosofía e literatura. Grande amigo, non gosta con entusiasmo calmo senón dunha súa independencia de “far niente” e de libros, millor de finas esencias de libros. Un admirable alumno de Montaigne”.
Os coñecementos de Xan Aznar da filosofía moderna e da historia da filosofía consolidados na súa estadía en Europa, como bolseiro da Juan de Ampliación de Estudios, encaixan perfectamente co espírito que Risco e os seus compañeiros en “Nos” pretendía darlle á revista para normalizar e internacionalizar a cultura galega. Neste sentido a figura do médico e filósofo Francisco Sánchez resulta sumamente pertinente.
No número de 25 de agosto de 1922 comeza o seu artigo sobre Francisco Sánchez, Xan Aznar Ponte (respectamos a súa grafía): “O Filósofo de Tuy. A moitos halles causar sorpresa o titulo d’iste artigo, e cecais qu’o seu esprito sonria escepticamente ó lelo. Un filósofo galego?... N-outro tempo xa ido felizmente estranaba ouvir falar de filósofos hespañois e moito mais d’unha filosofía nazonal. Hoxe aínda, pra moitesemos galegos é unha revelación ouviren nombrar a un pensador nado na súa terra. E nada menos que se trata d’unha das grandes figuras do Renacemento filosófico no que Hespaña participou tan intensamente coma no renacemento artisteco e literario, producindo tres persoalidades tan orixinaes e barudas com’o valenciano Xan Luis Vives, o estremeño Pedro de Valencia e o galego Francisco Sánchez. Tres nomes qu’iles solos abondan para nazionalial-a filosofía dun país.
A súa obra, o interesantísimo tratado Quod nihil scitur, sigue descoñecido, sendo moito mais citado que leído. A causa de non haber ningunha versión ao castelán. Compre dalo a coñecer (...)Traducirmos e darmos a coñecer na súa terra a obra filosófica do insine pensador, tal é o noso empeño. A súa importancia non parez que se poida discutir . Poderase discutir, criticar e desbotar o escepticismo, no terreo da especulación; ee pol-o memso, atopar desbotabel o escepticismo do noso pensador; mais sería empeño vano descoñecer históricamente a importancia de tal sistema e negarllo á obra que tratamos de dar a coñecer na nosa lingoa, cando ademais ela ten o mérito indiscutibel de ser precursora do método positivo y-esperimental da ciencia moderna” que centramos na figura de René Descartes.
Sirva esta lembranza, no ano do centenario da revista “Nós”, para remarcar como foi este fato de intelectuais galegos os que promoveron a primeira tradución do “Quod nihil scitur” a unha lingua moderna (en torno a 1927 se publica a primeira tradución en castelán) e incorporando a figura de Francisco Sánchez á edificación da cultura de Galicia, resaltando a achega que Tui ten realizado ao longo dos séculos.
Como sinala Aznar Ponte: “podemos dicir qu’a historia é a un pobo, o qu’a memoria ó individuo. Os pobos coñocendo e lembrando a súa historia é com’adequiren enerxia d’abondo pra seguiren facendoa. Isto pasa en calquera orde de feitos e o mesmo na filosofía. Podemos consideral-a humanidade pensadora com’un solo individo, e asi com’iste pra seguir pensando ten que lembrar o xa pensado e mantelo com’en depósito na memoria, asi os pobos han lembral-os seus feitos pra seguiren autuando, vigorizándose co pasado. No dominio da filosofía e da especulación que é o qu’a nós nos importa, convén que lembremol-o nóso pasado, a nósa historia filosófica (que si a tivemos, coma a tiveron todolos pobos, y-o negalo non é máis que iñorala), pra qu’asi vigoricemol-a nosa intelixencia e d’iste xeito seguirmos pensando e acrarando o noso porvir filosófico”.
Aos nosos seguidores....
Dende o 23 de marzo Tudensia, neste período de confinamento pola pandemia do Covid19, ven publicando practicamente unha entrada diaria dedicada aos seguidores desta sinxela bitácora sobre Tui e os tudenses. Unha cita só interrompida polo descanso semanal, a Semana Santa e recentes circunstancias persoais que impediron cumprir co compromiso adquirido de acompañar cos artigos deste blog este tempo de obrigado confinamento.
Agora ao iniciarse este luns, 11 de maio, unha primeira fase da chamada “desescalada” e ir recuperando paseniñamente unha relativa normalidade nas nosas vidas (me parece que máis como unha aspiración que unha realidade, que, por mágoa, aínda tardará) recuperamos tamén neste blog un ritmo máis pausado nas nosas entregas.
Neste tempo de confinamento foron un total de 39 entradas publicadas, dende o 23 de marzo pasado, con máis de 5.200 consultas ao blog ao longo deste tempo. Espero que dende Tudensia teñamos contribuído a facer un pouquiño máis levadío este confinamento nos nosos domicilios e proporcionásemos o achegamento a aspectos pouco coñecidos ou divulgados da historia e da vida tudense ao longo dos tempos.
Vaia pois a gratitude a todos os que consultaron o noso blog neste período dende Tui e dende tantos outros lugares, xunto, como non pode ser doutro xeito, a nosa lembranza a todas as vítimas do Covid19 e os seus familiares e amigos, a nosa homenaxe a todos os que dende o seu ámbito profesional ou de traballo contribuíron, e seguen contribuíndo tantas veces con risco persoal, a superar esta pandemia e o recoñecemento a toda a cidadanía, pois neste tempo tan difícil que nos tocou vivir a sociedade foi quen de saber agromar o mellor de si mesma cunha lección de solidariedade, de unidade e de cooperación.
Unha lembranza tamén aos nosos irmáns miñotos de Valença que comparten tamén con nós este momento tan dramático.
Remato copiando un fermosísimo poema dun gran poeta portugués, Miguel Torga (Trás-os-Monte, 1907 – Coimbra, 1995), unha das máis grandes e universais figuras da literatura portuguesa do século XX. Algunha vez definiuse como “un portugués hispánico”. Adolfo Correia Rocha, seu verdadeiro nome, era tamén un escritor da fronteira; da fronteira con Galicia, o seu berce, S. Martinho da Anta está a poucos quilómetros da Baixa Limia galega, e das fronteiras literarias, “Orfeo rebelde, insumiso e intransixente ante todas as formas de reximentación" que dixo del o poeta e político Manuel Alegre. O noso autor dicía que escolleu o seu pseudónimo en homenaxe a dous Miguel: Cervantes e Unamuno, e á torga, “unha planta trasmontana, un breixo do campo, con raíces que se agarran á terra metidas entre as rochas, como eu”.
Miguel Torga ten un fermosísimo poema titulado “Fronteira” que fala tamén da forza que nos une a todos máis aló das fronteiras políticas, administrativas, sociais, persoais e que me resulta idóneo para rematar esta liñas de gratitude a todos os seguidores de Tudensia, tamén xentes de fronteira:
Fronteira
De um lado terra, doutro lado terra;
De um lado gente; doutro lado gente;
Lados e filhos desta mesma serra,
O mesmo céu os olha e os consente.
O mesmo beijo aqui; o mesmo beijo além;
Uivos iguais de cao ou de alcateia.
E a mesma lúa lírica que vem
Corar meadas de uma velha teia.
Mas uma força que não tem razão,
Que não tem olhos, que não tem sentido,
Passa e reparte o coração
Do mais pequeno tojo adormecido.
Sor Lucía e Tui: unha relación escondida?
Actualmente unha das advocacións marianas máis estendida, non xa na Península Ibérica senón polo mundo enteiro, é Nosa Señora de Fátima. Hai escasos días resultaba arrepiante comprobar como as celebracións litúrxicas do 13 de maio no santuario portugués estaban sen peregrinos por vez primeira en case un século. No pasado ano 2019 foron un total de 6,3 millóns de peregrinos, maioritariamente non portugueses, os que visitaron o santuario atraídos pola devoción á Nosa Señora e pola espiritualidade que se vive naquel lugar.
Neste lugar do interior de Portugal, en Cova de Iría, tres pequenos pastoriños, de Aljustrel, tiveron no ano 1917 ata sete visións de Nosa Señora a Virxe María: Francisco e Jacinta Martos e a súa curmá Lucía de Jesús Rosa dos Santos, que contaba daquela con dez anos de idade.
A historia das revelacións marianas de Fátima, as mensaxes que a Virxe comunicou aos meniños nas súas visións, todos os procesos canónicos de verificación e a posterior difusión desta devoción mariana polo mundo enteiro exceden as pretensións deste blog, existindo innumerables publicacións ao respecto ás que nos remitimos.
Dos tres videntes, Francisco e Jacinta morreron moi novos, ao pouco tempo; no ano 1919 e 1920 respectivamente a causa da pandemia da chamada “gripe española” que se estendeu por todo o mundo. Ambos foron beatificados polo Papa Xoán Paulo II no ano 2000 e canonizados polo Papa Francisco no ano 2017 en Fátima co gallo do centenario das aparicións.
As revelacións de Fátima teñen lugar nun contexto marcado, en Portugal, pola recente implantación da República que provoca unha importante persecución relixiosa (con medidas como a expulsión de todas as órdenes relixiosas) e polo inicio da I Guerra Mundial, na que participa Portugal con máis de 50.000 mozos. Un ambiente de crise en Portugal e no mundo.
Tras comunicar ás autoridades eclesiásticas as visións e no decurso do proceso de verificación das mesmas, Lucía (que nacera en 1907) con apenas catorce anos é levada, polos responsables da diocese Leiria, ao Instituto Van Séller (coñecido como Asilo de Vilar) en Porto onde chega o 17 de xuño de 1921 e que estaba a cargo das Irmáns Doroteas. Alí recibe formación académica e a que, naquela altura, se consideraba propia da condición feminina. Non retornou a Aljustrel nin nos períodos vacacionais, recibindo si a visita da súa nai en Porto ou Braga, onde pasaba as estadías de verán na casa da familia Vasconcelos ou na Quinta do Formigueiro, propiedade do bispo de Leiria.
Aos 18 anos Lucía manifestou o seu propósito de seguir á vida relixiosa na Congregación das Irmás de Santa Dorotea de Paola Frassinetti, as “Doroteas”. Como apuntamos en Portugal non existían centros de formación para as órdenes relixiosas que foran trasladados ao exterior. As Doroteas tiñan o seu noviciado en Tui -logo da súa expulsión de Portugal coa implantación da República-, e ata a nosa cidade se traslada Lucía, chegando o 24 de outubro de 1925. Unha decisión que pretende tamén afastala da presión dos devotos e dos medios de comunicación.
O proceso de formación establece, primeiramente, un tempo de postulantado que realizará na casa que as Doroteas tiñan en Pontevedra, onde residirá dende o 25 de outubro de 1925 ata o 20 de xullo de 1926 en que regresa a Tui. O convento tudense estaba daquela no paseo da Corredoura, hoxe cuartel da Garda Civil, pois o actual convento de Martínez Padín se inicia en 1926 e tarda dous anos en construírse. Lucía tomará o hábito o 2 de outubro de 1926, pasando o seu período de noviciado completando a súa formación, realizando a súa profesión o 3 de outubro de 1928. Unha cerimonia que terá lugar xa no novo convento tudense inaugurado o 3 de abril do mesmo ano de 1928.
Con outras compañeiras profesas continúa na casa tudense das Doroteas ata realizar a súa “profesión perpetúa” o 3 de outubro de 1934. Aos poucos días é destinada de novo á casa de Pontevedra onde permanecerá ata que, unha vez máis regresa a Tui, en maio de 1937. Do convento da rúa Martínez Padín xa non sairá ata que, en maio de 1946, se lle ordena retornar a Portugal. Visita por vez primeira, dende 1921, os lugares das aparicións, en Cova de Iria, e a súa terra natal de Aljustrel, dun xeito case anónimo. É destinada á Casa de Sardão, en Vila Nova de Gaia, cerca de Porto. Pero aos dous anos, renovando os seus desexos de retiro e soidade, o Papa Pío XII concédelle ingresar no Carmelo de Santa Tereixa de Coimbra, onde chega o 25 de marzo de 1948, profesando como carmelita descalza o 31 de maio de 1949. Neste convento redactou os dous últimos volumes das súas Memorias e os “Llamamientos del Mensaje de Fátima”. Retornou unicamente a Fátima, en 1967, coa visita de Paulo VI e no 1982 e no 2000 nas visitas de Xoán Paulo II, participando nesta última data na beatificación de Francisco e Xacinta. No Carmelo de Coimbra permanecerá en vida de oración ata a súa morte o 13 de febreiro de 2005.
Na súa estadía en Galicia Sor Lucía tivo diversas visións, tanto en Pontevedra como en Tui. Na nosa cidade viviu unha experiencia mística de singular relevancia.
Poco se habla de su estancia en la ciudad fronteriza, que sin duda fue -literalmente- trascendental. Allí, el 13 de junio de 1929, la hermana Lucía tuvo una visión de la Santísima Trinidad y del Inmaculado Corazón de María, durante la cual la Virgen le comunicó que "había llegado el momento de participar a la Santa Iglesia su deseo de consagración de Rusia y la promesa de su conversión"
Estando a solas Lucía, la capilla se iluminó y sobre el altar apareció una Cruz iluminada (Dios-luz del mundo) que llegaba hasta el techo. En otra luz más clara, sobre la parte superior (de la Cruz-Redención) se veía un rostro de un hombre con cuerpo hasta la cintura (Dios-Padre-fuente de Gracia y Misericordia); sobre el pecho una paloma (Espíritu Santo), y un hombre crucificado (Jesucristo-Encarnación).
Un poco más abajo de la cintura se veía un cáliz y una Hostia (Eucaristía) que desprendía gotas de sangre que resbalaban por el rostro del Crucificado y de la herida de su costado y que caían en el cáliz (sacrificio de la Santa Misa). Debajo del brazo derecho de la Cruz estaba A Nossa Senhora con su Inmaculado Corazón en la mano izquierda. Debajo del brazo izquierdo de la Cruz, unas letras grandes escritas con agua cristalina vertidas sobre el altar bordaban las palabras "Gracia y Misericordia". Continua o relato“entendí que era el Misterio de la Santísima Trinidad que se me enseñó, y yo recibí luces acerca de este misterio que no se me permite revelar. Completa a súa narración co petición expresa da Virxe para que o Papa e todos os bispos“consagren a Rusía a mi corazón, prometiendo salvarla por este medio”. Su confesor le aconsejó escribir todo lo que había percibido en esa visión sobrenatural para ponerlo en conocimiento del Papa.
A teofanía tudense de Sor Lucía posúe una singular carga teolóxica ao recoller os principais misterios do cristianismo, a Encarnación e a Redención que Deus obra a través do seu fillo, Xesús… para transmitir ao mundo unha mensaxe certa, o xuizo de Deus para os homes é “gracia e misericordia” de aí a insistencia dos pastoriños da Fátima na conversión persoal e colectiva para participar da gracia e da misericordia amorosa de Deus.
A mensaxe de Fátima agroma nun momento de crise e turbulencia, nun tempo de grandes transformacións no mundo, é certamente esperanzadora, de confianza, pois o que triunfa, o que permanece é a gracia e a misericordia de Deus para todos os homes. Unha mensaxe actual tamén para os nosos tempos cheos de incertidumes, onde sobresae a certeza da fe, da "gracia e misericordia", do amor incondicional de Deus polo home e a humanidade.
Sor Lucía residiu en Tui máis de dezasete ano no convento das Doroteas, co nome de “Sor Dolores” que tomou ao vestir o hábito, participando na vida da comunidade relixiosa e como, moitas das súa compañeiras doroteas, colaborando en diversas tarefas apostólicas nas parroquias do entorno, especialmente como catequista de nenos e nenas nas parroquias de Tui e Rebordáns. Lembro como miña nai comentaba que compartira con Sor Lucía estas labores catequéticas, que mantiña unha especial discreción na súa actividade, asumida tamén por todos os que coñecían a súa identidade colaborando esta discreción, pois ninguén facía referencia algunha a súa condición de vidente de Fátima. Tamén no convento tudense redactou parte das súas memorias, en concreto catro volumes, escríbelle ao Papa, segue en relación coa Igrexa de Portugal, recibe contadas visitas (como a de Josemaría Escrivá de Balaguer, fundador do Opus Dei, que nunha estadia co seu amigo e bispo de Tui, Fr. José López Ortiz, visita á vidente de cara á implantación da súa organización en Portugal), vive, en definitiva, con sinxeleza e discreción case anónima.
En Tui Sor Lucía ten unha das experiencias místicas máis singulares e fondas. Na capela do convento tudense na noite do 13 de xuño de 1929 – cumpriremos en menos dun mes o seu XCI aniversario- tivo lugar un extraordinario acontecemento protagonizado pola Irmá Lucía: a visión da Trinidade que se deixa coñecer por esta relixiosa.
Posiblemente, mantendo o espírito de Lucía, as relixiosas Doroteas tudenses nunca promoveron ou potenciaron especialmente este lugar certamente singular, en contraste, por exemplo, con Pontevedra onde existe unha Capela ou Santuario das Aparicións e cuxo culto é amplamente difundido. Certo que acollen con hospitalidade e simpatía a cantos se achegan ata a capela tudense lembrando á memoria da Irmá Lucía e a súa visión.
En outubro de 2005 a asociación cultural “Civitas Tudensis” en colaboración co Concello de Tui colocou unha placa na fachada do convento das Doroteas de Tui lembrando este acontecemento, única sinal, aínda hoxe,da presenza de Lucía en Tui e da súa visión.
Anualmente son moi numerosos os grupos de peregrinos, especialmente estranxeiros, que acoden ata este lugar atraídos pola lembranza da visión daquel 13 de xuño de 1929. Quen subscribe, por exemplo, acompañou o pasado ano a un grupo de case 150 peregrinos procedentes de Rusia, Letonia e Georgia que iniciaban en Tui o seu Camiño de Santiago visitando este lugar mariano ligado á historia dos seus países.
Remato este post reivindicando a valorización deste singular acontecemento acaecido en Tui hai 91 anos, especialmente pola súa dimensión espiritual pero tamén, en segundo lugar, pola súa dimensión turística. Resulta sorprendente que esa visión trinitaria de Lucía en Tui sexa amplamente coñecida por todo o mundo e siga sendo moi escasamente coñecida polas xentes de Tui.
Unha alta porcentaxe dos peregrinos que realizan o Camiño Portugués teñen unha motivación espiritual que se enriquecería cunha visita e atención relixiosa neste lugar da visión da irmá Lucía. Paralelamente, resulta de interese promover a presenza de Tui no amplo mundo dos peregrinos a Fátima que, lembremos, acadou os 6,5 millóns no pasado ano 2019. Unha difusión desta manifestación teofánica tudense entre os peregrinos a Fátima e a creación das necesarias condicións de acollida para estes grupos abre unha nova vía de actuación no ámbito do turismo relixioso que Tui non debe deixar de explorar, incorporando a visita á nosa cidade nos circuítos deste tipo de turismo relixioso no futuro.
De novo, Tui cidade slow?
Hai agora nove anos (13 de maio de 2011) publiquei un post neste blog sobre a pertinencia dunha reflexión para integrar á cidade de Tui no movemento das cidades “Slow”.
Logo de case unha década, reproducir de novo este artigo segue resultando, por unha banda, oportuno pero, ao tempo, un tanto desalentador por canto en todo este tempo a sociedade tudense segue afastada dunha reflexión sobre o seu futuro e a posta en valor dos seus recursos endóxenos que teñen potencial dabondo para ofrecer amplas posibilidades de desenvolvemento e progreso.
Tui foi historicamente unha cidade de servizos (administrativos e comercias basicamente) pero precisa ampliar a súa oferta de servizos (hoxe especialmente comerciais e turísticos) cara a calidade e, moi especialmente, a singularidade, os únicos recursos para tentar competir con éxito.
O movemento das cidades slow que abrangue a numerosos países, en España aínda conta cun número reducido de vilas e cidades (Balmaseda, Begues, Begur, Bubión, Lekeitio, Morella, Mungia, Pals Rubielos de Mora e La Orotava ) namentras que en Portugal son na actualidade seis localidades (Sao Bras de Alportel, Lagos, Silves, Tavira, Vizela e Viana do Castelo). Outros países como Italia, berce do movemento, Alemaña ou Francia contan con numerosas vilas e pequenas cidades integradas nesta rede de “Slow cities”. En Galicia aínda ningunha localidade sumouse a esta iniciativa. Ser pioneiros é sempre unha vantaxe que singulariza e identifica.
Esta reflexión posúe maior pertinencia no actual escenario de crise provocada pola pandemia do Covid19, cunhas consecuencias que aínda podemos prever na súa integridade pero que serán moi dolorosas. Cómpre extraer dos problemas as oportunidades que brindan e o novo escenario postcovid esixe un re-inventarse, na medida das posibilidades, para reposicionarse como destino de turistas e visitantes. Pero esta crise tan pon de manifesto a necesidade de recuperar valores como o encontro persoal, a dimensión humana de vilas e cidades, o valor dos produtos locais... Aspectos que redundan en dotar ás nosas localidades dunha maior dimensión humana... valores concordantes co movemento “slow”.
Temos os recursos (conxunto histórico, Catedral, Camiño de Santiago, paisaxe e patrimonio natural, a posición fronteiriza, a complementariedade con Valença, etc.) e o movemento slow ofrece estratexias e criterios para orientar un desenvolvemento equilibrado, sustentable e que ofreza posibilidade de progreso para os nosos veciños e para valorizar dun xeito excepcional o noso patrimonio e as súas potencialidades, onde os protagonistas sexan as persoas e non os coches, onde os produtos locais primen nas nosas cociñas e restaurantes, unha cidade para pasear e gozar.
Creo que logo de nove anos segue sendo de actualidade aquela reflexión que, como dicía, hoxe recuperamos pois segue sendo actual.
Tui, cidade slow?
Os seguidores de Tudensia me permitiran este post que é case unha reflexión, pois ás veces resulta ata beneficioso considerar algunhas ideas e actuacións que están a funcionar noutros lugares, e que semellan case utópicas, pero que nos abren a novos prantexamentos, a novos criterios, suscitándonos novos parámetros de actuación ou de interpretación da realidade.
O conxunto patrimonial tudense precisa, por unha banda, dunha atención de caracter coxuntural, de atencións inmediatas a súa problemática concreta que favoreza á vida nese ámbito. Pero non podemos renunciar a realizar unha diagnose estructural que defina grandes obxectivos e estratexias a medio e longo prazo, para deseñar unha nova xeira que poña en valor este tesouro que posuimos os tudenses. O momento é idóneo e non tanto polas inmediatas elección municipais senón porque o goberno municipal que resulte deste proceso electoral asumirá a elaboración e culminación do Plan Especial do Conxunto Histórico onde é imprescindible definir estas estratexias.
Como unha aportación a este debate aberto sobre as diversas propostas encol o noso conxunto histórico que escoitamos nestes días de campaña electoral, e que está ligado a outros moitos aspectos da nosa vida social e política, pero especialmente ao urbanismo e ao turismo, hai unha idea que leva xa tempo cativándome e que a mención que o profesor Abino Prado fixo da mesma no Seminario Internacional conmemorativo dos 125 anos da Ponte Internacional (cuxas conclusións recollimos nun post de Tudensia) anímame a poñelo por escrito: Tui cidade slow.
O movemento slow (ou lento) nace en Roma en 1989 cando un grupo de manifestantes protestaba na Praza de España pola apertura dun establecemento Mc’Donald; o lider daquela protesta era Carlo Petrini, sociólogo especializado en gastronomía, defensor do valor da cociña tradicional fronte a “fast food”. Petrini tiña fundado na súa cidade natal, Bra, unha Universidade de Ciencias Gastronómicas. Dende esta opción gastronómíca xurdiu o Movemento Slow como expresión de rebeldía contra a tiranía do tempo que nos obriga a vivir exclusivamente para traballar, facer cousas a todas horas e sentirnos continuamente atarefados ou “stresados”. Como di nalgún dos seus folletos este movemento: “Desacelera a túa vida: come despacio, traballa eficientemente, ten más lecer, reláxate e disfruta”. Para máis información ver http://www.mundoslow.com/
En 1999 o alcalde dunha pequena localidade da Toscana, Chianti, pensou que esta filosofía slow era exportable a unha escala urbana, crear un xeito de vida na súa cidade, e xunto ás vilas viciñas de Bra, Positano e Orvieto crearon as “Cittaslow”. Así se as comidas lentas definen un ritmo máis pausado, as cidades lentas ofrecen aos seus habitantes mellorar a súa calidade de vida mediante a tranquilidade, os espazos verdes e a ausencia de stress.
A idea prendeu e na actualidade máis dun cento de cidades e comarcas de todo o mundo conforman este movemento das “Cittaslow”: Italia con 69 cidades asociadas lidera esta organización, que chega a Canada, Estados Unidos, Sudáfrica, Corea do Sur, Australia. En Europa está Alemania con dez, Reino Unido con oito, Polonia e España con seis, etc. No caso español están integradas na Red Estatal de Municipios por la Calidad de Vida (nome oficial da rede de cidades slow de España): Begur e Pals (en Girona), Lekeito e Mungia (en Bizkaia), Bigastro (Alacante) e Rubielos de Mora (Teruel).
As bases fundamentais das cidades slow son:
- Manter unha arquitectura respectuosa co entorno e amigable para os seus habitantes. Os centros urbanos están pechados ao tráfico rodado, se potencia o uso das enerxías renovables y se aproban normas coherentes coa natureza.
- Os espazos histórico-culturais e as zonas verdes se deben priorizar e conservar en perfecto estado. Estas cidades deben potenciar sistemas de reciclaxe do lixo referentes ecolóxicos para os demais.
- O crecemento da cidade debese guiar pola mellora do territorio e dos seus habitantes, e non pola construcción urbanística insostible.
- A alimentación debe basearse no Slow Food e, en xeral, nos produtos locais, ecolóxicos e de tempada.
- As novas tecnoloxías e os avances científicos que fomenten a ecoloxía e a sustentabilidade deben incorporarse a estas cidades.
A cidade slow está sometidas a un rigoroso control pois os seus parámetros abranguen 59 puntos agrupados en 6 grandes categorías:
- a política de medio ambiente
- a política de infraestruturas
- as tecnoloxías pola calidade urbana
- a valorización das producións autóctonas
- a consciencia dos cidadáns
Para máis información sobre a filosofía desta Rede de cidades e a súa organización un enlace útil é http://www.cittaslow.es/blog/?p=10
Como podemos comprobar estamos diante dun prantexamento amplo, de longo percorrido, pero que para unha cidade coma Tui é unha opción a valorar por canto sería colocar a Tui nunha liña de traballo a prol de incrementar a calidade de vida dos seus habitantes, de ofrecer un valor engadido ao noso conxunto urbano, de posicionarmonos coma unha referencia pioneira na nosa Comunidade Autónoma. O selo slow é xa na actualidade unha garantía de calidade de vida e de calidade turística. Certamente obriga a mudar con moitas inercias da vida social, a modificar hábitos arraigados entre os nosos veciños e entre os nosos responsables municipais, etc.
O movemento slow pola suas implicacións penso resulta unha opción idónea e innovadora para, mantendo a nosa condición patrimonial, abrir novos vieiros ao desenvolvemento sostible da nosa cidade.
Ata agora estou falando a nivel de ideas e de teorías pero cumpriría, alomenos, realizar un achegamento a esta iniciativa para valorar a súa viabilidade e oportunidade. Pero sen apriorismos, cando menos dun xeito paseniño.
http://tudensia.blogspot.com/2011/05/tui-cidade-slow.html
Parlamentarios tudenses IX: Augusto González Besada, un tudense na cima da política española
Nas eleccións de 1893 e de 1898 resultará electo polo distrito pontevedrés de Cambados o tudense Antonio Díaz de Rábago y Aguiar, que morre moi novo neste último ano. Pertenceu ao Partido Liberal y estivo sempre ligado á figura do politico galego Eugenio Montero Ríos.
Tras o seu pasamento sucédeo, en 1899, na representación pola vila de O Salnés un dos mais egrexio tudenses, Augusto González Besada y Mein. Foi un dos grandes políticos galegos da Restauración membro do Partido Conservador. “Orador metódico e persuasivo demostraba nos seus discursos a fonda preparación que dedicaba ao estudio dos grandes problemas (…) era un intelectual que pretendeu darlle á política a modernidade e fondura da que carecía”.
Fillo de Basilio González Besada Vidal, avogado, alcalde de Tui e deputado provincial en varias oportunidades, autor dunha obra moi práctica sobre os foros, era de ideas integristas como o patentiza no seu libro “Dios es la verdad” (1870). Conforma unha familia acomodada que se integra na elite política provincial e se instala na cidade do Lérez, en Pontevedra. Vinculados politicamente á figura do político conservador José Elduayen, o seu pai Basilio foi consultor na Sociedad de Crédito y Fomento de Vigo e da Compañía construtora do ferrocarril Ourense-Vigo.
Basilio González Besada estaba casado con Dolores Mein Ibarra e tiveron catro fillos. Narciso, faleceu en Cuba aínda novo, Antonio foi médico e tamén morreu prematuramente; Moisés foi un avogado de sona en Pontevedra con afeccións literarias, entre elas a dirección da revista “Café con Gotas”, e ocupará a Secretaría da Deputación dende 1895 ata a súa prematura morte, e Augusto.
Naceu Augusto na nosa cidade o 24 de xuño de 1865, tras estudiar os primeiros anos no Seminario tudense e o bacharelato en Pontevedra (que remata en 18809 con “nota suprema”), cursou Dereito en Compostela, licenciándose aos 20 anos con sobresaliente en todas las asignaturas e premio nos dous grupos de Dereito romano e na Disciplina eclesiástica. Daquela cultivaba a literatura e nese ano de 1885 obtén un premio do Concello compostelá por un traballo titulado “Cuadro de la literatura gallega en los siglos XIII y XIV”. Nos dous anos seguintes elabora dous volumes da “Historia crítica de la Literatura Gallega” publicados na “Biblioteca Gallega” de Andrés Martínez Salazar, e escribiu diversos traballos sobre o idioma galego. Nesa altura formaba parte dun grupo de estudantes, moitos futuros escritores, de carácter galeguista; así no 1891 asina a convocatoria dos Xogos Florais de Galicia a celebrar en Tui, xunto con Murguia, Brañas ou Cabeza de León. En Pontevedra, onde residía, formaba parte do Comité Rexionalista.
Tras o morte do seu pai cando contaba con apenas doce anos de idade, o seu gran referente será o seu tío Sabino González Besada, avogado, deputado provincial por Tui dende 1860, gobernador civil en 1884-1885 e Presidente da Deputación período 1896-1898.
Ao rematar os estudos xurídicos comeza a traballar no bufete do seu tío Sabino e con él inicia a súa carreira política como deputado provincial polo distrito de Caldas – Cambados en 1890, renovando escano aos catro anos por Ponteareas-A Cañiza. Entre 1895-1897 ocupará o Goberno Civil de Pontevedra, pero ao ano seguinte a morte tanto do seu tío Sabino como de Elduayen obrígalle a un reposicionamento profesional e político.
Tras aprobar co número un a praza de rexistrador, no 1899 coa súa elección como deputado por Cambados (representación que ostentará ata en seis ocasións e seríao tamén por Alxeciras, Almeria, Alcoi e Lugo, distrito ao que representa dende 1916 ata a súa morte) trasládase a Madrid, onde sitúase á sombra de Raimundo Fernández Villaverde, que ocupaba a dirección política deixada por Elduayen, quen o promove a altos cargos políticos. O primeiro que ocupa é de gobernador civil de A Coruña, logo será Subsecretario de Facenda, conselleiro de Instrucción Pública, presidente das Cortes e ministro.
Rafael Vallejo Pousada, profesor na Universidade de Vigo, é un dos máximos especialistas na figura de González Besada e dos seus escritos recollemos as seguintes notas:
En la política madrileña, su ascenso fue fulgurante. En 1899, Fernández Villaverde le incorporó al equipo que redactó, y defendió en las Cortes, el plan de saneamiento y reforma tributaria; en 1902, le hizo subsecretario del Ministerio de Hacienda; en 1903, le nombró ministro de Hacienda y, en 1905, le llevó a la cartera de Gobernación, que —con Hacienda— era la más importante de los gobiernos de la época. González Besada llegó a ser el responsable de Hacienda más joven de la Restauración (…) En las filas conservadoras, Besada se caracterizó por ser el principal heredero del legado ideológico de Fernández Villaverde. A la muerte de aquél, en 1905, se constituyó el Círculo Villaverdista, una facción del Partido Conservador presidida por el político gallego, que disputó el liderazgo a Maura, sin éxito. En mayo de 1906, se reintegró plenamente a la disciplina del partido, manteniendo una personalidad definida. En enero de 1907, Maura le nombró ministro de Fomento. Como tal, realizó una política de intervencionismo económico deliberado, orientada por el nacionalismo económico (…) En 1908, Maura le designó ministro de Hacienda, tras reconocer en San Sebastián, el 14 de septiembre, que Besada aceptó aquella cartera “recabando la facultad de seguir la política hacendística de Villaverde”.
González Besada era un dos políticos con maior prestixio nos conservadores, pero nas disputas internas non se decantou nin por Maura nin por Dato, rexeitando incluso dirixir o partido.
En abril de 1914, fue elegido presidente del Congreso de los Diputados; contó con doscientos ochenta votos de los cuatrocientos nueve posibles, apoyo sólo inferior al que Moret había logrado en 1912. En 1915, al caer Dato, el Rey le propuso presidir el Gobierno. Que fuera una jefatura provisional y sin autorización para disolver las Cortes y convocar elecciones le llevó a declinar la invitación. Adujo, no obstante, que “aunque creo no tener enemigos, bueno es que me hayan perdonado llegar hasta la presidencia de la Cámara [...] pero si me vieran presidir un Gobierno, no sería lo mismo. La política desgraciadamente no es una cosa sentimental; carece de entrañas”.
La figura de Besada se acrecentó tras pasar por la presidencia del Congreso. Estar bien visto en Palacio también le sumó apoyos. A su alrededor se aglutinó un nutrido grupo de fieles, los besadistas, que anhelaban su llegada a la presidencia del Gobierno. Así sucedió en julio de 1917; ante las dificultades de Dato, aquéllos confiaban en que, obligado por las circunstancias, Besada presidiría pronto un “gabinete de concentración nacional” (…) En ese período de quiebra del sistema político, a cada crisis, a cada cambio de gabinete que soplase en dirección a los conservadores, el nombre de González Besada aparecía como un fijo en la quiniela de candidatos. Entre 1917 y 1919, el político gallego pasó por la mayor parte de las consultas regias para formar Gobierno. Así aconteció en marzo de 1918, a la hora de constituirse el Ejecutivo de concentración que acabó dirigiendo Maura, y en noviembre de 1918, cuando cayó ese mismo Gobierno. En el Gabinete Maura de 1918, Augusto González Besada detentó por última vez la cartera de Hacienda. Impulsado por el crecido déficit, promovió dos reformas fiscales: la de la Hacienda central y la de la municipal.
Foi tamén Presidente do Consello de Estado, do Consello de Instrucción Pública, do Consello Superior de Fomento e da Xunta Central de Colonización
A súa grande cultura e prestixio levouno a ser nomeado membro das tres grandes academias españolas: da Lingua (cuxo discurso de entrada, en 1916, dedicoullo á figura de Rosalía e Castro e a muller galega, amplamente valorado no seu momento e aínda hoxe), da de Xurisprudencia e Lexislación, que presidiu entre 1918-1919, e da de Ciencias Morais e Políticas.
Morreu en Madrid en 1919 cando estaba consolidando a súa propia “familia” política, pois xunto con Gabino Bugallal controlaban os distritos electorais dunha ampla zona de Galicia, especialmente en Ourense, Pontevedra e Lugo. Así tiña promovido ao seu fillo Carlos González-Besada polo distrito lucense, a Leonardo Rodríguez Díaz, deputado enfeudado en Chantada, a Julio Wais San Martín, por Pontedeume, ou a Luis Rodríguez de Viguri, tamén por Lugo.
Mantivo sempre unha estreita relación con Galicia, con frecuentes estadías especialmente en Pontevedra. Dende 1913 tiña un palacete en Poio con catro construcións: a casa principal, casa do caseiros, a biblioteca e doce casa de monecas. Fixo a biblioteca coa fachada da Casa dos Churruchaos, un edificio pontevedrés do século XV, que trasladou pedra a pedra a finca de Poio, de gran extensión e con numerosas especies arbóreas. A finca foi urbanizada parcialmente e o Palacete de Besada é propiedade do Concello de Poio.
Xunto co Marqués de Riestra participou na compra da illa da Toxa e na construción da ponte, promoveu a mellora de estradas, portos e servizos públicos na provincia, asi como a compra da illa de Cortegada para construír unha residencia veraniega ao rei Alfonso XIII. O obxectivo era converter as Rías Baixas nun dos centros de veraneo do monarcas, xunto a San Sebastián, e con elo das elites políticas e aristocráticas de España, en definitiva, a promoción turística deste territorio. Pero o proxecto non chegou a concretizarse.
Casara en Madrid, en 1891, con Carolina Giráldez y Fagúndez Losada, coa que tivo catro fillos: Carlos, Moises, Augusto e María Teresa.
Augusto González-Besada salientou polo seu carácter culto, moderno e aberto que pretendía levar aire fresco á vida política española.
Promoveu, entre outras moitas accións, a Gran Exposición Rexional de Galicia (Santiago 1909), a creación da Cátedra de Galego-Portugués na Universidade Central, que ocupou Said Armesto, e estivo sempre atento a problemática de Galicia.
Mantivo sempre unha estreita relación con Tui que motivou que no mes de setembro do ano 1915 se realizase unha ampla homenaxe na que participou toda a cidade e que agradeceu sentidamente. O 29 de setembro o concello presidido, accidentalmente, por Manuel Cela acordou, por unanimidade, que se denomina calle Augusto González Besada a la actual de Colón, comprendida entre las calles de Elduayen y Martínez Padín y el Pilar.
O xornal tudense “La Integridad” (oposto sempre politicamente a Besada) ao recoller o enterro de González Besada apunta: El señor Besada ha dejado escasa fortuna. Todos reconocen su honradez intachable. Recuérdese que acaso fue el único político que no quiso aprovecharse de las remuneraciones y de los negocios que se presentan a los hombres de su prestigio.
Aos dous anos da súa morte, o 26 de xullo de 1921, o rei Alfonso XIII concedeulle a súa viúva, en recoñecemento aos servizos á Coroa de Augusto G. Besada, o marquesado de González-Besada.
Boas noticias para o muíño Mañoco
Publican hoxe diversos medios de comunicación o acordo alcanzado entre a Asociación de Muiñeiros do río Tripes e a Fundación “Felix Rodríguez González” pola que esta cédelle á referida asociación a parcela onde está localizado este histórico muíño para proceder a súa rehabilitación.
Unha boa noticia pola que felicitamos tanto á Asociación de Muiñeiros do río Tripes como a Fundación “Félix Rodríguez González” por canto con esta cesión agardamos se recupere este importante testemuño do noso patrimonio cultural, situado na ribeira do río Tripes, cerca da antiga ponte de ferro na rúa Martínez Padín da nosa cidade.
Este muíño estaba integrado nun amplo conxunto coa ponte, tamén coñecida polo mesmo nome de Mañoco, que cruzaba o Tripes e que tiña nas súas proximidades, na outra ribeira, a fonte da Ouro no camiño cara a barca de Portugal e o Baixo Miño. Nesta ilustración de finais do século XIX podemos apreciar este conxunto.
Vista de Tui, William Wihie Collins, Londres, 1908.
Nos congratulamos pois dende hai anos existe unha reivindicación da necesidade de recuperar este muíño. Foi en novembro de 2004 cando a extinta asociación “Civitas Tudensis” organizou unha limpeza das ruínas deste muíño do Mañoco para divulgar o coñecemento da súa existencia. Anos despois neste mesmo blog denunciabamos, no ano 2010, como este muíño esta completamente oculto entre silveiras sen que ninguén se ocupase da súa conservación: http://tudensia.blogspot.com/2010/01/o-muino-do-manoco-setecentos-anos-de.html
Ernesto Iglesias Almeida en varias das súas publicacións aporta abondosos datos sobre a dilatada historia deste muíño do Mañoco, propiedade do Cabido da Catedral dende os séculos medievais. A primeira noticia coñecida da súa existencia data de 1374, cando o coengo tudense Martiño Barreiro afórallo a Afonso Anes, zapateiro, veciño de Tui a condición de que o fixese de novo. Numerosos contratos de arrendamento foral consérvanse no arquivo da Catedral tudense, que evidencian a importante actividade que éste posuía, pois xunto cos existentes no barrio de Riomuiños, eran os únicos muiños existentes nas inmediacións da cidade de Tui para uso dos seus habitantes.
Este muíño estaba integrado nun amplo conxunto coa ponte, tamén coñecida polo mesmo nome de Mañoco, que cruzaba o Tripes e que tiña nas súas proximidades, na outra ribeira, a fonte da Ouro no camiño cara a barca de Portugal e o Baixo Miño. Nesta ilustración de finais do século XIX podemos apreciar este conxunto.
No Catastro do Marqués de Ensenada do ano 1753 recolle a existencia deste muíño coa seguinte descrición: el Deán y Cabildo de este Santa Yglesia, un molino arinero de dos muelas al mismo sitio de Río Molinos, que muelen con agua corriente, la una todo el año y la otra seis meses de él, por que percibe de renta ciento y veinte ferrado de trigo, traélo en arrendamiento Francisco Silbeyra, quien consideran de utilidad por esta industria ciento y ochenta reales de vellón.
En 1861, tras o proceso de Desamortización de bens eclesiásticos, foi adquirido polo comerciante tudense Benito Rodríguez Navia, pasando logo por herdanza á Fundación “Félix Rodríguez González” que cos seus bens xestionaba o Hospital e inclusa tudense (na actual rúa Colón), estando arrendado a diversos veciños ata que deixou de ser utilizado para a moenda pola aparición da “molineras” eléctricas.
Foto Asociación Muiñeiros do Tripes
O abandono deste muíño viuse agravado pola construción da nova ponte sobre o río Tripes que, nunha das mais lamentables intervencións realizadas na nosa cidade, deixou canalizado o río Tripes e alteradas irremediablemente as ribeiras do Tripes, alterando substancialmente o seu entorno.
Trátase pois dun muíño fariñeiro, dedicado á moenda do gran, con rodas horizontais ou rodicio fixo, dos chamados de cubo, pois a almacenaxe da auga faise nun espazo inclinado de sección rectangular decrecente, de madeira no caso dos máis pobres, e de pedra ben labrada neste muíño de propiedade do Cabido catedralicio. Cómpre insistir neste feito pois dende época medieval os muíños son unha moi importante actividade industrial, que os poderosos tentaban controlar.
En definitiva, unha moi positiva noticia para o noso patrimonio cultural e agardamos que o traballo da Asociación de Muiñeiros do río Tripes logre recuperar para os veciños de Tui este muíño Mañoco.
A procesión de Corpus Christi en Tui, unha tradición de case 500 anos
A celebración da festa do Corpus Christi ten a súa orixe no século XIII pero será moi especialmente logo do Concilio de Trento cando adquira unha extraordinaria solemnidade. Este Concilio é a resposta da Igrexa Católica á Reforma protestante que cuestiona a presenza real de Cristo no sacramento da Eucaristía. O movemento contrarreformista incidirá, por tanto, na exaltación deste misterio da fe a través de múltiples expresións na teoloxía pero especialmente na piedade popular.
A festa do Corpus, desenvolvida nas súas expresións litúrxicas no século XIV e XV, e moi especialmente a procesión co Corpo de Deus polas rúas das cidades, convértese nunha das principais manifestacións da relixiosidade barroca. É un cortexo que en moitos lugares asume a herdanza medieval (na presenza de manifestacións para-teatrais, danzantes, gremios e confrarías, expresións do ciclo do maio, etc) ás que se suma, en época moderna, a elaboración de monumentais custodias para este desfile procesional, a presenza de todos os elementos da vida pastoral e das autoridades civís. Era un cortexo perfectamente xerarquizado testemuñando a orde social, os diversos estamentos que compuñan a sociedade.
Ao longo dos séculos existirá sempre unha tensión entre as expresións máis populares que se integraban nesta procesión e as normativas canónicas que buscaban reducir ás mesmas, ao entender que no se correspondían coas formulacións. teolóxicas que se pretenden transmitir pola xerarquía eclesiástica. Por iso haberá numerosas disposicións para restrinxir a presenza de danzantes, de elementos teatrais, etc no cortexo procesional. É o caso da Real Cédula de Carlos III de 20 de febreiro de 1777, completada con outra de 1780 na que consta expresamente a prohibicion de danzas y gigantes en iglesias, procesiones y demás funciones eclesiásticas, ordenando cesen tales prácticas. Sen embargo, a fonda entraña popular desta celebración motivará que, en numerosos lugares, aínda hoxe, esta procesión do Corpus Christi conserve expresións da relixiosidade popular (a coca ou tarasca, danzantes, xigantes e cabezudos, alfombrados de flores, etc.) que foron capaces de resistir todos os intentos reformistas das autoridades civís e relixiosas. Estamos pois diante dunha das festividades mais populares que conservamos no calendario litúrxico.
O Corpus en Tui témolo documentado dende o século XV pois nas Constituciones del Obispado de Tui establecidas polo bispo Diego de Muros no ano 1482, logo da celebración dun sínodo, implanta a obrigatoriedade de celebrar a festividade do xoves de Corpus en toda a diocese. A primeira noticia da procesión do Corpus tudense data de 1522 segundo Julio I. González Montañés.
Este autor na súa magnífica web sobre o teatro en Galicia ao falar da festividade do Corpus (http://www.teatroengalicia.es/corpus.htm) no caso de Tui sinala o seguinte:hay noticias sobre una Coca en 1748 que Santa Margarita llevaba encadenada y que pervivió hasta 1780 (se conservan anotaciones de pagos municipales de 176 reales por el armazón de madera, la tela y el pintado). Del siglo XVIII hay noticias del recorrido de la procesión por las calles de la villa "al son de su gaita y tamboril", y de las danzas gremiales y los gaiteros que las acompañaban, por ejemplo de la danza de espadas del gremio de zapateros descrita a mediados del XVIII en el Libro de actas y cuentas de la cofradía de barqueros de San Telmo. En 1708 sabemos por el Libro de acuerdos municipales (fol. 100) que se adornaron con colgaduras las casas consistoriales y que se colocó ante ellas un dosel con los retratos de Felipe V y Mª Luisa de Saboya, ofreciendo el concejo dulçes y vevidas a los forasteros y oficiales del ejército que estaban en la ciudad.
Coca y gigantes desaparecieron de la procesión tudense hacia 1780 por efecto de las prohibiciones de Carlos III, pero los gigantes reaparecen en el siglo siguiente en las Fiestas de San Telmo, patrón de la ciudad. Se trataba de un Rey y una Reina a los que se consideraba representación de los Reyes Católicos y se les denominaba Isabel y Fernando. Están documentados desde 1889 y aparecen mencionados en noticias de prensa de finales del XIX y principios del XX. Es probable, sin embargo que existieran algunos años antes o al menos los cabezudos ya que cuatro de ellos se prestaron a Padrón en 1883 para las fiestas del Sacramento.
Para documentar o contido da procesión eucarística na nosa cidade o historiador tudense Suso Vila recolle o datos de dous cerimoniais da nosa catedral, primeiramente os documentos do cóengo Francisco Alcoba de 1615 e logo de Juan Piñeiro Falcón de 1745, nos que se evidencia como a procesión do Corpus tudense contaba coas diversas manifestacións que vimos sinalando.
No "Prontuario de ceremonias", escrito entre 1615 e 1624 por Francisco de Alcoba se recolle, seguindo a descrición que publicou Suso Vila: la procesión del Corpus comenzaba primero poniendo en orden las cruces que venían de las parroquias que estaban a una legua alrededor de la ciudad. El orden de las cruces e imágenes era el siguiente: la cruz grande la Catedral (donada por el obispo D. Pedro Beltrá a finales del siglo XV y desaparecida en la invasión napoleónica), el pendón del Santísimo Sacramento, la cruz mediana de plata (denominada guión), la imagen de Nuestra Señora (no sabemos si hace referencia a la imagen de la Patrona), San Sebastián del Altar Mayor, el navío de San Pedro González Telmo; las cruces parroquiales de: San Bartolomé, Areas, Paramos, Sobrada, San Salvador de Budiño, Pexegueiro, Entenza, Malvas, Ribadelouro, Caldelas, Baldráns, San Estevo de Budiño, Taborda, Piñeiro, Amorín, Curras y Soutelo. Las varas del palio del Santísimo Sacramento eran llevabadas por los regidores municipales, ya que tanto el Alcalde como el Merino de la ciudad tenían que procurar guardar el orden público en razón de los conflictos que acostumbraban a aparecer en este día, tanto por la dificultad de la organización (atercados entre cofradías o parroquías) como en las multitudes que acudian.
Dentro de la Catedral el primer rito que se realizaba era la de la danza de los gremios, despues de terminar el Villancico. En el Altar Mayor los gremios de zapateros, sastres y herreros efectuaban sus danzas aunque con brevedad para no entorpecer la marcha de la ceremonia.
O elemento central deste desfile procesional que describen as notas do cóengo Alcoba é a custodia onde se levaba exposto o Santísimo Sacramento polas rúas da cidade. A custodia procesional tudense data de 1602 e foi realizada, por encargo do bispo Tolosa, polo prateiro burgalés asentado en Valladolid Juan de Nápoles Mudarra e os seus colaboradores vallisoletanos Miguel de Mojados e Marcelo Montanos. En Galicia conservamos outra peza singular dos mesmos autores, as urnas funerarias en prata de San Rosendo e San Torcuato do mosteiro de Celanova. Os dous últimos tamén realizan, por este mesmo anos, a custodia procesional da Catedral de Ourense. Marcelo Montanos se establecerá definitivamente en Ourense dando orixe a unha familia de ourives de varias xeracións.
A custodia tudense é unha peza excepcional polo seu carácter arquitectónico seguindo os criterios en boga daquela época. Na súa base conserva as armas do doante, o bispo Francisco de Tolosa e unha inscrición alusiva. Na actualidade non conserva a súa configuración inicial pois segundo a descrición do Libro de Inventarios de 1708 no seu primeiro corpo contaba coas figuras dos doce apóstolos e catro santos máis, hoxe desaparecidos, conservándose seis columnas pareadas sobre unha base hexagonal que acolle unha custodia ou expositor do século XIX. No segundo corpo, seis campaíñas e un templete coa imaxe da Asunción de Nosa Señora, titular da Catedral. O terceiro corpo, non é o orixinal, engadido posiblemente no século XIX, está rematado por unha cruz e acolle no seu interior unha grande campaíña.
Algún autor sinala que parte do segundo corpo foi desmontado polo excesivo peso que supuña para os portadores da custodia e noutras oportunidades que foi entregado aos franceses na ocupación da cidade na Guerra da Independencia.
No ano 1747 outro cóengo, mestre de cerimonias do Cabido, Juan Piñeiro Falcón, amplía, corrixe e actualiza os cerimoniais recollidos polo seu predecesor Francisco Alcoba. De novo reproducimos o texto do historiador Suso Vila: En el ceremonial del siglo XVIII, del canónigo Juan Piñeiro Falcón, se precisa con más detalle la complejidad de la procesión, que salía de la Catedral por la nave de San Benito (la del Evangelio, y lugar donde se en medio el a las que se alternaban con himnos del coro. Junto a la puerta del Palacio Episcopal (en el pórtico catedralicio) se cantaba un villancico y por ello el prelado ordenaba hacer en la puerta del Palacio un altar.
El recorrido era por las calles Tras la obra, puerta del Carballo donde cantaba un villancico, calle de Abajo o Real hasta la puerta do Arco, donde se interpretaba otro villancico, proseguía por la calle de San Juan (Tyde), rúa do Corpo Santo (San Telmo), Canicouba y en la plaza do Concello había un nuevo villancico.
Encabezaba la procesión la Coca o tarasca, que estaba a cargo de los pescadores y tratantes de pescado, luego estaban las horneras llevando unos moletes de pan sobre espadelas muy ornamentadas de alhajas y cintas; seguían los danzantes de herreros, sastres y finalmente los zapateros. A continuación las imágenes: San Lorenzo, San Benito, San Crispín y San Crispiniano, San Telmo, San Sebastián (si estuviera San Julián en la Catedral iría en esta ubicación) y Nuestra Señora del Buen Suceso. De cada gremio iban cuatro hombres con hachas acompañando a las imágenes.
También figuraban en la procesión los religiosos dominicos y franciscanos y después los eclesiásticos que había en la ciudad. “Después en medio el capellán con la cruz grande, tras él el mayordomo del Sacramento con en pendón. Delante los pincernas (coperos), cuatro pajes del prelado, le seguía el cabildo, luego el palio, llevado por los regidores (con la custodia), los tres de misa y finalmente el obispo con una candela.
Para completar a descrición da procesión eucarística da festividade do xoves de Corpus en Tui recollemos tamén o relato, sempre certeiro e documentado, de Manuel Fernández-Valdés Costas que no Boletín Informativo do Centro de Iniciativas e Turismo de Tui, de maio de 1961 escribía o seguinte: En tiempos muy lejanos figuraban en las procesiones del Corpus una serie de personajes alegóricos del Antiguo y del Nuevo Testamento que se llamaban “entremeses” (...) Santa Margarita llevaba la tarasca aherrojada; Santa Cataluna una “vibra” (serpiente). El pastor David era seguido por el gigante Goliat. Con el tiempo fueron perdiendo su carácter y desaparecieron la mayor parte de estos simulacros, pero el pueblo no se resignó a perder los gigantes y las bestias que tanto carácter daban a la procesión, como la tarasca y el águila que vomitaba fuego, por lo que desaparecen sin pena ni gloria el pastor David y Santa Margarita, pero no Goliat y la Tarasca.
El gigante, que yo no es Goliat, tuvo pronto una compañera, la giganta, y por contraposición aparecen los enanos, los actuales cabezudos, que siguen acompañando la procesión en muchas ciudades españolas. En Tui salía la tarasca que medía 28 varas de longitud y era movida desde su interior por nueve hombres. En Tui desfilaban los gremios, acompañando a sus respectivos Patronos: San José con los carpinteros, San Benito con los sastres; los zapateros acompañaban a San Crispín y San Crispiniano; lo herreros a San Lorenzo, los barqueros y marineros a San Telmo y otros muchos. Al final iba el Santísimo en su magnífica Custodia, regalo del obispo Fr. Francisco de Tolosa, formada por tres cuerpos superpuestos, que era llevaba por seis sacerdotes.
En todo el recorrido había varios elegantes altares, en donde la Orquesta de Capilla entonaba, al paso del Santísimo, villancicos del maestro Prado, que todos escuchaban rodilla en tierra; al final las músicas tocaban la marcha real. Era un momento solemne y emocionante. Todas las casas lucían sus mejores colchas y reposteros; desde los balcones caían cascadas de pétalos sobre el Palio y la Custodia. Alfombras de flores tapizaban las calles del recorrido. Un año resbaló uno de los sacerdotes portadores de la Custodia, en las flores del pavimento, por lo que fueron prohibidas y durante muchos años no volvieron a hacerse tapices de flores.
Como sinala Fernández-Valdés a procesión do Corpus fora perdendo o seu contido tradicional ao longo do século XIX e primeiras décadas do XX. Mudará definitivamente en 1944, cando a Igrexa, ao abeiro das novas orientacións litúrxicas, promove a presenza en exclusiva do Santísimo Sacramento neste cortexo procesional. Dende ese ano son transferidas ás imaxes dos antigos gremios e confrarías, que aínda participaban neste desfile procesional, á nova procesión na tardiña da festividade de San Telmo. Na actualidade seguen desfilando nesta celebración enriquecida coa presenza dos titulares das diversas parroquias do noso municipio, asi como San Teotonio patrono de Valença, e diversas imaxes de devoción popular.
A celebración litúrxica do Corpus Christ,i que culmina coa procesión eucarística polas rúas da cidade, foi trasladada, hai xa algún tempo, do seu tradicional horario de tarde á mañá. Nos últimos anos está enriquecida coa confección de diversas alfombras de flores que un grupo de animosos voluntarios realizan para maior realce da festividade. Unha tradición agora felizmente recuperada.
A procesión do Corpus Christi tudense cumprirá, en dous anos, 500 anos de tradición, modificada co paso do tempo nos seus usos e costumes, pero conservando a súa esencia, o paso do Santísimo Sacramento polas rúas da nosa cidade. Con Santo Tomás de Aquino dicimos aquelas palabras do seu himno eucarístico repetidas ao longo dos anos en tantas procesións do Corpus Christi, tamén neste ano de pandemia que impide a celebración do cortexo procesional: Tantum ergo Sacraméntum Venerémur cérnui
O sermón dos Xogos Florais de Galicia de 1891 de Antonino Cerviño
O vindeiro 24 de xuño celebramos o CXXIX aniversario da celebración en Tui dos Xogos Florais de Galicia, o primeiro acto público celebrado integramente en lingua galega logo de séculos de desleixo pola nosa lingua como expresión culta, iniciando un proceso de recuperación e normalización do idioma galego no que aínda estamos.
A conmemoración destes Xogos Florais, mais aló da significación que posúen para a cultura galega, supoñen colocar a Tui como protagonista dun dos fitos na recuperación da nosa lingua. Especialmente nunha cidade, como a nosa, que non se caracteriza polo uso do galego entre a poboación, pois os condicionantes da evolución histórica achegaron á boa parte da poboación urbana, nos derradeiros séculos, a un uso case exclusivo do castelán como lingua vehicular.
En consecuencia, este efeméride do 24-26 de xuño de 1891, en que Tui acolleu a celebración dos Xogos Florais, é merecente de lembranza permanente, tanto no calendario de actividades anuais como con algunha expresión material que converta en permanente este recordo.
Tres foron os actos centrais daqueles Xogos Florais. O 24 de xuño foi no Teatro Principal onde tivo lugar o certame poético e os discursos de Manuel Murguía, Manuel Lago González e Alfredo Brañas. O 25 a catedral de Santa María acolleu a cerimonia litúrxica dedicada a San Telmo, pois o Concello tudense tiña trasladado as festas santelmianas a esta data para dar maior realce aos Xogos Florais. E de novo o Teatro Principal escenario na tarde do 26 de xuño o banquete rexionalista, servido polo Hotel Comercio, onde de novo Brañas e Murguia tomaron a palabra.
Querería hoxe prestar atención a un dos eventos destas xornadas que é menos coñecido polo público, refírome ao denominado “Sermón Rexionalista” que pronuncia na Catedral de Tui na función de San Telmo, o cóengo maxistral Antonio Cerviño González. Un sermón que é tamén a oportunidade para recoñecer á figura deste singular persoeiro que tivo tan importante protagonismo no Tui de finais do século XIX e principios do XX.
Do ano 1977 hai un delicioso traballiño do médico e humanista tudense Darío Álvarez Blázquez publicado na revista Encrucillada titulado “Don Antonino Cerviño, un crego que clamou dende o púlpito, pola redención da nosa terra”. A mestura de datos biográficos sobre o cóengo tudense xunto con vivencias e lembranza familiares converten a este artigo nunha pequena xoia que paga a pena ler.
Antonino María Cerviño González nace en Anta – Areas o 10 de maio de 1852, fillo de “José Cerviño, de profesión cirujano, natural de Tebra (Tomiño) y de Josefa González, natural de Randufe”. Eran cinco irmáns, todos homes, entre eles Florencio, tamén presbítero, cóengo maxistral en Tui e finalmente bispo de Ourense dende 1921 ata a súa morte en 1941.
Antonino estuda no Seminario tudense no que ingresa no curso 1862-63, “cursou alí con moi boas notas, cáseque todas de <Meritisimus> os catro primeiros anos de Latín, os tres que siguen de Filosofía e os catro restantes de Teoloxía, que rematou no curso 1872-73. E despois desaparez (...) no ano 1873 saíu de Tui e no 1876 entra no Seminario de Buenos Aires, onde estuda Sagrada Escritura, Patroloxía e Oratoria Sagrada, correspondentes ós 5º e 6º ano de Facultade”. No mesmo ano que ingresa no Seminario bonaerense, o 10 de xuño de 1876 é ordenado presbítero. Foi profesor no Seminario de Buenos Aires e o 12 de xuño de 1876 foi nomeado Director e Capelán do Instituto Benéfico “Damas de Caridad”.
Non está moi clara a súa actividade entre a saída de Tui e a entrada no Seminario bonaerense, nalgúns lugares se sinala que estivo de misioneiro en Paraguai... El mesmo no Sermón que pronuncia co gallo dos Xogos Florais manifesta que el coñece o mundo da emigración pois “yo los hallé en las llanuras casi infinitas de la Pampas americanas, en los bosques casi vírgenes del Brasil, cruzando los ríos caudalosos del Paraguay, en las margenes frondosas del Paraná, curtidos por los fuegos del Ecuador y de los trópicos”. Da súa estadía americana publicou un libro titulado “Una Nochebuena en la pampa”.
Como el mesmo sinalou, debe retornar a Tui por “deberes filiales”, posiblemente a enfermidade dalgúns dos seus pais. Ao retorno, amais de completar no Seminario de Santiago a súa licenciatura en Dereito Canónico, foi nomeado, o 1 de outubro de 1877, catedrático de Latinidade no Seminario Conciliar de Tui; o 1 de outubro de 1880 pasa a ensinar o terceiro ano da Facultade de Filosofía, desempeñando os cargos de Director e Vicerreitor ata 1887. Neste ano pasou a exercer como párroco de Santa Cristina da Ramallosa. En 1891 gaña as oposicións para cóengo-maxistral da S.I. Catedral de Tui, tomando posesión o 4 de febreiro; opositará logo para cóengo penitenciario, tomando posesión desta coenxía o 9 de decembro de 1892.
Antonino Cerviño desenvolverá en Tui unha moi intensa actividade. Nas últimas décadas do século XIX en torno ao Seminario tudense fórmase un grupo de sacerdotes, de grande capacidade intelectual e de ideoloxía integrista, conformado por Antonino Cerviño, Miguel Vallejo, Teodoro Sánchez Patiño, Juan Macaya e Javier Pimentel, ao que se incorpora o alumno Manuel Lago González (que será logo seu principal líder), Victoriano Paradís, Prudencio Iglesias Sánchez, Antonio Dávila. Este grupo, no que Cerviño ten unha importancia capital, desenvolverá unha intensa actividade en defensa dunha política confesional católica.
Tras a derrota dos partidarios do D. Carlos na terceira guerra carlista (1872-1876), o carlismo procurou unha reorganización do partido entre as diversas tendencias existente. Unha delas representada por Cándido Nocedal e logo polo seu fillo Ramón Nocedal, tiña como voceiro o xornal “El Siglo Futuro”, propugnaban a aplicación integra da doutrina católica que condenaba o liberalismo e o réxime político por el promovido. Os integristas desenvolven unha defensa a ultranza dos principios católicos e opóñense a unha política de entendemento co liberalismo conservador. Na liña daqueles tempos será na prensa escrita onde se desenvolva especialmente a acción política e de opinión pública.
En Tui o xornal “El Eco del Miño” publica o seu primeiro número o 14 de agosto de 1879, chegando ao número 448 de 21 de xuño de 1883. Foi dirixido, nos primeiro doce números, polo catedrático de Dereito en Santiago, Luis Zamora Carrete, que ao estar casado cunha tudense mantiña amplas estadías na cidade, e logo por Justo Salvador Fortes, notario eclesiástico, pero a verdadeira “alma mater” do xornal era Antonino Cerviño. Dende as súas páxinas, tal como era obrigado naquela época, mantivo polémicas con diversos xornais de Galicia (os vigueses La Concordia ou Faro de Vigo, etc.) entre elas, salientou a mantida con “El Anunciador” de Pontevedra que dirixía Indalecio Armesto, que durou ata dous anos de polémica de alto nivel intelectual. Pero Cerviño dende o xornal mantivo outras polémicas, unha delas co alcalde tudense, o conservador Hipólito Padín Diez-Robles, polo subministro de carne, chegando o alcalde a suspender por un mes o citado xornal. Cerviño publica tamén unha serie de artigos titulados “Astronomía popular” evidenciando a amplitude dos seus coñecementos.
Este grupo, agora cos renovados folgos de Manuel Lago González, crea un novo xornal cun nome ben significativo: “La Integridad”, que tira do prelo o seu primeiro número o 15 de decembro de 1888. O propio nome do xornal era xa toda unha declaración de intencións ao aliñarse, como xa vimos, co grupo político católico que promovía Ramón Nocedal . Figura como director de novo Justo Salvador Fortes. Dende o xornal promoven numerosas polémicas xornalísticas (como a mantida polo mozo seminarista tudense Martín Díaz Spuch con “El Pensamiento Galaico” de Santiago, voceiro do partido carlista en Galicia ou a intensa polémica entre Antonino Cerviño e médico Darío Álvarez Limeses sobre a conveniencia de traslado do cemiterio tudense, daquela xunto ao campo da feira no centro de Tui). O propio Cerviño será nomeado polo bispo tudense como censor eclesiástico do xornal xunto co notario maior eclesiástico, Manuel Núñez, que fora tamén profesor do seminario tudense.
Este grupo integrista participa activamente nos Xogos Florais de Galicia celebrados en Tui no ano 1891, manifestación única de participación dos sectores políticos de Galicia, tanto conservadores como liberais, neste proxecto; unha unidade que dura escaso tempo. Os integristas serán os principais integrantes da Junta Regionalista tudense: Manuel Fernández Herba, Martín Díaz Spuch, Antonino Cerviño, Manuel Lago, Justo Salvador Fortes. Á intervención de Cerviño nos referiremos de seguido.
“La Integridad” mantiña unha rexa oposición aos políticos conservadores da zona como Ezequiel Ordoñez ou Augusto González Besada. A expresión máxima deste enfrontamento foron as eleccións de 1893 onde o grupo integrista tudense presenta como candidato a Cortes polo distrito de Tui ao seu correlexionario Fernando Fernández de Velasco, de Santander, e desenvolven unha tan importante campaña, especialmente dende “La Integridad”. O sempiterno deputado por Tui Ezequiel Ordoñez ve ameazada a súa elección e debe poñer en funcionamento toda a maquinaria caciquil para asegurar a súa victoria, que acada pois os integristas nunha hábil xogada se retiran o día anterior aos comicios.
Pero os partidos do réxime alfonsino toman nota do risco experimentado e buscarán acabar co grupo integrista tudense. Primeiro conseguen fraccionalo, ao abandonar, mesmo antes das eleccións, un dos seus principais representantes, o avogado Martin Díaz Spuch. Pero tras a victoria electoral se sucederon as multas a Fortes, Lago e o administrador do periódico, Rosendo G. Troncoso, que incluso estivo varios meses no cárcere, foi embargada a imprenta do xornal, a Tipografía Regional, etc. Pero o golpe definitivo foi o cambio de bispo na diocese; tras a morte de Fernando Hüe Gutiérrez en 1894 chega á cátedra tudense Valeriano Menéndez Conde, un bispo posibilista e alonxado dos criterios integristas, provocando que os principais representantes deste grupo (Manuel Lago, Antonio Dávila, Victoriano Paradis, etc.) deixen o Seminario tudense e procuren outros destinos fóra da diocese, agás Antonio Cerviño que continuou na cidade e no Seminario pero sen participar tan destacadamente na prensa católica tudense aínda que sen deixar de participar en “La Integridad” como redactor, pero especialmente para puntuais polémicas (como a xa referida do cemiterio tudense e 1905) ou para a publicación, por entregas, de investigacións históricas, como unha sobre Aquas Celenas.
A esta etapa corresponden obras como “Defensa de La Coruña en 1589” (1903) e “Las guerras feudales en Galicia: Pedro Madruga y don Diego de Muros, siglo XV” (1923); deixou inédita unha obra titulada “Guerra de la Independencia. El cerco de Tuy” baseada no diario do militar tudense J. M. Ruibal.
Non cesou na súa actividade como propagandista católico en numerosos foros tanto na diocese como noutros lugares. Foi publicado un exemplo deste labor como o seu discurso “En defensa de las órdenes religiosas : discurso pronunciado por el Sr. Canónigo penitenciario de la S.I. de Tuy D. Antonio Cerviño González el día 20 de julio de 1902 en la sesión primera del Sexto Congreso Católico celebrado en Santiago de Compostela”; participa na promoción do asociacionismo agrario católico impartindo charlas polas parroquias rurais, etc.
En 1902 prologa a obra do afamado avogado e crego, que estudara en Tui, Francisco Javier Vales Failde, “La emigración gallega” onde evoca as súas vivencias co mundo emigrante en América.
Era membro de número da Academia de Historia Natural e Madrid e de Barcelona, membro da Real Academia Galega e correspondente da Real Academia da Historia.
Morreu o 2 de xaneiro de 1928 cando era Arcediano da Catedral tudense. O xornal vigués El Pueblo Gallego ao anunciar a súa morte o definie como “persona de bastante cultura, elocuentisimo orador y muy notable publicista. Fue uno de los fundadores del desaparecido diario local “La Integridad”, donde su brillante pluma colaboró de modo asiduo”.
Este mesmo xornal recolle a descrición do enterro do Arcediano tudense que dispuxo ser soterrado no cemiterio da súa parroquia natal de Areas:
Después de solemne Misa y funerales celebrados en la Catedral, con asistencia de autoridades e inmenso público, se organizó la comitiva fúnebre de la siguiente forma:
Abrían la marcha los alumnos internos del Colegio de los Franciscanos, siguiendo todas las comunidades religiosas y el Cabildo Catedral con cruz alzada.
Seguía formando el primer duelo, el Obispo de la diócesis acompañado de los señores Dean y Chantre.
Formaban el segundo duelo, presidido por el Sr. Alcalde de esta ciudad, el sr, juez de primera instancia e instrucción del partido, Don José María Diéz y Diéz: gobernador militar, teniente coronel Don Darío Fernández Varela; el abogado don Manuel Pino, en representación del Patronato del Hospital e Inclusa del que era presidente el finado; don Olegario Muñiz, diputado provincial de Orense, en representación del gobernador civil de dicha población; don Eriberto y don José Sabucedo, de Orense; don Vicente Riestra y don Alejandro Mon, de Pontevedra; don Manuel Caramés, delegado de Hacienda, y don Ignacio Nogueira.
El tercer duelo lo constituían los profesores del Seminario Conciliar, presididos por el vice-rector, don José Muñíz.
Formaban el cuarto duelo los Capitulares de la Catedral de Orense, señores Refojo, Magistral; Fernández, Penitenciario y Labayen, Lectoral.
A continuación iban también en representación del Seminario Conciliar de Orense, lo señores Reinaldo e Iglesias; don Emilio Vázquez y varios señores párrocos de la diócesis de Orense.
Y por último, una verdadera multitud de personas de todas clases sociales de esta ciudad, Orense, Vigo y Pontevedra; cerrando la comitiva una interminable serie de automóviles.
En las afueras de la ciudad se hallaba dispuesta la carroza fúnebre que había de conducir los restos mortales del señor Cerviño al cementerio de Santa Marina de Areas, parroquia de donde era natural el finado; pero a ruego de los vecinos de dicha parroquia se retiró dicha carroza, siendo conducida la caja mortuoria por los vecinos de Areas hasta el cementerio de esta parroquia, distante unos dos kilómetros de esta ciudad.
Recuperemos, finalmente, o fío deste post que era rememorar, no aniversario dos Xogos Florais de Galicia de 1891, o sermón pronunciado por Antonino Cerviño na Catedral tudense e que tivo naquel intre unha singular significación. Algún autor incluso relaciona este feito coa sua renuncia á maxistralía do Cabido tudense recentemente lograda ao presentarse, din que presionado, á praza de cóengo penitenciario.
Aquel sermón foi publicado no periódico “La Patria Gallega” de Santiago nos números 7 e 8 correspondentes ao 15 de xullo de 1891. O texto vai acompañado dun prólogo que envía Antonino Cerviño ao director do xornal introducindo ao seu sermón. Resulta asi evidente o impacto que o mesmo tivo naquel momento. Aínda que pronunciado en castelán o contido do mesmo, dunha afervoada defensa do “rexionalismo” polo maxistral da catedral tudense de seguro que suscitou importantes reaccións que obrigan a esta xustificación do cóengo tudense:
Mi sermón fue un sermón regionalista, asi lo calificaron y así lo quise yo hacerlo. Y si me preguntan porque soy un regionalista, pregunta que me hizo un amigo, contestaré porque quiero mucho a mi patria y siemptre he estado palpando sus desgracias (...) Pero yo , que he viajado bastante que por mi ministerio me he mezclado con todas las clases y anduve confundiso entre los dolores de mis hermanos, he llegado a adquirir la convicción de que ningún pueblo es tan desgraciado como el gallego, y ninguna clase más digan de lástima que el labrador de nuestros campos. Y he aquí la priemra causa de mi regionalismo (...) Yo veo, este abandono, esta injusticia irritante con que nos tratan los gobiernos, ese centralismo que nos arranca el jugo y la savia de la vida, que nos deja en la miseria y clamo en el fondo de mi corazón al Dios del cielo, que nos envíe el remedio a tantos males (...) llevamos en el corazón una espina , que debe interpretarse como el ansía de una nueva existencia, por un deseo de que Galicia se emancipe, y viva vida libre e independiente, aunque ligada a la madre patria por lazos de familia y parentesco y para defensa de los derechos comunes. No son menos peligrosas las llagas del alma. Una política corrupta ha extraviado las ideas; han invadido este suelo costumbres extrañas, y los sentimientos empiezan a pervertirse, perdiendo con la fe y la inocencia, nuestro caracter y nuestra virilidad. Un pueblo que reniega del modo de ser de sus padres, que renuncia al legado de sus mayores, es un pueblo muerto.
Por eso para evitar la muerte de Galicia, yo soy regionalista. La segunda causa que me hace figurar al lado de los que levantaron la bandera del regionalismo, es porque me enamora nuestra dialecto (...) el castellano expresará muy bien lo que allá se siente, lo que allá se piensa, pero no puede expresar los que sentimos y pensamos los gallegos: eso solo puede expresarlo nuestra habla, que es brote de nuestra naturaleza, es la expansión de nuestra alma y la manifestación viva de nuestros sentimientos (...) Por esto y por algo más soy regionalista. Esto explica también, por si alguien se extraña, la forma por ventura inusitada de mi sermón, que no está ni mucho menos despojado del tono religioso de los sermones cristianos.
O sermón foi pronunciado na catedral tudense o 25 de xuño, como sermón da festividade de San Telmo que se acordara trasladar a esta data para maior realce dos Xogos Florais. A capela da Catedral, dirixida polo mestre Manuel Martínez Posse, interpretou a misa solemne de M. Rossi. Do seu sermón extractamos algunhas frases máis significativas:
Son la Iglesia y la Patria los que hoy entonan himnos y celebran las grandes figuras de nuestra historia y los héroes de su pasado venerable, porque son la Iglesia y la literatura los que ensalzan en este día nuestras grandes glorias (...) Hoy acuden a este sitio, por mágica voz atraídos, los entusiastas hijos de nuestro país, a recordar en nuestra misma dulce, rica y armoniosa lengua, bien las hondas desventuras que nos trabajan, bien las alegrias que raras veces inundan los corazones de los habitantes de esta tierra, tan poética como desgraciada (...) Porque Galicia si sabe inspirarse en esos recuerdos y en su historia, si sabe sacar partido de los elementos con que la dotó la Providencia debe alzarse regenerada y gloriosa, a la par o a mayor altura que las demás provincias, que hasta hoy la tuvieron relegada al olvido y al desprecio (...)
Si las naciones y los pueblos, ramas tal vez degeneradas y entecas de nuestra raza, nos despreciaron un día por resignados y sufridos, aunque altivos siempre ante el honor ofendido y la honra mancillada, Dios ha querido concedernos , entre las muchas que esmaltan nuestra historia, dos glorias, superiores a cualquier otra, dos glorias que nos llenarán siempre de legítimo orgullo y que no pueden disputarnos nuestros encarnizados enemigos (...) dos héroes que harán siempre inmortal a Galicia, porque donde quiera serán invocados y se pronunciarán con amor y veneración los nombres de Santiago y San Pedro González Telmo.
Por eso no considero pura casualidad la celebración en la ciudad de Tuy de las primeras fiestas regionalistas, fue, si, un designio de la Providencia en que aqui tuviera lugar el primer torneo de la poesía gallega, fue el dedo de Dios quien movió la bola de la suerte, para que aquí sonaran los primeros acentos de resurrección, pues por derecho correspondía que estas grandes iniciativas partiesen de la tumba de aquel a quien por ley toca ser el mentor de nuestros destinos. Telmo glorificó a Galicia, viviendo para ella, consagrándose a su dicha, a su propiedad y a su grandeza y por esto han venido aqui los vates y los cantores de este suelo a ser coronados y recibir el premio de sus victorias. ¡Cantad, vates, cantad a Galicia, sus glorias, sus bellezas, sus auras purísimas, sus cielos transparentes, (...) su idioma dulcísimo, todo lo que en ella es bello y encantador, que todo lo que aquí vive, lo que aquí respira y alienta, es grande, es sublime y digno de vuestra inspiración! (...)
Galicia resucitará y hoy comienzan a reanimarse sus cenizas al eco de estos cánticos patrióticos, hoy comienzan a marchar con paso firme y robusto por el camino de su engrandecimiento y de su ventura.
¡Patria, patria! ¡Se grande, se feliz! Lábrate, oh Galicia, envidiado porvenir cultivando los recuerdos de tu pasado, saludando con entusiasmo el perdón de sus mayores, invocando tus venerandas tradiciones, acordándote de tus caudillos en la fe, postrándote ante la tumba de tus héroes!.
O xornal compostelano “La Patria Gallega” recolle coas seguintes palabras a transcendencia do sermón de Cerviño González: la nota saliente, el gran suceso de la función fue el sermón predicado por el Magistral D. Antonino Cerviño, individuo de la Junta regionalista. No tenemos palabras con que encarecer la elocuencia arrebatadora, la dicción correcta, la galanura y el acento persuasivo del Sr. Cerviño. Un concurso numeroso de fieles estaba como en suspenso de sus labios. Baste decir que el Sr. Cerviño hizo la oración fúnebre de Rosalía de Castro, consagró la doctrina regionalista desde el púlpito, como expresión de la verdadera libertad de las naciones y demostrando que la religión no se oponía en nada al verdadero regionalismo.
A la sacristía fueron a felicitar al Sr. Cerviño, lo más granado de la sociedad tudense, los individuos del Cabildo, y el Consistorio de los Juegos Florales en pleno. El triunfo y el éxito del Sr. Cerviño han sido completos: el regionalismo le es deudor de una tan gran victoria que no sabrá nunca agradecerle bastante.
Este sermón foi publicado polo seu autor no ano 1891 co titulo de “Sermón de San Pedro González Telmo, predicado por el Iltre. Sr. Magistral de la S.I.C. de Tuy, Don Antonino Ceviño, con motivo del primer certamen de los Juegos Florales gallegos celebrados en la misma ciudad el día 24 de junio del presente año 1891”.Foi publicado tamén como xa referimos en “La Patria Gallega”, nº 7 – 8 (15 de xullo de 1891).
Foi das escasas intervencións que dende a xerarquia católica se realiza, naqueles anos, a prol dunha política rexionalista para Galicia. Realizada neste caso dende unhas posicións integristas pero que atopaban na defensa das tradicións e da identidade de Galicia a defensa dos ideais católicos fronte ao liberalismo que consideraban alleo a esta identidade. Nesta mesma liña afondará tamén outro dos membros deste grupo tudense e con importante protagonismo naqueles Xogos Florais, Manuel Lago González, que andando os anos será bispo de Osma e Tui e finalmente arcebispo de Santiago de Compostela.
Espero, con estas notas, recuperar para a memoria local o nome deste egrexio tudense, Antonino Cerviño González, descoñecido hoxe por moitos dos tudenses.
José María Fernández Alonso, emigrante en Porto e mecenas da escola da Gándara-Guillarei
Galicia foi e, por mágoa, segue sendo unha terra de emigrantes. Aínda que os procesos migratorios das xentes do sur de Galicia, por centrarnos no territorio tudense, comezaron coa procura de novos horizontes en América no século XVI, con figuras tan destacables como Gonzalo de Ocampo, houbo un fluxo constante dende o século XVIII que levou a moitas xentes das nosas comarcas a migrar a Portugal, concretamente a súa capital Lisboa.
Dende finais do século XIX os países de Sur América, especialmente Arxentina e Brasil xunto con Cuba (substituída na segunda metade do século XX por Venezuela) centraron os fluxos migratorios, que posteriormente mudaron cara outras zonas de España con maior desenvolvemento (Madrid, Barcelona ou Bilbao) ou de Europa (Alemaña, Holanda ou Suíza). Na actualidade o movemento migratorio dos nosos mozos ten xa unha dimensión global na procura das oportunidades que non lle ofrecemos na nosa terra.
O fenómeno da emigración galega ten sido analizado en numerosas oportunidades por historiadores, sociólogos, economistas, antropólogos, etc. e ten deixado no último século e medio unha pegada fundamental na conformación de Galicia, que excede, con moito, as pretensións deste post.
A inmensa maioría dos nosos emigrantes tiñan a pretensión, amplamente cumprida, de retornar de novo á terra, coa que mantiñan unha vinculación emocional permanente, expresada especialmente no amplo entramado asociativo desenvolvido nos países de acollida. Asi en Buenos Aires foi creada o 20 de maio de 1917 a “Casa de Tuy, Asociación Mutual, Cultural y Recreativa”, o 12 de febreiro de 1922 foi creada tamén na capital arxentina a “Unión de Residentes de Caldelas de Tuy” tamén coñecida como ‘Sociedad Hijos de Caldelas de Tuy y contornos de Buenos Aires’ ( na actualidade existe “Tuy Salceda, Asociación Mutual Cultural y Recreativa”, xurdida tras a fusión en 1976 da Asociación “Casa de Tuy” e da Sociedade “Centro del Distrito de Salceda de Caselas”, incorporándose posteriormenete a Asociación Caldelas de Tui e a Asociación Galicia en Buenos Aires).
Unha das actividades á que dedicaron especial atención os emigrantes galegos enriquecidos no mundo da emigración foi a creación de escolas nas súas localidades de orixe, como o modo mais efectivo de contribuír ao progreso de Galicia e as súas xentes.
Un dos destinos destas remesas, o que deixou maior pegada no desenvolvemento da sociedade e da cultura galegas, concretouse na esfera educativa. Tivo como beneficiarios directos os seus veciños, xa que contribuíron a configurar a primeira rede escolar galega.
Esta intervención no proceso de equipamento de escolas en case toda Galicia debeuse en boa medida a unha situación de graves deficiencias. Moitos emigrantes sentíronse solidarios coa eiva educativa que existía en Galicia. Este foi o xermolo do envío de remesas para a creación de escolas instrutivas experimentadas polos propios emigrantes, que con frecuencia padecían un alto grao de analfabetismo. Cando chegaban a América atopábanse nunha situación de clara inferioridade no mercado laboral pola súa escasa cualificación académica e profesional, e víanse obrigados a aceptar os traballos máis ingratos, penosos e peor pagados. A súa experiencia americana levounos a concienciarse de que a educación era fundamental para conseguir mellorar a súa condición no país de acollida. O ensino converteuse así nun vehículo rexenerador e nun resorte de transformación social.
Foron un total 356 escolas promovidas polos emigrantes, os indianos, en Galicia. Destaca amplamente o partido de Viveiro con 57, seguida a certa distancia polo de Betanzos con 27, o de Ribadeo con 24, o de Mondoñedo con 23, o de Ortigueira con 20 e o de Vilalba tamén con 20 centros escolares. A maior distancia aínda aparecen os de Pontedeume e Ferrol con 11 e 6 escolas respectivamente. Na Galicia meridional, as Rías Baixas presentan as maiores cantidades nos partidos de Tui con 11 escolas, Vigo con 9, ou Cambados-Vilagarcía con 8 escolas, namentres na Galicia interior, no de Ourense concorren 16 escolas, o de Lalín con 13 e o de Sarria con 8 escolas vinculadas ao mundo indiano.
No Baixo Miño coñecemos as achegas dos emigrantes para os seguintes centros educativos:
- Colexio Escola de San Xosé – Colexio das Carmelitas na Guarda, fundado polo legado de Vicenta Rodríguez Cachada relacionada coa emigración a Puerto Rico
- Escola da Fundación Peirópolis, en Estás, promovida polo emigrante en Brasil, Abdón Alonso Alonso
- Escola de Cristelos, promovida pola Protectora de Barrantes, Pro-Instrucción, Fomento y Protección Mutua, sociedade creada polos emigrantes na Arxentina, un dos seus principais promotores foi Daniel Calzado, que sería á volta da emigración alcalde de Tomiño.
- Escola “Unión del Provenir” en Taborda e Piñeiro, promovida por “Unión del Porvenir. Sociedad de Instrucción y Recreo” creada polos emigrantes destas parroquias en New York.
- Escola de Entenza, promovida pola Sociedad de Fomento y Educación Hijos de Entienza, que impulsaron en Buenos Aires Manuel Pérez Gándara e Salvador Estevez.
Pero a principal institución foi a creada en Tomiño impulsada sociedade de instrución Aurora del Porvenir de Río de Xaneiro, creada en 1912, que fundou unha escola nun local cedido pola Sociedad de Obreros y Agricultores de Figueiró y Estás, en 1923. Alí, coa contratación de mestres de recoñecida valía como Enrique Lobit Callejas e José Ares Sánchez e a dotación de material educativo do máis moderno, implantou un plan pedagóxico de graos no que se primaba a aprendizaxe práctica e directa mediante a experimentación e que logo trasladaría ás aulas do seu propio edificio.
En 1927, iniciaron as obras do novo edificio nun extenso terreo mercado pola entidade no lugar da Telleira de San Bieito en Tomiño. Ademais do edificio, habilitaron un gran campo de recreo onde os alumnos realizaban numerosas actividades ao aire libre e varias hortas para as clases prácticas de agricultura.Este centro escolar foi inaugurado en 1931 e contou tamén coas achegas de Abdón Alonso Alonso. Contaba con modernas instalacións, con espazos para o estudo e tamén para as prácticas, e enseguida colleu fama en toda a bisbarra como un centro moi innovador. Antón Alonso Ríos foi nomeado director do centro e impuxo os métodos pedagóxicos máis avanzados.
Non podemos deixar de mencionar, por proximidade xeográfica, as Escolas Pro-Valle Miñor, promovidas pola Unión Hispano-Americana Valle Miñor, que foi un dos grandes complexos educativos promovidos pola emigración en Galicia.
Todas estas experiencias remataron no ano 1936 co levantamento contra a II República, aínda que moitos edificios continuaron con centros escolares agora controlados polo Estado.
No concello de Tui só coñecemos unha escola promovida pola emigración. É a escola de A Gándara en Guillarei, que no proxecto de escolas de indianos en Galicia do Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega ( http://mapas.consellodacultura.gal/escolas/) sinala que foi financiada por Rosendo Fernández Alonso, cando en realidade o seu nome é José María Fernández Alonso.
A parroquia de Guillarei tiña un amplo número de veciños na emigración, e posuía importantes dinámicas sociais. No ano 1901 é fundada en Guillarei a primeira Sociedade de Agricultores, na que ten especial protagonismo a Sociedade Obreira tudense, fundada dous anos antes, pois será o canteiro Ramón Castiñeira o primeiro presidente fundador da Sociedade de Guillarei, nun exemplo do impulso que os membros socialistas do movemento obreiro realizan como axentes mobilizadores do campesiñado. Entre 1903 e 1905 foron creadas ata 13 entidades agraristas en Tui, Salceda, O Porriño e Tomiño co nome de Sociedades de Obreiros Agrícolas. As agrupación tudenses constituirán o 1 de maio de 1904 a Unión General Agrícola con residencia na parroquia de Areas. Andando os anos Guillarei, coas mortes provocadas pola mobilización antiforal en Sobredo de 1923, seguirá como vangarda deste movemento societario. A forza que acada o movemento agrarista levará que os partidos tradicionais e a Igrexa se acheguen ás súas inquedanzas e reivindicación. A Igrexa promoverá sindicatos agrarios católicos, a formación dos agricultores e a promoción de iniciativas societarias e cooperativas. No caso tudense, o ordoñismo que controlaba a vida política da comarca comeza a preocuparse polo agrarismo, achegándose as organizacións (por exemplo, o deputado Mariano Ordoñez será presidente de honra de catro destas asociacións agrarias) pero sen lograr nunca acadar o seu apoio, pois encarnaban os vellos vicios caciquís.
Descoñezo se foi o caso da Sociedade de Guillarei, pero en moitas oportunidades estes colectivos agraristas recibían apoio do mundo da emigración nas súas reivindicacións e campañas antiforais.
Neste contexto temos de situar o mecenzgo de José María Fernández Alonso. No libro de actas de plenos do Concello de Tui conservamos o relato da sesión do Pleno da Corporación Municipal de 24 de xullo de 1916, presidido polo Alcalde Servando Albuerne onde se recolle o seguinte:
En el barrio de la Gándara de la parroquia de Guillarey término municipal de Tuy a diez y ocho de julio de mil novecientos diez y seis. Presentes Don José María Fernández Alonso, casado, mayor de edad natural de la parroquia de Guillarey y residente actualmente en la ciudad de Oporto (Portugal), a presencia de las autoridades del término de Tuy y numerosa concurrencia dice: Que en terreno concedido por el Excmo Ayuntamiento de Tuy en este barrio de la Gándara, construyó un edificio formado de piso alto y bajo destinado para local de enseñanza de niños y deseoso de hacer el bien a sus coterráneos dona y cede gratuitamente para que sirva de local para enseñanza de niños en esta parroquia de Guillarey; con la condición de que si durante el plazo de dos años, ahora o en lo venidero dejara de prestar el tal servicio volvería el edificio a la pertinencia de la familia del donante y lo propio si intentara dar al dicho edificio otra finalidad diferente de la enseñanza. Y el Alcalde accidental, Don Alejo Diz Jurado, en representación del Ayuntamiento de Tuy acepta la generosa dádiva del señor Fernández, consignando que en el improbable caso de tener que indemnizar al Estado el valor del solar el Ayuntamiento asumiría esta obligación. En su consecuencia, se extiende este documento ante mi Secretario del Ayuntamiento de Tui que firman además del señor donante y alcalde, los señores Don Mariano Ordoñez García, diputado a Cortes por el distrito de Tuy, don Amancio Presa Martínez, cura ecónomo de esta parroquia, Don Benito Ulloa Sotelo, Juez de primera instancia de este Partido: Don Gerardo Álvarez Limeses, Inspector de primera enseñanza; Don José Sarmiento Ozores, diputado provincial; Don Antonio Gómez Lago, concejal de este distrito y Don José Herraiz Ruibal, abogado, testigos presenciales de los hechos y manifestaciones que quedan consignadas de todo lo cual certifico (siguen las firmas).
Atenta la Excma. Corporación a la liberalidad que significa el documento que acababa de leerse, y al hecho merítisimo en el que no resalta menos la obra de cultura que la demostración de un elevado patriotismo no entibiado por la ausencia ni la distancia, acordó por unanimidad consignar en esta acta un voto de gracias dedicado al distinguido hijo de la parroquia de Guillarey, Don José María Fernández Alonso, como testimonio de gratitud por la donación del edificio construido a sus expensas en el lugar de Gándara de aquella parroquia y entregarlo por dicho señor al Ayuntamiento para ser dedicado a escuela nacional de niños.
Se acordó igualmente, le sea participado oficialmente este acuerdo, sin perjuicio de gestionar lo conducente cerca del Excmo Sr. Ministro de Instrucción Pública y Bellas Artes, a fin de que generosidad tanta, se reconozca también y premie con la merecida condecoración de Alfonso XII.
José María Fernández Alonso, natural de Guillarei emigrou como tantos outros dos seus veciños a Portugal e na cidade de Porto logrou, en base a moito traballo e esforzo, unha boa posición económica e quixo promover o desenvolvemento da súa parroquia natal financiando, como acabamos de ver, a construción desta escola para os nenos de Guillarei. Aínda que temos procurado máis datos sobre este emigrante non fomos quen de completar a súa biografía.
Na actualidade o edificio foi modificado da súa inicial estrutura e é sede da asociación cultural “Lembranzas da terra”.
Recuperar a José María Fernández Alonso como un exemplo de compromiso coa terra e de mecenazgo xeneroso a prol da súa parroquia, supón rescatar do esquecemento a un tudense que contribuíu co seu peculio á promoción das xentes de Guillarei e de Tui.